Fotaq Andrea – Dielli

Këta shqiptarë me vlerë proverbiale…

September 12, 2020 by dgreca

Nga Fotaq Andrea–

Në vazhdë të rubrikës “Gjurmime shqiptare”, e shohim me vend t’i paraqesim sot lexuesit një historian ushtarak francez, gjeneral i Ushtrisë së Madhe napoleoniane, Baronin Fréderic-François Guillaume de Vaudoncourt (1772-1845), i syrgjynosur politik fillimisht (proskrit) dhe i dënuar me vdekje në mungesë gjatë regjimit të Terrorit të Bardhë në Francë. Ka qenë që herët i lidhur me elitën liberale europiane, tek u shqua si republikan demokrat i hapur, duke u vënë në qendër të revolucioneve europiane në vitet 1820-1830. Ka qenë anëtar aktiv i Karbonerisë europiane dhe me lidhje të ngushtë veprimi me personazhet më të rëndësishëm të kontinentit të vjetër, me një vizion përparimtar dhe ndërkombëtar. Në një duzinë veprash ushtarake, me vlerë historike e letrare, rrëfen përvojën e tij si luftëtar i lirisë, duke përshkruar gjithë talent një rrugëtim atipik nga ushtar i Republikës në gjeneral të Napoleon Bonapartit.

Me interes për ne shqiptarët në këto vepra janë udhëpërshkrimet dhe letërkëmbimi i tij i dendur, sidomos Kujtimet dhe Raportimet që ai bën gjatë misionit të tij në Hercegovinë, Shqipëri dhe Epir në vitet 1806-1807, kur u ngarkua nga perandori N. Bonaparti “për të mbështetur Ali Pashën në kundërshtimin e tij ndaj Rusisë”, në një situatë të veçantë politiko-ushtarake gjatë luftës për hegjemoni e aneksionizëm të fuqive europiane, luftë që do të çonte në Traktatin e paqes të Tilsitit (korrik 1807), dhe kur Ishujt Ionianë do të lëshoheshin nga Rusia për t’u marrë nën kontrollin e Francës.

“Kujtimet” e Guillaume De Vaudoncourt janë botuar fillimisht në anglisht, Memoirs on the Ionian Islands, Considered in a Commercial, Political, and Military Point of View, në Londër më 1816, dhe vetëm kohët e fundit është botuar mbi bazën e shënimeve origjinale në frëngjisht “Raporti i Misionit” të tij gjatë dërgimit në Shqipëri, Raport që mban datën 13 dhjetor 1807, përgatitur për botim nga prof. Nicolas Vernicos i Universitetit të Egjeut.

Baroni Frédéric François

Guillaume de Vaudoncourt

Raporti në anglisht është i gjatë, rreth 500 faqe libër, me të dhëna të shumta etnografike, historike, gjeografike, ushtarake, politike, kulturore, madje edhe linguistike, ku bie në sy njëfarë objektiviteti dhe prirje e autorit për t’i parë gjërat disi realisht, me një vizion

Baroni Frédéric François Guillaume de Vaudoncourt

të gjerë, herë-herë edhe me paragjykim e angazhim të theksuar politik, në emër të interesit hegjemon të Francës dhe të politikës napoleoniane, së cilës i shërben me besnikëri e devotshmëri.

E fillon udhëtimin e tij të gjatë nga Hercegovina, në prill 1906, përshkon fushën e Kosovës, “të famshme, për vdekjen e Muratit I-rë,” siç shprehet ai, dhe e paraqet qytetin e Prishtinës “me 2 a 3000 shtëpi”, “fortifikuar rishtas në mënyrën turke, domethënë rrethuar nga një hendek, me parapet gjerdhesh me hunj”, dhe administruar nga një “pasha i quajtur Malik, mik dhe aleat i Ali Pashës të Janinës”. Kalon Pejën, të cilën e quan “fshati Peć/Pecciana”, merr drejtimin e Drinit të Bardhë, si përshkon “një fushë të bukur e të kultivuar” dhe mbërrin në Prizren, qyteti “i përbërë nga 4 000 shtëpi dhe që numëron 30 000 frymë, ndërtuar rrëzë maleve që mbyllin Drinin e Bardhë, mbi rrugën Shkodër-Kostandinopojë, sunduar nga një kështjellë, e fortifikuar keq, ku Pashai ka një nga sarajet e tij”. E konsideron Prizrenin si pjesë përbërëse të “veziratit të Shkodrës”, të pavarur nga ish mbretëria e Serbisë, administruar nga Seid pasha, dhëndër i Ibrahimit të Shkodrës, të cilit i bindet në gjithçka”. Vë në dukje se “Ky qytet nën Perandorinë Romake ka qenë kryeqytet i Dardanisë dhe Trajani – që dërgoi aty një koloni -, e quajti Ulpiana; Justiniani i dha emrin e tij, duke e quajtur Justiniana e Dytë”, për ta dalluar nga Justiniana e Parë që ishte Lykindusi [Akrida/Ohrida]. Po ashtu, Gjenerali De Vaudoncourt nënvizon se “Ka në Prizrenda një manifakturë mjaft të mirë për armë zjarri, që furnizon Shqipërinë e Epërme.”

Si përshkon rrugën e Drinit të Bardhë, zonën e Shalës dhe të Sheldisë, i drejtohet Pashallikut të Skutarit dhe jep historikun e lashtë të krahinës, duke theksuar se “Ilirët zinin gjithë rajonin që përbën Serbinë e sotme, Bosnjen, Kroacinë, Hercegovinën, Dalmacinë dhe Shqipërinë, deri në lumin Stirnaza [Erzeni], që është Panyasusi i lashtë.” I kushton një paragraf popujve të ndryshëm të Ilirisë në luftë me pasuesit e Karnusit të Maqedonisë dhe nxjerr në pah se vetëm dardanët nuk iu nënshtruan mbretërimit të Filipit II, babai i Aleksandrit të Madh. Më pas, jep një përshkrim të shpejtë historik të provincave ilirike gjatë Bizantit, të “prefekturës Epirius Novus”, “Epirius Vetus” dhe të Shqipërisë, sidomos gjatë periudhës nga Mikeli VIII Paleolog tek “familja e Kastriotëve, siç thotë ai, që shtiu në dorë provincat ilirike – duke formuar prefekturën e lashtë Prevalitane dhe atë të Provincës së Re të Epirit -, si dhe brigjet e Epirit të lashtë, që përfshinte Kaoninë e Thesprotinë (rajonet e Himarës, Gjirokastrës dhe Delvinës).”

Skutari (Shkodër) fundi i shek. XIX.

Me interes këtu për t’u vënë në dukje është se, siç shprehet autori, vendi i Shqipërisë, “që përbën provincë më vete, krijohet nga tre pashaliqe: i Shkodrës e i Beratit në pjesën ilirike, dhe pashaliku i Delvinës, në pjesën epirote. Pjesa tjetër e Epirit, që përfshin ish popujt e lashtë të quajtur Molosë, Delopë apo Kasiopë, Atintantë e Stimfajanë, krijojnë pashalikun e Janinës”. Në mënyrë të pështjellë, autori bën një dallim artificial midis “popullatave ilirike me të cilat sllavët erdhën e u përzien” dhe shqiptarëve, “popull absolutisht i dallueshëm nga grekët e nga turqit, dhe që nuk ka as gjuhën, as zakonet e popullatave të tjera ilirike”. Çuditërisht, dhe pa asnjë argument historik e shkencor, por me obsesion terminologjik ushtarak, Gjenerali De Vaudoncourt i sheh shqiptarët si “mbetje të ushtrisë së perandorëve latinë të Kostandinopojës” dhe të “asaj të mbretit të Pulias e të Siçilisë, Rogeri II” (në vitet 1100-1130). Me sa duket, i prirë pas idesë se “zanati i shqiptarëve është lufta”, gjenerali as që e ka idenë e Albanopolit dhe të albanëve, fisit të lashtë ilir përmendur nga Ptolemeu që në shek. II si paraardhës të iliro-arbër-shqiptarëve.

Pashalikun e Shkodrës, apo “Veziratin e Skutarit”, siç e quan ai, e sheh të veshur me “pyje të bollshme, të pasur në dru për ndërtime” (ku mund të mbështetet me interes, sipas tij, tregtia me Francën), e sheh “me fusha të kultivuara më së miri dhe pjellore”, me “prodhime rrushi, drithi dhe kullota”, ndërkohë që rajonet e Klementit dhe të “Mereditëve” (Mirditorëve) janë për të më pak të kultivuara se provincat e tjera. I mëshon si tepër idesë për shfrytëzim të pyjeve dhe drurit për ndërtime, kur “Alessio (Lezha) do të shërbente si magazinë për drurin e nxjerrë nga brigjet e Drinit” dhe “Ulqini për pyjet e Moravisë (Moravës) e të Zenës”.

Por, çka shfaqet origjinale nën penën e tij është “veshja ushtarake e shqiptarëve”, siç e quan ai përshkrimin e veshjes popullore të shqiptarëve, apo “kostumin shqiptar”, që e bëri të famshëm në botë Lord Bajroni. Lexojmë konkretisht: “Shqiptarët kanë ruajtur përgjithësisht veshjen ushtarake të romakëve. Një tunikë [fustanellë] e mbajtur me brez, ku rrasen njëkohësisht pisqollat e tyre, kamat dhe dy vezore të vogla mbushur me fishekë. Një parzmore me thurje, por pa mëngë, ku gajtanet dhe qëndismat me filigrame kanë zëvendësuar tashmë thurimet e hekurta; një lloj dollomaje [xhamadan] me mëngë, e hapur përpara, një pantallon i ngushtë [tirk] përmbi tunikë; kundra të ngjashme me ato që shohim në monumentet e ushtarëve romakë, bashkuar me tirkun falë rripash lëkure kaluar në tre rrathë të praruar a të argjendë; leshrat mbuluar nga një qeleshe e kuqe, të cilën e mbështjellin zakonisht në formë çallme me një lloj shalli, pak a shumë të gajtanuar, që u shërben për të fshirë djersët, për të lidhur plagët, për të mbajtur sende, madje edhe si mbulesë të kryeve gjatë natës.”

E veçanta që lypset të kundërshtohet në këtë përshkrim të bukur të kostumit shqiptar është se fustanella jonë mbi 2.500 vjeçare, dëshmuar nga statueta dhe një skulpturë ilire e shek. V p.e.s. (fustanella e Mariborit) i paraprin prej tre shekujsh epokës romake, pa shkuar më tej në argumentet tona kur kjo fustanellë është përdorur gjerësisht, nga Veriu në Jug të Shqipërisë, deri edhe në kohët moderne (F. Andrea, Letër Presidentit të Republikës së Shqipërisë Z. Alfred Moisiu, “Fustanella shqiptare përfaqëson nderin, dinjitetin dhe krenarinë tonë kombëtare”, 20 nëntor 2006).

Ndryshe nga 27 vjet më vonë, kur harton zërin “Arnautë” (1833), që po e paraqesim më poshtë në këtë shkrim, dhe kur i sheh shqiptarët më me simpati, gjenerali De Vaudoncourt, i zhgënjyer me sa duket më 1806 nga mungesa e gadishmërisë së pashallarëve shqiptarë për të mbështetur politikën napoleoniane, del jashtë kontrollit në rolin e tij të historianit, duke e trajtuar karakterin e shqiptarit me nofkat e kohës, sikurse pat bërë para tij konsulli francez Pouqueville: i sheh shqiptarët “të ashpër, të egër, barbarë, [që] kanë marrë nga karakteri i ilirëve të dikurshëm”, madje, çuditërisht, i sheh edhe “mosmikpritës” (!). Por le të kujtojmë me këtë rast tezën filozofike të antropologut dhe etnologut të famshëm francez Claude Lévi-Strauss sipas së cilës « barbari nuk është njeriu i zhveshur nga çdo kulturë, përkundrazi, barbari është njeriu që përdor argumentin e dallimit kulturor për të përjashtuar tjetrin si pjesë përbërëse e njerëzimit ». Pra, barbarë janë vetë ata që përdorin nofkat për popujt e tjerë. Një shekull më vonë, më 1906, Faik Konica do të firmoste te “Albania” e tij me pseudonimin “Një i egër” shkrime të rrepta me argumente të mprehta, kundër propagandës së huaj dhe kryesisht serbo-greke për t’i paraqitur shqiptarët me krejt etiketimet e mundshme, si “të prapambetur”, “të egër”, “banditë” e ç’nuk tjetër!

Duke u rikthyer te Vaudoncourt, me sa duket edhe ky gjeneral frëng e ka pasur zhgënjimin të plotë, tek nuk i ka ecur hiç në synimet e veta, përderisa shkruan se pashai i Skutarit “nuk pranon të marrë pjesë në asnjë prej ekspeditave tona”, ndërkohë që pashai i Janinës, sipas tij, “kishte pikëpamje të veçanta dhe absolutisht të ndryshme nga interesat e Perandorisë franceze… [dhe se ] nuk njeh kufi në ambicien e vet duke lakmuar prej kohësh Shtatë Ishujt jonikë”.

Duke iu shmangur paksa temës, e shohim këtu të dobishme të japim një episod nga ekspedita e parë e gjeneralëve të Bonapartit për të bindur pashallarët shqiptarë (në emër të Sulltanit) të përkrahnin perandorin francez në përpjekjet e tij për kontroll të Shtatë ishujve jonianë, por mbi të gjitha për kontroll të vetë Shqipërisë, episod që e kemi nxjerrë nga revista “Albania” e Faik Konicës:

“Gjenerali Pavteau dërgoi shtatë oficerë të zgjedhur, nga Antivari [Ulqini] në Shkodër, për t’i dorëzuar fermanin [e sulltanit] Ibrahim pashës dhe për të ngritur në këmbë një trupë shqiptarësh. Oficerët francezë u pritën me nderime të mëdha, por Ibrahim pasha, si lexoi fermanin, u thotë atyre: “Unë kam guximin të mos i bindem këtij fermani; po të më ishte marrë më parë mendimi, në asnjë mënyrë nuk do mund të jepej një urdhër i tillë; sulltani nuk e njeh këtë vend dhe në Stamboll veç mburren se i dinë të gjitha”.

Oficerët francezë, të çuditur nga kjo qëndresë e paparashikuar dhe nga kjo mosbindje, u përpoqën ta kandisnin Ibrahim pashën se plani i tyre nuk përmbante kurrfarë rreziku për atë vetë, dhe se ai plan drejtohej vetëm kundër anglezëve, armiku i tyre i përbashkët.

Ibrahim pasha i dëgjoi francezët me durim dhe ua ktheu: “A e dini, Zotërinj, historinë e bretkosës dhe të akrepit? Një akrep, në bregun tjetër të Bujanës [Bunës] donte të vinte në Shkodër, por duke mos ditur not, iu lut bretkosës që të kalonte lumin mbi kurriz të saj. “Edhe mund ta bëj, ia ktheu bretkosa, po ti je i keq, se me të mbaruar punën tënde, ti veç kur të më ngulësh thumbin. Gjithë akrepat njihen për tradhtarë, mosmirënjohës e vrasës”. Akrepi ynë protestoi: “Jo gjithë akrepat janë të këqij, – tha. Ja, dje një bretkosë kaloi Bujanën me një akrep dhe asnjë e keqe nuk i ngjau”; akrepi po i betohej kështu bretkosës me be e rrufe se kishte vetëm qëllime të mira dhe se do t’i ishte mirënjohës e mirëbërës për tërë jetën.

Bretkosa zemërmirë, pa ç’pa, më në fund u bind, nderi këmbët e pasme dhe akrepi u ngjit mbi kurriz, teksa bretkosa notoi drejt bregut tjetër. Para se të zbriste, akrepi zu të bërtasë se e zuri xanxa dhe se nuk mbante asnjë përgjegjësi për veprimet që do bënte, dhe se lypsej tanimë t’i ngulte thumbin. Dhe e pickoi mu në zemër të gjorën bretkosë e cila ngordhi në vend.

E pra, ju francezët, jeni si akrepi i fabulës. Me të futur këmbët në Shqipëri, do të gjeni njëmijë pretekste për të mos shkuar në Korfuz. E di më së miri që ju nuk jeni të kënaqur nga Dalmacia, që doni të rrëmbeni edhe bregun e bukur dhe pjellor të Shqipërisë dhe në zakonet tuaja franke ka helm si te akrepi. Sulltani nuk i ka kuptuar qëllimet tuaja, dhe unë nuk ua dorëzoj kurrë Shqipërinë. Ndërgjegjja ime dhe vetë vullneti i të parëve të popullit tim më ndalojnë kategorikisht t’i bindem Padishahut, dhe ai, vërtet mund të më ndëshkojë për mosbindje, por ju nuk do arrini kurrë të realizoni planin tuaj.”

Gjithçka në këtë anekdotë, me vlerë të fuqishme aktualilteti dhe patriotizmi flet vetë, pa qenë nevoja për komente e perifrazime të tepërta nga ana jonë. Le t’i kthehemi pra, raportit të gjeneralit De Vaudoncourt:

E konsideron forcën ushtarake të Pashait të Skutarit mjaft të madhe që, në rast nevoje, mund të ngrejë në këmbë deri në 40 000 burra. Pjesa më e madhe përbëhet nga “latinët” (domethënë shqiptarë të fesë katolike) dhe do të ishte e lehtë t’i mobilizoje “kundër turqve, që i urrejnë jashtëzakonisht… Vetëm Mereditët [mirditorët], që janë 10 000 burra të armatosur e frikësojnë Ibrahim Pashën” – shkruan ai.

Më tej, jep të dhëna demografike për qytetin e Shkodrës – 6 000 shtëpi me 60 000 frymë dhe e sheh qytetin të shtrirë në një lega e gjysmë gjatësi dhe treçerek lega gjerësi; në kështjellë ndodhet saraji i pashait, kurse pazari dhe qyteti i vjetër janë rrëzë kështjellës, përshkuar nga rrugë të ngushta, anashkaluar nga shtëpi ngjitur njëra pas tjetrës; pjesa tjetër e qytetit përbëhet nga shtëpi të shpërndara e të distancuara. E sheh Ibrahim Pashë Shkodrën si “një nga njerëzit më të shkathët që mund të haset, dhe që ka në të njëjtën kohë talente të jashtëzakonta në krahasim me një pasha turk. “Është i pajisur me mendje të hollë, me gjykim të shpejtë e të fuqishëm, me mprehtësi të rrallë, me finesë të madhe takti e vetëpërmbajtjeje, aq sa asgjë në dukje nuk e turbullon njëtrajtshmërinë e gjendjes së tij shpirtërore, tek ruan baraspeshën më të përkryer në krejt qëndrimet dhe veprimet e tij, dhe tek fsheh tërë nuancat e karakterit të tij falë mirësjelljes më të dashur dhe që shfaqet si më e çiltra”.

“Pashaliku i Shkodrës, thekson autori, që ka qenë në zotërim të babait dhe më pas të vëllait të tij Mahmudit, është shndërruar në çiflig të trashëguar, aq sa ai e sheh njëfarësoj veten si Princ sovran dhe thjesht vasal i Portës. Kjo mënyrë të konceptuari të gjërave e bën Ibrahim pashën, jo më pak nga vëllai i tij, i ndjeri Mahmud, të mos e shohë veten skllav të dëshirave të Sulltanit, madje ai shfaqet edhe më finok dhe ia arrin qëllimit që i cakton vetes me mënyra të tjera… Duke bërë çmos të mos shpallet rebel ndaj Portës otomane, kënaqet t’u bëj bisht urdhrave që merr apo të bëjë të pamundur zbatimin e tyre me anë manovrash politike, pa rrezikuar shumë.” Më pas, autori ndalet në qëndrimet politike të Pashait të Shkodrës me Malin e Zi, Rusinë, Pashain e Bosnisë, me Hercegovinën, ku ruan, në rajonin e Podgoricës, një korpus të tij për të mbajtur një sy hapur ndaj malazezëve. “Kam përshtypjen, vijon raportimin e tij De Vaudoncourt, se ai [Ibrahim Pasha] është i gatshëm të ndihmojë gjeneralët francezë në një ekspeditë të drejtdpërdrejtë ndaj grykës së Kotorrit, madje më dha pozitivisht siguri. Kjo ekspeditë do ta çlironte atë nga përafria e rusëve në këtë rajon dhe nga frika e një invadimi nga ana e tyre, e kombinuar me malazezët dhe me pasoja të rënda për të”. Po ashtu, autori ndalet edhe në synimet e Pashait të Shkodrës për të vendosur lidhje tregtare me Mbretërinë e Italisë, sidomos për shitjen e drurit për ndërtime [anijesh], që është e një dobie të madhe për Venecian, por edhe për vetë grykën e Kotorrit.

Nga Shkodra, autori vijon itinerarin e tij drejt Jugut, (jep Zadrimën me 2 a 300 shtëpi), depërton kodrinave të pyllëzuara të Alessios (Lezhës) – jep historikun e qytetit, “i lulëzuar gjatë sundimit të mbretërve të Ilirisë Dalmate dhe nën perandorinë romake, por i shkatërruar plotësisht gjatë dyndjeve barbare. Princërit kastriotas e bënë Alession vendbanimin e tyre të zakonshëm dhe qyteti rimori shkëlqimin e tij të dikurshëm por, qëkurse ndodhet nën pushtetin e turqve, ai vazhdimisht ka degraduar dhe nuk shpreson më të ringrihet, për aq kohë sa do të lëngojë nën një qeverisje [osmane] shtypëse dhe shkatërrimtare për nga vetë natyra e saj”. E sheh qytetin të banuar nga 10 000 frymë, me një pazar, si mbetje e dikurshme e lulëzimit të saj tregtar. Kalon lumenjtë Mati e Fani, i afrohet Krujës, “trashëgimi e familjes Kastrioti”, për të marrë drejtimin e Durrësit (Durazzo-s), “qytet dikur i famshëm, që sot nuk është veçse një fshat i madh i rëndomtë”, vijon zbritjen e tij, duke lënë Durrësin në të djathtë për të përshkuar një varg kodrinash, “të famshme, thotë ai, për fushatën e bukur midis Cezarit e Pompeut, që i parapriu betejës së Farsalës… Sikur të mos kisha të bëja me xhelozinë barbare turke, vijon gjenerali De Vaudoncourt, që nuk e lejon një të huaj të përdorë pendën dhe kalemin në prani të tyre, do kisha bërë në vend planin e atij terreni aq i ndryshëm nga mendimi që mund të krijohet duke lexuar vërejtjet e ndoca autorëve modernë mbi “Komentarët” e Cezarit”. (Në parantezë, shënojmë se arkeologu i famshëm francez Leon Heuzey ka vërtetuar se Cezari zbarkoi në gjirin e Palasës, Palæstéa (Shqipëri), dhe jo në Farsalia, (Greqi) për të rrethuar Pompeun në kodrat e Durrësit për betejën e famshme të Dyrrahut Cezar-Pompe në v.48 p.e.s., për të cilën mendojmë se do t’ia vlente të vendoseshin sot shenja përkujtimore historike përgjatë itinerarit të ndjekur nga Cezari nëpër Shqipëri: Palasë, Llogara, Orikum, Myzeqe, Kavajë, Durrës).

Nga Durrësi, trupa e gjeneralit të perandorit francez i drejtohet Kavajës dhe fushave të saj “shumë pjellore, me vreshta të kultivuara, me kullota të pasura”. Vetë qyteti, me 20 a 25 000 frymë “administrohet nga një pasha me dy bishta (tuga), që kishte qenë zëvendës i Vezirit të Shkodrës. Është rajoni i fundit i Pashalikut të Shkodrës”.

Më pas, si kalon Panyasusin e lashtë [Erzenin] “me anijata” (sic! – që dëshmon se ky lumë ka qenë i lundrueshëm dhe i gjerë, si Buna), depërton në Veziratin e Beratit, ku nuk mungon të bëjë përshkrimin e tij gjeografik e historik dhe të ndalet në tre qytetet kryesore të këtij vezirati: Berati, Elbasani dhe Vlora. Vë në dukje se Vlora (Avlona) ka qenë qytet me emër për tregti, qendër e rëndësishme në rrugën Romë-Kostandinopojë nëpërmjet Otrantos, që “ka humbur shkëlqimin e vet të dikurshëm, por duke mbetur prapëseprapë qendër aktive tregtie me republikën e Napolit dhe që ka përparësinë e një rade në gjendje mjaft të mirë.”

E sheh po ashtu Elbasanin si qendër tregtie të brendshme, me njerëz punëtorë e të zotë në përpunimin e hekurit dhe bakrit, si dhe me traditë në organizimin e panaireve. Ndërsa Beratin e sheh qytet mjaft të bukur, ngritur në bregun e djathtë të Apsusit (Osumit), në një bërryl që formon ky lumë, me 3 a 4 000 shtëpi dhe me 30 000 banorë. Vetë kështjella (që është me sa duket Dautia e lashtë e Eordeteve – Dassaretët e Ilirisë) e lartuar në jug-lindje të qytetit ka brenda 400 deri në 500 shtëpi, krejt të banuara nga shqiptarë të fesë ortodokse, që autori pëlqen t’i quajë “grekë”. Nga ana tjetër, e shohim autorin të mos e kursejë antipatinë e tij për vezirin e Beratit Ibrahim Pashën, të cilit i kërkoi një trupë shoqëruese dhe të lëshonte urdhër për të vënë kuaj në dispozicion të ekspeditës frënge gjatë udhëtimit. “Pashai nuk e pranoi kërkesën e parë dhe i thartuar në fytyrë, mezi lëshoi urdhrin për kërkesën e dytë, duke bërë vërejtjen se nuk dëshironte që francezët të qëndronin gjatë në shtetet e tij”. Ja këtu një qëndrim dinjtoz, një mësim nga historia jonë, do thonim, për puthadorasit e sotëm politikanë, me ndjenjë të theksuar inferioriteti dhe të gatshëm për “lepe-peqe” servile e hipokrite ndaj të huajit, tek e konsiderojnë këtë “të fuqishëm”.

Nga ana tjetër, ashtu si paraardhësit e tij udhëpërshkrues, historiani ushtarak frëng nuk mungon të nxjerrë në pah kundërshtitë, armiqësitë dhe rivalitetet mes tyre të pashallarëve shqiptarë, konkretisht mes Ibrahim Pashës të Beratit dhe Ali Pashës të Janinës të cilët, për interesat e tyre të caktuara – zgjerim të kufijëve palashikë – lidhin aleanca me fuqi të ndryshme për të dëmtuar e dobësuar njëri-tjetrin, një luftë kjo e brendshme, mjaft e ashpër, që të kujton republikat italiane në Mesjetë, para bashkimit garibaldin të Italisë.

Si jep me hollësi itinerarin Berat-Janinë nëpërmjet fshatit Tozari, Klisurës (Këlcyerës), Përmetit, Zagorisë, zbret në fushën e Janinës që të lashtët e quanin Shamp-Elizé, për t’iu drejtuar qytetit si destinacioni i fundit i udhëtimit, qytet që përbëhet nga 45-50 000 frymë, me tregti të lulëzuar, ku qenë vendosur edhe “ndoca tregtarë frëngj, por që ishin larguar të frikësuar nga veprimet e tepruara të Ali Pashës”, siç shprehet autori. Jep historikun e qytetit, ndërtuar nga një Gjon Kantakuzeni, fillimisht një lagje përqendruar rreth kështjellës (Kastros), me mure të përforcuara, vetë kalaja dhe saraji kryesor i vezirit ngritur mbi një shkëmbishtë që përparon mbi liqen. Janina u mor e u plaçkit nga ushtria e Rogerit II, mbretit të Pulias, që rrënoi edhe kështjellën. Por “bukuria pozicionuese e qytetit, pjelloria e fushave përreth, prodhimtaria e pasur, tregtia dhe sidomos pazaret dhe panairet tërhoqën përherë e më shumë banorë dhe qyteti jo vetëm u rindërtua, por edhe u zmadhua parreshtur… Aktualisht, Janina është kryeqyteti i shteteve të Ali Pashës.”

Në një syth më vete jep historinë e njohur të Ali Pashës, “plot 40 vjet luftëra, pabesi e uzurpime” – siç thotë autori, sikur luftërat, intrigat, krimet, tradhtitë dhe tërë veset që i vishen Pashait të Janinës të ishin thjesht e vetëm tipare të tij dhe jo karakteristika të frymës, zakoneve dhe veprimeve agresive të kohës që përjetoi, plot tollovi, pushtime, hegjemoni, me mbretër, perandorë, sulltanat, patriarkat, etj. si aktorë kryesorë luftërash për pushtet, sundim e hegjemoni. E në tërë historinë e tij, autori nuk i kursen episodet, anekdodat, epitetet, plot mllef e përbuzje ndaj pashait shqiptar kur, ndryshe nga Bajroni i madh, shembullin për denigrim e diskreditim të figurës së tij historike e kishin dhënë tashmë Pouqueville, Gjenerali frëng La Rose, alzasiani renegat Alphonse Cerfberr i konvertuar në islamizëm me emrin Ibrahim-Manzour Efendi, të cilët dështuan keq përballë politikës rafinuese dhe diplomacisë mëvetësuese të Pashait të Janinës.

E megjithatë, historiani dhe gjenerali i Napoleonit tregohet realist e objektiv për mikëpritjen e ngrohtë që i bëri Pashai i Janinës. “U prita tepër mirë”, – thotë ai, “me fjalë plot dashuri për Perandorinë franceze”. Më pas, autori bën një paraqitje të shkurtër të forcave ushtarake të Aliut: 10 000 trupa në More nën komandën e Veli Pashës, 7-8 000 trupa në Lepante nën drejtimin e birit tjetër të Aliut Muktarit, 5 000 vetë nga këto trupa në gadishmëri për ushtrinë e Vezirit të Madh, 8 000 burra në Plaja përballë ishullit të Shën Maurës, nën drejtimin e Jusuf agës, vëllai i natyrshëm i Aliut, 4 000 trupa në Prevezë, 6 000 trupa në Janinë. Dy kampet e Aliut në Plaja dhe Prevezë i kishin bërë në atë kohë të dështonin me turp trupat ruse të Shën Maurës, që ishin të detyruara të mbanin në ishull, të mbërthyera e në gadishmëri të plotë, 2 000 trupa për mbrojtje, si dhe të lidhnin aleancë me Mustafa Pashën e Delvinës, por edhe me siamidët (çamët) e paramitianët (parathimiotët), “shqiptarë e grekë në armiqësi me Ali Pashën… Armiqtë më të egër të Aliut, nënvizon autori, ishin në fakt suljotët dhe tërë shqiptarët “grekë” (të fesë ortodokse), në shërbim të Rusisë”. Me këtë rast, autori nuk mungon të vëjë në dukje se Ali Pasha përdori rreth 20 000 trupa kundër 6 000 suljotëve, të cilët i bënë “një qëndresë të fuqishme… për 17 vjet me radhë”. Dhe, në këtë kontekst, gjenerali De Vaudoncourt ngre lart heroizmin e gruas shqiptare, tek shkruan : “Në këtë Trojë të re – e ka fjalën për fshatin Suli –, një vashë amazonë, që kishte humbur në luftë të shoqin, dhe që kishte parë të masakroheshin para syve fëmijët e saj, u bë nga tërë krerët e Sulit ajo që e dëmtoi më rëndë Ali Pashën (kjo grua nuk është më shumë se 30 vjeçe, dhe është e një bukurie të rrallë dhe, pasi drejtoi jo më shumë se para një viti një korpus trupash në shërbim të Rusisë, u tërhoq në një fshat të Alkiomës në ishullin e Korfuzit).”

Nga Janina, gjenerali frëng shkon në Prevezë, ku shqyrton terrenin konkret për të ngritur ai vetë një fortifikatë (në kepin e Shën Gjergjit) për mbrojtje të garnizonit shqiptar si dhe të kanalit që çonte në Gjirin e Artës. Jep këtu një tablo të zymtë të rrezikut që po kalonte Ali Pasha dhe qyteti i Janinës, i kërcënuar në atë kohë nga çamët, paramithiotët e suljotët, të mbështetur me arsënal ushtarak nga rusët. Për të dalë nga kjo gjendje, gjenerali frëng propozon një dredhi, me vënie në veprim të parasë, si dhe të niseshin bashkëbisedimet, me qëllim që të garantohej njëfarë statu quo-je, sa të përforcoheshin pozicionet ushtarake dhe të ndërtoheshin anijata me kuvertë të sheshtë. Dhe ashtu ndodhi, dredhia frënge eci, shqiptarët ortodoksë lanë në baltë aleatët rusë, por jo që të bashkoheshin me armikun e tyre të betuar Ali Pashën.

Me interes shfaqet përshkrimi që i bën De Vaudoncourt mendimeve novatore dhe përpjekjeve të Ali Pashës jo vetëm për fortifikimin e Prevezës, por edhe për fabrikimin e barutit, derdhjen e topave dhe përgatitjen e 200 topçinjëve. Veçse, jo të gjitha këto plane të Aliut u realizuan, sidomos plani për derdhjen e topave, kur u shfaq dukshëm mungesa e metalit, lëndës së parë.

Shqipërinë e Jugut, historiani ushtarak frëng e konsideron përgjithësisht si një trevë jo shumë të kultivuar, me shpate malesh të thepisur përgjatë rrjedhës së Vojuzës (Vjosës), pa kullota të pasura për kopetë e shumta të bagëtive; e quan rajonin e Himarës Kaonia e lashtë, dhe krejt vargmalet e Akrokerauneve i sheh të djerra, me përjashtim të zonës bregdetare mbjellë me ullinj. Po ashtu, e sheh të pasur fushën e Artës, luginën e Akelousit, pjesën perëndimore të Molosisë, të cilën e përshkoi nga Zagoria në Janinë; nuk lë mënjanë pa përshkruar as luginën e pasur të Argiro Kastros (Gjirokastrës), që e quan Antigonea e lashtë, as luginën e Tiamisit, nën Delvinaq, as atë të Metristrit (Dodonës).

Pasuar nga gjenerali frëng, Ali Pasha shkon në Prevezë për të përforcuar mbrojtjen e saj dhe hyrjen në gji, përballë ishullit të Shën Maurës, ku ndodheshin pra, të përqëndruara 2000 trupa ruse, të trembura nga një sulm i mundshëm i përbashkët i francezëve dhe i Ali Pashës. Flota franceze, mbështetur nga ajo turke dhe nga tetë anijata të Aliut, bënte presion në ujërat përreth ishullit, me qëlllim që trupat ruse të dorëzoheshin, por, tek përshkruan me hollësi gjendjen ushtarake dhe pozicionet e zëna, “… asgjë në botë nuk do mund t’i bindte shqiptarët – thotë historiani frëng – për t’u angazhuar në një sulm frontal ndaj trupave ruse”. Shihet qartë me këtë rast që Aliu i Tepelenit as që do donte kurrsesi të bëhej mashë në duart e francezëve për të nxjerrë gështenjat nga zjarri, kur Shën Maurën, si pozicion kyç për kapjen e ishullit të Korfuzit, ai synonte ta merrte nën kontrollin e tij, tek e shihte veten zot të krejt atyre trevave. Dhe jo vetëm kaq, por “ambiciozi Vezir, thotë De Vaudoncourt, nuk dëshiron të shohë asnjë fuqi europiane në zotërim të shtatë ishujve, që i lakmon prej kohësh. Ai doli hapur kundër Rusisë me shpresë për ta dëbuar që andej, dhe po qe se Ingliterra do t’i kishte premtuar ndihmë për t’i larguar trupat ruse nga Deti Jon, ai me siguri do ta shpallte veten në përkrahje të saj, dhe këtë propozim ia bëri madje edhe konsullit anglez M. Mouriere…”.

Në rreth 20 faqe të raportit të tij, historiani De Vaudoncourt paraqet me hollësi dyshimet e Ali Pashës për planet franceze, evolucionin e gjendjes ushtarake në frontin Prevezë-Plaja-Shën Maur, zbarkimin e 2000 trupave suljote, mbështetur nga rusët, për të goditur trupat e Aliut, të cilat u tërhoqën duke humbur rreth 80 vetë, goditjen që dha një anijatë ruse duke bombarduar pozicionet e korpusit shqiptar, kundërsulmin e artilerisë franceze dhe më tej, marrdhëniet e ndera midis ushtarakëve francezë dhe Seliktar agës, si përfaqësues i Ali Pashës në Prevezë, që nuk u bindej urdhrave të tyre dhe që bëri të mundur të dështonte plani ofensiv i francezëve për goditjen e trupave ruse. Gjenerali frëng detyrohet atëherë të tërhiqet nga Preveza, të kthehet në Janinë, ku vihet në dijeni për “plane të reja të Pashait” dhe, i zhgënjyer që nuk sulmoi dot trupat ruse, largohet nga Janina për të inspektuar tashmë nga afër trojet shqiptare, Gjirokastrën, “qytet i përbërë nga 30 000 frymë… i pavarur nga Ali Pasha, i cili i trembet guximit të banorëve në pjesën më të madhe shqiptarë të fesë greke [ortodoksë]. Gjatë fushatës së vitit 1799, qyteti, shkruan gjenerali, ishte gati të ngrinte flamurin francez, sikur ne të mos kishim dështuar në Korfuz”. Më tej, De Vaudoncourt vijon itinerarin Labovë, Tepelenë, Klisura (duke ndjekur rredhën e Vjosës) me synim t’i drejtohej më pas Porto Palermos, Himarës, Vlorës. “Nga Tepelena, – thotë ai – ka një rrugë që çon në Porto Palermo duke ngjitur përrroin e Bënçës, nëpërmjet një terreni jashtëzakonisht malor e të pyllëzuar, banuar nga kaçakë të pavarur, aleatë të popullatave të Shimarrës (Himarës), në atë kohë të lidhur me rusët… Por një tjetër udhë çonte në Vlorë, duke zbritur Vojusën nëpërmjet të njëjtave gryka, ku Filipi, mbreti i parafundit i Maqedonisë u mund për herë të parë nga Konsulli T. Quintus Flaminius… Një rrugë e tretë, duke ngjitur Vojusën, çon në Klisura (Këlcyrë), ku bashkohet me rrugën e madhe Berat-Janinë”.

Nuk mund të lëmë pa shënuar synimet e Gjeneralit frëng për të inspektuar nga afër këto treva nga pikëpamja gjeologjike, kur shprehet: “… duke pasur nga ana tjetër sigurinë që qoftë në Benza [Bënçë ?], qoftë në Tepeleni nuk kishte gjurmë minierash për asnjë lloj metali, mendova të rikthehesha dhe iu drejtova Spillia-s [Spilesë ?], ku lypsej të gjeja një minierë ari, por ku nuk gjeta veçse masa të mëdha të një mermeri mjaft të bukur në ngjyrë të përhime”.

Traktati i Tilsitit, 1807

Fundi i luftës, apo armëpushimi i Tilsitit (korrik 1807) e rigjen Gjeneralin frëng në Janinë, ku Ali Pasha “dukej i çuditur dhe i pikëlluar nga lajmi… dhe kur në qytet po përhapeshin lajme alarmuese për turqit”, tek thuhej se “Perandoria franceze kishte bërë paqe të njëanëshme duke ia dorëzuar Rusisë Perandorinë osmane”, apo që “Turqia europiane do të copëtohej”. Kësisoj, Gjenerali frëng i rikthehet edhe një herë qëndrimit të Ali Pashës dhe synimeve të tij pas armëpushimit, kur Pashai, “i pakënaqur që kishte në zotërim Livadinë e Morenë, administruar nga djemtë e tij, po përgatiste pushtimin e pashaliqeve të Beratit e të Delvinës, si dhe nuk rreshte së lakmuari Ishujt jonikë, të cilat i shihte si pronë të tij për t’iu bashkuar Epirit”. Edhe më tej, Baroni De Vaudoncourt, këmbëngul në planet e Vezirit të Janinës “për të pushtuar pjesën tjetër të Shqipërisë, Vlorën, por duke pushtuar rajonin e Himarës me anë të detit… Sepse me anë të tokës, arrihet në këtë vend vetëm nëpërmjet grykash pothuaj të pakalueshme, dhe kohët e fundit 300 himariotë, më me fat dhe më të zgjuar se Leonidha, mundën plotësisht 6000 nga të tijtë (grekë)… Për të dëbuar Pashain e Beratit, Aliu u përpoq të shtinte në dorë Elbassanon për ta goditur Pashain nga kjo pikë…por nuk ia arriti dot qëllimit” […]. Sikurse vihet re, kemi të bëjmë këtu me një dëshmi të hershme konkrete nën penën e historianit De Vaudoncourt lidhur me qëndrimin e Ali Pashës për ta vlerësuar atmosferën politike të krijuar nga Traktati i Tilsitit (1807) mëse të favorshme për të realizuar planin e tij jo vetëm për një bashkim të plotë të Shqipërisë së Jugut, por edhe për të shpallur mëvetësinë e tij ndaj Portës, kur fillimi i shekullit XIX po e gjente tashmë Turqinë europiane përpara sfidash të reja dhe kur Greqia nuk do mungonte të shpallte pavarësinë e saj më 1824, me arvanitasit në krye të “revolucionit grek”.

Më 30 gusht 1907, gjenerali Guillaume de Vaudoncourt i jep fund misionit të tij nëpër Shqipëri dhe më 20 shtator largohet me anije nga Preveza për në Korfuz, e më tej nëpër gjrin e Otrantos, pa harruar të ndalet në Kasopi, Porto Palermo, Drimadhes dhe në Kepin Shën Teodor “për të njohur, thotë ai, shtresat mineralmbajtëse të Bregut (?!)” .

Po japim më poshtë të përkthyer në mënyrë të plotë zërin “Arnautë”, nga historiani ushtarak, gjenerali Guillaume de Vaudoncourt, duke ruajtur sigurisht rezervat tona përsa i përket mendimeve që shpreh ky autor në shkrimin e tij.

G. De Vaudoncourt

Zëri ARNAUTË (ARNAUTES), sipas “Dictionnaires de la conservation et de la lecture” (“Fjalor i bashkëbisedimit e i leximit”), Paris, 1833.

“ARNAUTË. Është emri që turqit u japin popujve që ne i quajmë Albanë, dhe që në gjuhën e tyre vetëquhen Skipetars. Banojnë jo vetëm në Epirin e lashtë, por edhe në një pjesë të Ilirisë që ndodhet në Jug të Drinos [Drinit] dhe të Skutarit të Shqipërisë. Ndahen në katër fise të mëdha: Mirditët në Jug-Perëndim, Gegët, në Veri-Lindje, Tsamidët [Çamidët], në Jug-Perëndim, dhe Toksidët [Toskët] në Jug-Lindje. Është e padiskutueshme që Shipëtarët apo Skipëtarët janë një popull i dallueshëm nga grekët dhe sllavët, fqinjët e tyre, dhe jo më pak nga turqit. Ndonëse gjuha e tyre është e mpleksur me një numër të madh fjalësh greke e latine, madje edhe turke e sllave, është prapëseprapë një gjuhë e veçantë dhe e ndryshme nga këto që përmendëm si për nga rregullat gramatikore ashtu dhe për nga shprehjet që përdor.

Origjina e shqiptarëve nuk është e lehtë për t’u përcaktuar, ndryshe nga dallimi karakteristik që kanë me fqinjët e tyre. Disa autorë, nisur nga emri albanë që u japim, i shihin pasardhës të albanëve të malit Kaukaz, të cilët i pandehin të njëjtët me alanët [alpanët]. Mirëpo, këta alanë ishin tatarë apo turkomanë, ndërkohë që thelbi i gjuhës shkipe nuk ka asgjë të përbashkët me gjuhët turkomane apo tatare. E njëjta gjë mund të thuhet edhe kur pretendohet për prejardhjen e tyre nga bullgarët, komb sllav që, për një kohë të gjatë, ka sunduar në Greqinë perëndimore. Autorë të tjerë i shohin pasardhës të ilirëve të lashtë. Ky mendim nuk mund të vërtetohet, duke qenë se ne nuk kemi kurrfarë njohjeje të gjuhës ilire; veçse, ka në mbështetje të saj një gjasë me peshë të madhe. Skipëtarët, që në mënyrë të veçantë i quajmë albanë, janë ata që i përkasin Ilirisë maqedone në jug të Drinit, domethënë mirditët [mirditorët] dhe krejt gegët. Banojnë në male pothuaj të pakapërcyeshme në dy anët e Drinit dhe në pjesën që e ndan me Adriatikun; dhe dihet që malësorët në të shumtën e rasteve i kanë shpëtuar shkatërrimit që vjen si rezultat i dyndjeve pushtuese.

Ka shumë të ngjarë po ashtu që galët skordiskë, të dëbuar prej sllavëve nga brigjet e Danubit dhe nga rrethinat e Beogradit, të kenë ardhur për t’u strehuar në ato male e të jenë përzier me sikpëtarët. E pakta që mund të thuhet është se hasen në gjuhën shqipe një numër jo i paktë fjalësh gale. Kështu, lidhur me simbolin e apostujve haset tashmë fjala alti (athir apo athair) [altar]; pain në fr. = bukë – shqip: bukum, (bukkëm apo busckon); bouchée në fr. = çapë bukë apo ngrënie; sod (aujourd’hui në fr.) = sot; dhe po ashtu, keç apo keq – në fr. mal, shqip = keq. Shënojmë nga ana tjetër se emri Albanie është i njëjtë me Albanack, vend malor në galisht. Veçse, rregullat gramatikore shkipe janë të ndryshme nga ato të galëve. Dy fise shkipëtarësh banojnë në Epir, por nuk duhet arritur në përfundimin se janë epirotë. Këta të fundit ishin pellazgë, gjuha e të cilëve ishte shumë e përafërt me të grekëve, pra, jo shkipe. Këtu përfshihen në thelb tërë hipotezat që mund të ngrejmë mbi origjinën e skipëtarëve, apo albanëve, apo arnautëve.

Shqipëria u pushtua nga Mehmeti II pas marrjes së Kostandinopojës. Lufta që i kundërvunë këtij pushtuesi skipëtarët e udhëhequr nga Georges Kastriota, i mbiquajtur Skanderbeg, të cilin e kishin zgjedhur si princ të tyre, zgjati 24 vjet, dhe humbjet që pësuan turqit e tejkaluan në numër popullsinë e fiseve të Gegëve dhe të Mirditës, mbi të cilët ra pothuaj tërësisht pesha e luftës.

Pas nënshtrimit të Shqipërisë, tre fise shkipe përqafuan fenë myslimane, të paktën në pjesën më të madhe të tyre. Ato të Mirditëve dhe të Akrokeraunisë e të Sulit ngulmuan të vetme në krishtërim, duke ruajtur fenë e tyre.

Karakteri luftarak i skipëtarëve bëri që ata të viheshin në shërbim të sulltanëve dhe të pashallarëve të ndryshëm. Po ashtu, bejlerët e tyre apo fisnikët, në krye të trupave që mbajnë, u kanë shërbyer gjatë Mesjetës klientëve të ndryshëm si kondotierë italianë. Vlera e tyre është e mirënjohur prej turqve, aq sa u kanë dhënë për këtë arsye, siç thuhet, emrin arnautë. Me këtë rast, vëmë në dukje se arnaodh në galisht do të thotë trim, nga fjala naodh, vlerë.

Shqipëria është një vend pastoral, me male, pyje dhe me pak kultura bujqësore; por ka shumë kope dhënsh, që përbëjnë pasurinë e saj. Skipëtarët janë përgjithësisht trupa të lidhur, të hajthëm, të zhdërvjelltë e të fuqishëm, me karakter të gjallë e të prirë pas të papriturave, dhe me vlerë proverbiale. Si gjithë popujt e tjerë gjysmë të egër, janë gjuetarë dhe barinj. Vjedhja e bagëtive është një prej zakoneve të tyre të parapëlqyera, por është vjedhje me armë, të cilën e konsiderojnë si ushtrim për të mësuar zanatin e luftës.

Gjenerali G. De Vaudoncourt.

Shqipëria, vend i denjë për të qenë shtet perëndimor

August 22, 2020 by dgreca

-Rubrika “Gjurmime shqiptare”-

Shkruan: Fotaq Andrea-

Francezi Jacques Bourcart (1891- 1965), gjeograf, udhëpërshkrues e oqeanograf, autor i rreth 400 punimeve shkencore, Anëtar i Akademisë së Shkencave dhe Oficeri i Legjionit të Nderit, është i njohur për lexuesin e veprës sonë antologjike “Pena të arta franceze për shqiptarët”. Ka qenë gjatë Luftës së parë botërore (Lufta e Madhe) në Shqipëri në kuadrin e Ushtrisë së Orientit dhe më 1922 mbrojti në Sorbonë tezën “Kufijtë shqiptarë të administruar nga Franca. Kontributi i gjeologjisë e i gjeografisë së Shqipërisë së Mesme, 1916-1920”. Ka shkruar po ashtu plot dashuri, objektivitet dhe mbi baza shkencore veprën “Shqipëria dhe shqiptarët” (Paris, 1921), duke çelur udhën e mjaft veprave të rëndësishme nga autorë francezë pas vitit 1920 që morën në mbrojtje shtetin e ri shqiptar, sikurse nobelisti i paqes D’Estournelles de Constant, Justin Godart, Elise Aubry, Mario Roques, Pierre Chanlaine, Konti Lafont e mjaft të tjerë.

Kumtesa e mëposhtme e këtij personaliteti shkencor, i njohur sidomos në fushën e gjeologjisë nënujore dhe të sedimentologjisë – emri i tij lidhet me këtë rast me Çmimin ndërkombëtar “Jacques Bourcart” –, është lëçitur në Konferencën shkencore të “Société de Géographie” të qytetit të Lilës – Francë, në tetor 1923. Bie në sy në këtë kumtesë synimi i tij për të bërë sa më shumë lobing për shtetin e ri shqiptar dhe për vizibilitet të Shqipërisë në arenën europiane e ndërkombëtare. Shfaq shkurt e saktë, në mënyrë të ndritur, brenda tre faqesh kuintsencë, një histori mbi katër mijëvjeçarësh të Shqipërisë e të shqiptarëve, ardhur, siç shpreht ai, që nga “errësirat e kohërave”. Thotë troç ndoca të vërteta të thjeshta, por therëse e mësimdhënëse për Europën e djeshme, paragjykuese, mohuese, të shurdhët e memece ndaj të drejtave të kombit shqiptar për liri e pavarësi. E sheh Shqipërinë të denjë për të qenë “shtet perëndimor”, si njësi të plotë territoriale, me gjuhën dhe banorët e saj të hershëm, duke e konsideruar ndarjen në gegë e toskë tërësisht artificiale dhe në zhdukje e sipër dhe, nga ana tjetër, si njësi me ndërgjegje kombëtare, pa kurrfarë përplasje fetare. Lartëson virtytet burrërore të shqiptarit, doket dhe zakonet e tij me origjinë të lashtë paragreke, aftësitë e veçanta që ai ka për administrim, drejtim e zhvillim.

Gjithçka nën penën e këtij autori është dashamirëse, plot zemërbujari e fisnikëri për Shqipërinë e shqiptarët, që meritojnë sipas tij, vëmendjen dhe përkujdesjen e veçantë të Europës, sidomos për të shmangur lakmitë e fqinjëve grabitqarë, të cilët vetëm synojnë t’u rrëmbejnë “copa e llokma territoriale”; po ashtu, ai veçon pasuritë dhe kapacitetet më të mëdha që ka vendi: me nëntokë e mbitokë të pasur (për zhvillim të industrive); me burime të shumta ujore (për hidro-energji); me fusha, lugina dhe pyje të pasur, natyrë të virgjër dhe klimë e mikroklimë të larmishme (për zhvillim intensiv të bujqësisë); me ajër të pastër, bregdet dhe bukuri natyrore (për zhvillim të turizmit)… E mbi të gjitha, me popullsi të re në moshë – tërë këta komponentë të domosdoshëm për progres të shpejtë shoqëror. Dhe jo më kot nuk do mungonin autorë francezë që do ta quanin në atë kohë Shqipërinë “Zvicra e Ballkanit”, për nga pasuritë që zotëron dhe për zhvillim e përparim të shpejtë që premton.

(Po hapim këtu një parantezë, kur një pyetje vjen e na djeg me të drejtë majën e gjuhës: Si ka mundësi që një vend i tillë me kaq shumë pasuri e potencial të mbetet edhe sot e kësaj dite në prapambetje e varfëri, dhe me treguesin IDH (indeksi i zhvillimit human) më të ulët në Europë? A e meriton këtë fatkeqësi një popull i tillë, një komb i tillë, përherë i përvuajtur nën diktate e diktatura, por përherë i ripërtërirë si feniks në mbijetesën e tij epike? Dhe domosdo, përgjigja po ashtu na vjen e ashpër, në majë të gjuhës e në majë të gishtit akuzues, për të denoncuar historikisht një klasë politike meskine, të molepsur, mediokre, mëkatare, të papërgjegjshme për fatet e këtij populli fatkeq, por të mbrujtur me një egocentrizëm absolut të llojit anadollak, xhambazist e dumbabist! Palé që një klasë politike e tillë na e konsideroka – o ironi! – zhvillim dhe përparim ecjen me hapa breshke, kur bota moderne njeh shpejtësi zhvillimi, me ritmet e larta të kohës).

Por, le ta lëmë këtu drejtpërdrejt Prof. Bourcart të flasë vetë me kumtesën e tij “Shqipëria e Re”, për ta parë atë të depërtojë thellë në shpirtin e këtij populli të paepur, me aftësi të veçanta për të sfiduar të mbifuqishmit dhe për të mposhtur vështirësitë, me energji të pashtershme dhe besim në forcat e tij për të ardhmen, plot zell e vullnet për arsimim, kulturë, progres e emancipim shoqëror, tema këto madhore që ai do t’i shtjellojë në librin e tij “Shqipëria dhe Shqiptarët” me dashuri të veçantë, aq sa do arrinte të mësonte e të fliste rrjedhëm “toskërishten e Korçës”, siç thotë ai, duke bërë dallimin me toskrishten vlonjate, etj.

Veçse, nuk mund të përfundojmë këtë hyrje të shkurtër për kontributin e vyer që Prof. Bourcart i ka dhënë shkencës albanologjike dhe historiografisë shqiptare në përgjithësi, pa nxjerrë në pah e pa lartësuar mbi të gjitha një pohim të fuqishëm të tij, një dëshmi, një zbulim, sa origjinal aq edhe të rrallë, për të mos thënë unikal – për aq sa dimë deri më sot – që “Shën Pali predikoi krishtërimin mbi kodrën e Dyrrahut” (sic! F. Andrea, “Pena të arta franceze për shqiptarët”, f. 516). Është një pohim i jashtëzakontë, brilant, i këtij autori, deklaruar me thjeshtësinë më të madhe që më 1921, dhe që do të vërtetohej plotësisht, në mënyrën më shkencore, falë një analize të thellë analitike dhe falë metodës deduktive nga Prof. Thanas L. Gjika në librin e tij ”Shën Pali punoi në brigjet e Adriatikut”, Omsca, 2014.

Shën Pali në Dyrrahun tonë, Shën Pali në kryeqytetin e hershëm arbëror që në vitet 60 të erës së re, Shën Pali në truallin shqiptar, ja bukur fort një RISI edhe për vetë Vatikanin nën penën e francezit Jacques Bourcart!

F. Andrea, 20 gusht 2020.

***

Shqipëria e re – Kumtesë

Nga Jacques BOURCART,

Asistent në Sorbonë, 1923.

Shqipëria është një pjesë e Dinarideve, domethënë e vendit malor formuar nga vargmale paralele që përbëjnë bordurën lindore të Adriatikut, nga Trieste në kepin Matapan. Edhe pse njeh karakteristikat kryesore të këtij rajoni, bën dallim nisur nga një fakt kapital: bregu me drejtim nga Veri-Perëndimi në Jug-Lindje, nga Istria në liqenin e Skutarit dhe nga Valona në gjirin e Korinthit, shndërrohet në Veri-Jug pothuaj në krejt tërësinë e territorit shqiptar.

Rrjedhojat janë kësisoj të mëdha: vendi i banueshëm nuk kufizohet më përgjatë një platforme të ngushtë, anashkaluar nga male të larta gëlqerore, të pabanueshme, por përmban një fushë të gjerë bregdetare, shmangur nga mali, dhe që mund të bëhet tejet e pasur dhe pjellore. Nga ana tjetër, vargmalet tejshpohen nga lugina të thella transversale që krijojnë një kalim të lehtë ndërlidhës midis Adriatikut dhe fushave maqedone.

Përbërja gjeologjike e Shqipërisë është gjithashtu e ndryshme nga pjesa tjetër e rajoneve dinarike. Zhvendosjet e mëdha të shtresave të kores që, pak a shumë në epokën e rrudhjes alpine, krijuan në thellësinë e një Adriatiku të gjerë vargmalin që njihet aktualisht, shfaqën në Shqipëri jo vetëm shkëmbenj gëlqerorë, por edhe një kompleks të tërë të shumëllojshëm, dhe konkretisht shkëmbenjtë vullkanikë.

Kështu, në vend të jetë vend i shkretë, malësia shqiptare përmban pyjet më të bukur ndoshta të Europës, dhe një pafundësi burimesh ujore që lejojnë themelimin e një numri të madh fshatrash.

Tërë historia e Shqipërisë është në funksion të këtyre dy cilësive: vend shumë i lartë, por i banueshëm, – pra, skutë e shkëlqyer mbrojtjeje – dhe rajon kalimi i kollajtë nga Europa perëndimore në Orient – rrjedhimisht, fushëbetejë e paracaktuar historikisht për luftëra midis fuqive që dominojnë në njërin apo tjetrin krah.

Shqipëria, në kufijtë që iu caktuan nga Konferenca e Londrës (1913), kufizohet në Veri dhe në Lindje nga Jugo-Sllavia, prej së cilës ndahet nëpërmjet buzës së vargmalit të Alpeve shqiptare, banuar nga popullsi katolike tërësisht shqiptare – Malissorët –, por që i kanë kaluar Serbisë, më pas, nga rrjedha e Drinit të Zi deri në liqenin e Orkidës. Në Jug të kësaj pike, kufiri që e ndan atë me Greqinë, ndjek pothuaj buzën e skajshme të Pindit, prej ku merr arbitrarisht drejtimin për në Santi Kuaranta përballë Korfuzit.

Brenda këtyre kufijëve, Shqipëria është një vend gati po aq i madh sa Belgjika, por e populluar vetëm prej pak më shumë se një milion banorë, të gjithë në tërësinë e tyre shqiptarë, me përjashtim të ndoca refugjatëve boshnjakë apo arumunë. Shpesh, dallohen mes tyre dy raca: Gegët dhe Toskët; mirëpo, ky dallim nuk është veçse artificial dhe në zhdukje e sipër.

Mund të vërehet lehtë një fushë e madhe bregdetare, shpesh burim sëmundjesh, por me një të ardhme të bukur premtuese, që shtrihet nga Skutari në Valona, përgjatë një aksi malor që përshkon pothuaj gjithë vendin, dhe që vjen e shkrihet me vargmalin e madh transversal pothuaj në drejtimin Lindje-Petrëndim të Alpeve shqiptare, një krahinë me veçori dhe klimë maqedone: me fushëgropa apo liqene të mëdhenj.

Vendi, për nga vetë stoli e hijshme e pyjeve, nga larmi e madhe klimatike, nga kthjelltësi e pakrahasueshme e atmosferës, dhe për nga vetë gjendja primitive në të cilën ka mbetur, shfaqet kësisoj si një nga vendet më të bukura në Europë.

Origjina e popullit që banon në të humbet në errësirat e kohërave. Trashëgimtarë të një race të madhe që ka populluar Europën jug-lindore nga Trieste deri në Greqi dhe nga Adriatiku deri në Karpate, rëndësia e së cilës në historinë e qytetërimit nuk matet me monumentet që ka lënë, shqiptarët, nga pikëpamja e zakoneve, folklorit dhe etnografisë, bëjnë pjesë në një grup të madh që mund të quhet thrako-iliro-maqedon.

Mund të thuhet se disa zakone, për shembull gjakmarrjet fisnore dhe armëpushimet apo pranimi në vatër dhe marrja në besë e një të panjohuri e kanë zanafillën nga një epokë më e lashtë se Greqia klasike. Shqiptari, për më tepër ka ruajtur cilësitë burrërore më të rrallat në Orientin e Europës: guximin, besnikërinë ndaj të parit të tyre, besën, bujarinë, mikëpritjen, që pleksen me një aftësi të veçantë për drejtim dhe marrje në dorë të punëve, për zhvillim të zejeve e industrive, sidomos tek rinia e sotme.

Historia e këtij vendi nuk është veçse një vazhdë luftërash pambarim për pavarësinë e tij: luftëra gjatë sundimit të romakëve që prej rënies së Perandorisë maqedone gjer në çastin kur Pirroja – që e bëri një ditë Republikën [romake] të dridhej -, stolisi fitoren e triumfatorit Paul Emil; luftëra gjatë dyndjeve barbare; luftëra gjatë sundimit bizantin, i shmangur, por peshë e rëndë për t’u mbajtur mbi supe. Në Mesjetë, ja ku jemi në prani luftërash mes mbretërish bastarde të dala pas Bizantit, mes perandorive bullgare a serbe dhe princërve apo republikave fqinje italiane: angjevinëve dhe spanjollëve të Shtëpisë së Napolit, venecianëve, luftëra këto përgjithësisht midis ndikimit perëndimor dhe Orientit. Një princ francez, Filipi i Tarentes, arriti të bëjë për njëfarë kohe bashkimin e vendit; po kur rreziku më i madh – pushtimi osman – afron, është pikërisht një princ i vogël shqiptar, Georges Kastriota, i quajtur Skanderbeg, që jo vetëm ndali në vend pushtuesin por, së bashku me aleatin e tij transilvan Jean Huniad-in desh theu njëherë e përgjithmonë osmanët në vrullin e tyre të pandalshëm.

Pas vdekjes së këtyre heronjve, sundimi turk e mbajti Shqipërinë në errësirë dhe e shkëputi nga Perëndimi shekuj me radhë. Por, në Veri, kisha katolike do të ruante të pacenuara traditat dhe gjuhën kombëtare; në rajonet e tjera, shqiptarët do të jenë më turbulluesit, por edhe më të domosdoshmit për t’u marrë me të mirë nga tërë subjektet e sulltanit. Çdo disfatë që pëson Perandoria otomane, çdo betejë që ajo lypset të ndërmarrë, janë një rast i mirë që shqiptarët të shpërthejnë në revolta; më të mëdhatë, do të ndodhnin pikërisht në çastin e krizave ballkanike për pavarësi. Feudalët e mëdhenj, guvernatorët e fuqishëm të Skutarit e të Janinës i shohim të vihen shpesh në krye të këtyre lëvizjeve dhe në çastin e revolucinit grek, një prej tyre, Aliu i Tepelenit, desh realizoi ëndrrën e madhe të Skanderbegut.

Nën Napoleonin I-rë, trupat e të cilit pushtuan bregdetin – një kujtim ende i gjallë në Shqipëri – një regjiment shqiptar shpalosi në Europë flamurin e kuq vulosur me shqiponjën e zezë, të cilin, një regjiment mirditorësh udhëhequr nga [marshalli] Pelissier e shpalosi gjatë luftës së Krimesë. Jashtë vendit, kolonitë shqiptare të Rumanisë, Bullgarisë, Kostandinopojës, dhe sidomos të Amerikës, po organizohen çdo ditë e më shumë; dhe që andej do të vijë, në çastin e revolucionit xhonturk, sinjali për pavarësi.

Dhe pavarësia u shpall në Vlorë, në nëntor 1912, nga Ismail Kemal bej, kryetar i opozitës në parlamentin e Kostandinopolit; Europa donte t’i jepte këtij shteti të ri një sovran, princin Guillaume de Wied, por mbretërimi i këtij mbretëruci ishte i përkohshëm e u ndërpre nga Lufta e madhe.

Kjo e shndërroi sërish Shqipërinë në fushëbetejë. E pushtuar nga austriakët, italianët dhe francezët, asnjë zgjidhje nuk u parashtrua për të pas fitores së aleatëve.

Pushtimi nga ana e trupave tona, që u zgjat gjer më 1920 kërkoi si domosdoshmëri vendosjen e një regjimi administrativ të pavarur, rezultatet e të cilit ishin të shkëlqyeshme, duke i bërë të mundur qeverisë së përkohëshme të krijuar më 1919 të gjejë burimet e para financiare për të cilat kishte nevojë, si dhe kuadrot e para për qeverisjen e vendit dhe për luftën kundër pushtuesve.

Gjer në atë kohë, Shqipëria ishte e panjohur nga të gjithë në Europë, dhe për diplomatët e karrierës nuk ishte veçse një krijim artificial i diplomacisë austriake. Por Shqipëria dhe shqiptarët kishin ditur të fitonin zemrat e disa miqëve, të cilët morën nën mbrojtje nxehtësisht kauzën e tyre në Asamblenë e Versajës. E drejta e pavarësisë e një populli të tillë – i cili, pas parimeve që shpallëm gjatë Luftës së madhe nuk mund as të konsiderohet as si rezervë të egërish, as t’u shpërndahet me copa e llokma fqinjëve të saj gjoja më të qytetëruar -, u pranua më në fund nga Shoqëria e Kombeve, që ndoqi përfundimisht vendimet e Konferencës së Ambasdorëve.

Qeveria e re shqiptare e cila, me krahë të lira dhe e mbështetur në forcat e veta, arriti të realizojë bashkimin kombëtar dhe mëvetësinë e territorit më në fund të njohur, u përpoq të konsolidojë gjendjen e brendshme dhe ta bëjë vendin të denjë për të qenë një shtet perëndimor. Arriti të mposhtë të gjitha vështirësitë e brendshme dhe të paqësojë vendin, si dhe të ruajë frontin e punimeve të rëndësishme që kishin nisur trupat franceze, italiane e austriake të pushtimit. Por vështirësitë financiare dhe ato të politikës së jashtme, me të cilat iu desh të ndeshej, janë të konsiderueshme. Franca, kujtimet e së cilës mbeten ende të gjalla që nga koha e pushtimit, mund të ushtrojë një ndikim të madh nëpërmjet një politike pa interes e dashamirëse, por aktive. Falë mjeteve të veta, qeveria shqitare ka krijuar tashmë dy lice, tërësisht të gjuhës frënge, një në Korçë dhe një tjetër në Gjirokastër. Francezët që do kenë rastin të qëndrojnë në Shqipëri, do të mahniten për më tepër sa nga bukuria e këtij vendi, aq edhe nga shpirti entuziast për të ardhmen e vendit dhe nga cilësitë fisnike të popullit të saj.

IMZOT BUMÇI: KUSH JANË SHQIPTARËT DHE ÇFARË DUAN ATA?

August 15, 2020 by dgreca

-Për herë të plotë nga origjinali- Fjala e plotë e ImZot Luigj Bumçit në Konferencën e Paqes në Paris-

– Me rastin e 100 vjetorit – -Përkthyer për herë të parë e përgatitur për botim sipas origjinalit në frëngjisht –

Nga Fotaq Andrea-

Konferenca e Paqes në Paris në mbarim të Luftës së parë botërore, organizuar nga shtetet fituese të saj (janar 1919 – qershor 1920), shënon një ngjarje tejet të rëndësishme në historinë e popullit shqiptar, që vulosi përfundimisht, pas një mbijetese historike të paepur, fatet e tij brenda kufijëve të sotëm territorialë të shtetit shqiptar.

Meritë dhe lavd u takon delegacioneve shqiptare që morën pjesë në Konferencë, e në radhë të parë përfaqësuesve të qeverisë së Durrësit dhe të diasporës shqiptare që ditën të bashkëpunojnë dhe koordinojnë veprimet e tyre politike e diplomatike për zgjidhjen sa më të drejtë të çështjes kombëtare dhe njohjen e domosdoshme të shtetit shqiptar në arenën ndërkombëtare.

Delegacioni kryesor shqiptar në këtë Konferencë, me në krye ImZot Luigj Bumçin dhe sekretar Atë Gjergj Fishtën, pasuar nga një plejadë e tërë patriotësh, Luigj Gurakuqi, Mehdi Frashëri, Dhimitër Berati, Mehmet Konica, Mustafa Kruja, Mid’had Frashëri, Mihal Turtulli, Lef Nosi etj. shkëlqeu në përpjekjet e tij të suksesshme për mbrojtjen e lirisë, pavarësisë dhe tërësisë territoriale të kombit shqiptar, kërcënuar vazhdimisht me coptim e zhdukje nga shtetet fqinje. Historiografia shqiptare i ka një borxh të madh pasqyrimit në gjerësi e thellësi të kësaj veprimtarie të fuqishme atdhetare, dhe 100 vjetori i kësaj ngjarjeje të shënuar, pasuar nga 100 vjetori i Kongresit të Lushnjës përbënin rastin më të mirë për organizimin e një konference shkencore në rrafsh të lartë institucional e kombëtar, ndonëse nuk munguan shkrime, studime e artikuj seriozë, sidomos nga publicistët e mirënjohur Fritz Radovani, Frank Shkreli, Dalip Greca, etj. Për më tepër që edhe vetë konteksti aktual në Kosovë, përballur me makinacionet politike dhe rivendikimet e përhershme serbe në kurriz të shtetit të ri kosovar e kërkon si një domosdoshmëri jetike analogjinë dhe referencën historike të themelimit të shtetit të parë shqiptar, për t’u mbështetur në mësimet e tij se si mbrohet me dashuri të shenjtë dhe dinjitet kombëtar çdo pëllëmbë trualli kombëtar.

Është fakt i njohur historik se, që para Konferencës së Paqes në Paris, takimi i Fan Nolit me ish presidentin amerikan Wilson në korrik 1918, si dhe premtimi i tij për të mbështetur çështjen shqiptare në kuadrin e të drejtës së mbarë kombeve për sovranitet dhe integritet territorial, i çelën udhë njohjes së shtetit të ri shqiptar dhe të të drejtave të Shqipërisë etnike dhe të shqiptarëve si komb, viktimë e hershme e Perandorisë osmane, e fqinjëve grabitqarë, e Kongresit të Berlinit më 1878 dhe e vetë Traktatit të Londrës së vitit 1913.

Delegacionet kryesore shqiptare në Konferencën e Paqes, mbështetur mbi një bazë të fuqishme përfaqësuesish të diasporës dhe veçanërisht të Shoqërisë “Vatra” në Amerikë, nuk rreshtën së paraqituri promemorie e protesta të fuqishme në emër të kombit shqiptar kundër padrejtësive historike, kundër krimeve të vijueshme serbo-greke ndaj shqiptarëve, kundër pretendimeve absurde greke për të shpallur territore greke krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës, dhe po ashtu kundër makinacioneve italiane për të mbajtur të zaptuara Vlorën dhe rrethinat e saj. Kryetari i delegacionit shqiptar në Konferencë, ImZot Luigj Bumçi, “me aftësi gjeniale”, siç shprehet me të drejtë për të studjuesi Fritz Radovani, luajti rol parësor në takimet e tij të shumta me krejt delegacionet e vendeve pjesëmarrëse në Konferencë kundër planeve për coptim dhe zhdukje të Shqipërisë, e sidomos gjatë takimit me papa Benediktin XV, të cilit i kërkoi drejtpërdrejt të ndërhynte që Korça dhe Gjirokastra të mbetshin krahina shqiptare, duke hedhur kësisoj poshtë marrëveshjen Titoni-Venizellos që i shkëpuste këto krahina nga trungu i Shqipërisë etnike¹.

E ndërsa, jo pa dëshpërim, Shoqëria “Vatra” do të kërkonte në mars 1920 që Shqipërisë t’i “liheshin të paktën kufijtë e përcaktuar në Konferencën e Londrës (më 1913) dhe t’i shmangej një copëtim të ri”², kur Greqia dhe Serbia kërkonin ethshëm të zgjeroheshin ende në kurriz të Shqipërisë, Esat pasha, i vendosur në Paris që më 1918, në ambicien e tij politike si i vetëshpallur mbret në kurriz të interesave kombëtare, deklaronte me cinizëm në prill 1919: “Mora vesh, në të vërtetë, se ardhja ime [në Konferencë] pothuajse përkoi me të ashtuquajturit delegatë shqiptarë që e kaluan pjesën më të madhe të kohës gjatë luftës në Vjenë, në Kostandinopojë a gjetkë. Nuk e di përse kanë ardhur në Paris e çfarë mund të bëjnë këtu; por di që gjatë gjithë periudhës së gjendjes së luftës, ndërsa unë isha duke luftuar në krye të trupave të mia përkrah Antantës, ata mezi lodheshin në favor të aleatëve. Sot, ata do të ishte më mirë dhe më saktë t’i cilësojmë si delegatë të Hohenzollern-it a të Habsburgëve, por jo si përfaqësues të Shqipërisë. Përveç kësaj, unë nuk kam ndërmend të kujdesem për atë që ata dashkan të bëjnë këtu.”³

Shfaqet në këtë deklaratë, veç akuzave të rreme, mashtrimit, cmirës, fodullëkut e injorimit të kundërshtarëve sivëllezër politikë, edhe sëmundja e hershme e politikave të vogla separatiste dhe egoiste, që i ka bërë historikisht – dhe vazhdon t’i bëjë – dëm të madh çështjes kombëtare. Sepse është fakt po aq historik që në këtë ngjarje madhore për fatet e Shqipërisë, siç ishte Konferenca e Paqes e viteve 1919-1920, një numër delegacionesh shqiptare shkonin mjerisht të përçara, me interesa të ngushta rajonale e fetare, duke zgjedhur gjithkush “aleatin” e vet të jashtëm për mbështetje klanore, por gjithnjë në dëm të tërësisë etnike dhe integritetit territorial të kombit shqiptar. Dhe do ndodhte në këtë kuadër vdekja e papritur para Konferencës së Paqes e Ismail Qemalit, kryetar i Partisë së Kombit, vdekje e cilësuar “misterioze”, por aspak e tillë në kontektin e kohës, si dhe vrasja e Esad Pashës në emër të tradhtisë kombëtare, si “zgjidhje” këto të dëshpëruara e të përshpejtuara me anë të zhdukjes fizike të personazheve politikë, duke i çelur rrugën vrasjeve dhe atentateve politike që do pasonin në vitet ’20 e më tej, kur Faik Konica kishte paralajmërur tashmë që më 1906 “dëmin e madh që mund t’i sjellë kombit tonë një politikë shtazërisht e gjakshme…[kur] krimi politik është një luftë vëllavrasëse, …[kur] krimi i ka duart me gjak, i ka duart e zeza”.⁴

Në këtë kuadër të errët përçarës, me mungesë të theksuar të kohezionit politik e të largpamësisë – sëmundja foshnjore kjo e krejt politikave të djeshme dhe të sotme shqiptaro-kosovare që mban peng e në vend numëro përparimin dhe europianizimin e kombit – del edhe më në pah merita e madhe historike dhe patriotike e ImZot Luigj Bumçit që predikoi parreshtur “bashkimin e plotë, urtësinë e madhe, durimin dhe nderin për njeni-tjetrin”, për të shuar “hidhënimet e mënitë që na ndajnë, për të respektuar mendimet e shokëve tanë, për të mos ftohur e ashpërsuar marrëdhaniet në mes të Shqiptarëve prej çdo krahinash e prej çdo Fenash që të vijnë. Për të mirën e Atdheut, – thekson ai (nënvizojmë) – duhet sot që ma i madhi të bahet ma i vogël përpara të tjerëve”⁵. Ja këtu një apoftegmë e pavdekshme e ImZot Bumçit, me vlerë proverbiale për domosdoshmërinë jetike të bashkimit të shqiptarëve, shenjtëruar që në vargun e parë të Himnit kombëtar “Rreth flamurit të përbashkuar”. Vetë shtypi francez i kohës nuk mungonte të theksonte këtë bashkim nën titullin “Myslimanë e të krishterë, të bashkuar në një zë në Shqipëri”.“Delegacioni shqiptar pranë Konferencës së Paqes, vinte në dukje gazeta “Paris-Midi”, u shtua me dy anëtarë të rinj. Janë ImZot Bumçi, peshkop i Alessios dhe anëtar i qeverisë së përkohëshme, dhe Atë Goerges Fishta, franciskan i Skutarit dhe poet i madh kombëtar shqiptar. Këta dy delegatë të rinj, që u pritën në audiencë nga Papa në Romë, morën miratimin e Atit të Shenjtë dhe afirmuan në Konferencë bashkimin e ngushtë të krishterëve të Shqipërisë me myslimanët në kërkesat e tyre kombëtare që parashtruan”.⁶ Pikërisht, këta dy delegatë në Konferencë, ImZot Bumçi dhe Atë Fishta do të përbënin një binom bashkëpunimi të ngushtë, rreth të cilëve nuk do vononin të gumëzhinin e vepronin si përreth një koshereje bletësh punëtore mori emrash të shquar të Rilindjes shqiptare, përfaqësues të drejtpërdrejtë të kombit dhe të diasporës, delegatë nga SHBA-ja, Rumania, Zvicra, Turqia, Egjipti, etj., duke lënë në bisht e të izoluar do emra “pashallarësh” fanatikë e dritëshkurtër, si Esad Pasha. Në këtë kontekst bashkëpunimi të shëndoshë atdhetar, integrohet edhe Fjala e ImZot Bumçit gjatë Konferencës së Paqes në Paris, e cila, siç dihet, u përgatit – me argumente të fuqishme diplomatike, politike, historike, etnografike, etj. por mbi të gjitha me bukuri të veçantë letraro-artistike në gegërishte të ëmbël – nga “Eksperti”, siç mbiquhej ndryshe me respekt të thellë Ati i Ndritur (Révérend Père) Gjergj Fishta, patriot i flaktë dhe penë e zjarrtë e orëve të para të Rilindjes, që do merrte pjesë në Konferencë në cilësinë e Sekretarit të delegacionit shqiptar, ndërkohë që shtypi italo-francez nuk do mungonte ta cilësonte edhe “poeti kombëtar shqiptar”,“Akademiku”, “Tirtaiosi shqiptar”⁷, (Tirtaios – poeti spartan i shek. VII p.e.s. i këngëve luftarake për edukimin e të rinjve).

Atë Fishta do ta shoqëronte kështu ImZot Bumçin në Konferencë dhe në takimet e shumta me delegacione të tjera me një energji e urtësi shembullore, e mbi të gjitha me një frymë të fuqishme besimi se vepra e madhe atdhetare që po realizonin me përkushtim tërë patriotët e vërtetë do jepte doemos frytet e veta e do nderohej në shekuj nga breznitë e ardhshme të kombit shqiptar, siç e vinte në dukje gazeta franceze “La Croix” më 1930 : “Franciskani Georges Fishta konsiderohet si një nga artizanët më aktivë të pavarësisë dhe unitetit të Shqipërisë, që e përfaqësoi atë në Paris”⁸.

Deri më sot njihen dhe janë botuar në shtyp dy variante të Fjalës së mbajtur në Konferencën e Paqes titulluar “Të drejtat e Shqipërisë etnike” dhe përgatitur nga Atë Fisha. Varianti i parë, jo i plotë, nis me forcë e bukuri të veçantë poetike drejtpërdrejt me fjalët: “Prej brigjeve gjëmuese të Euksinit e deri në borën e amshueme të Alpeve Julie; prej brigjeve bubulluese të Ekrakerauneve e deri ndër karma të thepisuna të Karpateve, ende të rime me gjak njeriu, në ato shekuj të kaluem, banonte ajo familja e madhe trako-ilire, në namë e në za në histori të fiseve dhe kombeve”. Varianti i dytë, më i plotësuar nga vetë Fishta, me shtesa të gjata dhe përpunim teksti për t’i dhënë këtij një paraqitje sa më diskursive, nis me fjalët: “Zotnij – me ç’kohë të Luftës turko-ballkanike e tektej, zemrat e Shqiptarëve kanë pikue gjak prej dhimbjes e mjerimit, për arsye që Europa e qytetnueme përkuli në Konferenë të Londrës së 1913 ma se gjysën e Shqipnisë e plot nji milion Shqiptarë nën zgjedhë të randë t’anmiqëve të tyne kufitarë…”

Një përqasje e këtyre dy varianteve nxjerr në pah se varianti i parë i shkurtër ka shërbyer si “projekt”, apo si dorë e parë për variantin e dytë, më të plotësuar, që do të shërbente si bazë përkthimore në gjuhën frënge, gjuha kryesore e punës e delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes. Ky variant i dytë i Fishtës shfaqet më i pasur në ide, është më koherent dhe ndjek përgjithësisht një linjë kronologjike me ngjarjet kryesore madhore të historisë së Shqipërisë, ku i është dhënë hapësirë e veçantë epokës skënderbejane dhe kontributit të saj në rrafsh europian e më tej. Kështu, i janë shtuar variantit të parë që në fillim gjashtë paragrafë hyrës, si më pranë aktualitetit, përqendruar në padrejtësitë që i janë bërë kombit shqiptar që nga Kongresi i Berlinit, në lakmitë e parreshtura të fqinjëve armiqësorë për të coptuar e zhdukur Shqipërinë etnike, në shpifjet, pengesat dhe vështirësitë që ata përhapin e krijojnë kundër afirmimit të të drejtave të kombit shqiptar, duke i stigmatizuar pa dorashka fqinjët lakmiqarë e grabitqarë, po prapë me ton disi të matur, siç e kërkonte vetë atmosfera diplomatike e pasluftës gjatë Konferencës së Paqes. Ky variant i plotë në shqip është botuar në Shkodër me titullin “Shqyptarët e të drejtat e tyne”, më 1929, nga Shtypshkronja Franciskane dhe përmban si nëntitull: “Teksti shqyp i konferencës s’mbajtme frëngjisht prej të Përshnditshmit e të Përnderueshmit Emzot Luigj Bumçit, Ipeshkvit të Lezhjes, në salë t’Universitetit Katolik në Paris.” Kohët e fundit, i njëjti tekst është ribotuar nga studjuesi Fritz Radovani në forumin “Zemra Shqiptare”, etj. nën titullin : “Fjalimi i plotë i At Gjergj Fishtës në Konferencën e Paqes – 100 vjetori i Fjalimit “Shqiptarët e të drejtat e tyne”, në Konferencën e Paqes Paris, 20 qershor 1920.”

Duke bërë një përqasje të këtij varianti të dytë të plotësuar të Fjalimit në shqip me tekstin frëngjisht dorëzuar në Sekretariatin e Konferencës, vërejmë përsëri ndryshime të konsiderueshme, ku shfaqet tashmë, – do thonim – një variant i tretë origjinal, i ripunuar e i ripërpunuar, me redaktime të shumta, bashkime paragrafësh apo paragrafë të rinj, me një gjuhë më pak letraro-artistike dhe më shumë politike e diplomatike. Kështu, që në paragrafin e parë bien në sy ndryshime të shumta redaktoriale, dhe konkretisht fjalia e origjinalit shqip “…zemrat e Shqyptarvet kanë pikue gjak prej dhimet e mjerimit”, thjeshtësohet në variantin frëngjisht të përkthyer: “Zemra e shqiptarëve u gjakos”, ku domosdo forca e fjalëve në gegënishte e ka humbur bukurinë e vet shprehëse. Po në të njëjtin paragraf të fillimit, fjalia në shqip: “… Europa e gjytetnueme përkuli në Konferencë të Londonit të 1913 ma se gjymsën e Shqypnies e plot nji milju Shqyptarë nën zgjedhë të randë t’anmiqëve të tyne kufijëtarë” është dhënë në frëngjisht, – përkthejmë: “… Europa e qyterëruar, të nesërmen e luftërave ballkanike dhe të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, i shkëputi tokës mëmë dhe ia nënshtroi zgjedhës së huaj më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë, së bashku me trojet e tyre të pasura.”

Vetëm në këtë fjali të paragrafit të parë hyrës, dallimet janë të dukshme: 1. ka shtesë ideore “të nesërmen e luftërave ballkanike”; 2. është shmangur termi “anmiqtë”, që është dhënë në variantin frëngjisht me togfjalëshin “zgjedhë e huaj”; 3. është zhdukur nga origjinali shqip ideja e numrit “plot nji milju Shqyptarë”të shkëputur, duke u mjaftuar me togëfjalshin “më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë”, por duke shtuar njëkohësish togëfjalëshin “së bashku me tokat e tyre pjellore”, kur originali shqip ishte më i dretjpërdrejtë: “ma se gjymsën e Shqypniës”. Me një fjalë, kjo përqasje nxjerr në pah se 22 rreshtat apo dy paragrafët e parë të variantit të dytë të Fjalimit të Atë Fishtës janë përgjysmuar e përmbledhur në variantin e tretë frëngjisht në një paragraf të vetëm me 11 rreshta, që do të thotë se përkthimi nuk i përmbahet aspak besnikërisht tekstit shqip, por shfaqet një përkthim i lirë, i lirshëm, më konciz, kur do shprehje e figura letrare me bukuri të veçantë në gegënishte zhduken gjatë përkthimit ose “rrumbullakosen”, të themi, dhe kur të tjera shprehje në frëngjisht shfaqen aty ku mungjnë në origjinalin shqip. Kështu, zhduket deri edhe shprehja e bukur “Thika ka mrrijt m’asht”, po nuk është ngurruar të jepet në frëngjisht në mënyrë letrare: “… pa kurrfarë argumenti tjetër në mbështetje, veç atij të ujkut që lakmon çka i pëlqen përballë qengjit të shkretë dhe pa armë tjetër përveç nënkuptimeve keqdashëse”, kur e tërë kjo fjali mungon në origjinalin shqip.

Mund të vijohet kësisoj me shembuj të shumtë që shfaqin dallime thelbësore redaktoriale të variantit të tretë në frëngjisht me variantin e dytë të gegënishtes së Atë Fishtës, ku vërehet para së gjithash shmangia e gjuhës “së ashpër” apo thënia e gjërave troç, që përbën një ton më të drejtpërdrejtë akuzues, për t’ia lënë vendin gjuhës së zbutur e diplomatike. Kështu për Sllavin, ndërsa Fishta e cilëson si “i kadalshëm e i ngathët, qi, përulë mbi shat der dje pa nji ukaz të Tzarit të vet autokrat, s’i bahej, të thuesh as me marrë frymë…”, apo për Grekun – “si ajo skilja e vjetër – qi gjithmonë si një bimë parasite iu njesh ma të fortit për me gjallue n’shpinë të tij”, në variantin e tretë frëngjisht të tëra këto cilësime zhduken për t’ia lënë vendin një fjalie më koncize e diplomatike dhe konkretisht : “Historia e pushtimit osman të Ballkanit është e pranishme për të vërtetuar se grekët e serbët nuk bënë gjë tjetër veçse u nënshtruan dhe iu përshtatën sundimit turk, ndërkohë që shqiptari, me besim vetëm në forcën dhe armët e tij, i ndershëm ndaj miqve, mikpritës ndaj të huajit, i frikshëm ndaj armiqve që i përbuz pa i urryer, kurrë nuk iu nënshtrua asnjë zgjedhe.” Më tej, hiqet një citim i bukur i Miss Durham nga teksti origjinal i Fishtës për të përmendur një studim mbi Shqipërinë nga italiani Pedrotta, por duke lënë të plotë citimin e Fishtës marrë nga francezi René Pinon lidhur me cilësitë historike të Shqiptarit. Ndryshime fjalish dhe paragrafësh të tërë janë bërë po ashtu për periudhën historike të shek. XV, kur është hequr tërësisht në frëngjisht ky portretizim i bukur i Skënderbeut i originalit shqip të Fishtës: “Kur qe, se mbi kep të Krujës titanike, po del nji hije burri, vetullat ngërthye si dy hulli rrëfeje, me dy sy si gaca e nji mjekër të thijtë, që si shtëllungë gjatë çenave i shtiellet, si re mizore kresë së një shkambi të thepisun. Tmerrshëm përkrenarja i flakon mbi krye, e cila, n’ atë vezullimin e vet të trishtueshëm, danë si kometë zharitëse, sherbëtore e mënisë së perfrigueshme të Perëndisë. Ai asht Gjergj Kastrioti Skënderbeu, fatosi në za Skënderbeg Kastrioti”.

Me sa duket, varianti i tretë përfundimtar i Fjalimit në frëngjisht që do të mbahej në kuadër të Konferencës së Paqes në auditoriumin e lartë të Universitetit katolik të Parisit është mbështetur mbi kriterin bazë që Fjalimi t’i përshtatej sa më mirë atmosferës së përgjithshme dhe gjuhës diplomatike të Konferencës, duke shmangur hollësitë apo përshkrimet letrare dhe duke e ngjeshur e mbrujtur sa më shumë tekstin frëngjisht me ide të reja. Në fakt, që më 1906, Faik Konica porosiste në artikullin frëngjisht “Shënime” të “Albania-s” se si ndërtohet një promemorie apo një fjalim i destinuar për Konferenca ndërkombëtare: “…Është për të ardhur keq, thekson ai, njëfarë stili i fryrë dhe ndonjëherë agresiv, që do tingëllonte më drejt në ndonjë “mbledhje” socialiste. Madje një nga këto promemorie (ajo e shqiptarëve të Egjiptit) sikur shkon tepër larg në euforinë e vet”. Dhe, duke i cilësuar “foshnjëri inkoherente” fjalitë bombastike, ai vijonte:”… Pak më shumë thjeshtësi do t’u bënte mirë dhe do t’i nxirrte edhe më në pah… Të përdorësh fjali më shumë bombastike se sa të dobishme nuk është gjë tjetër veçse një ushtrim i kollajtë i një retorike të ulët. Gojëtaria e vërtetë është një parashtrim i ngjeshur faktesh të sakta harmonizuar bukur. Le ta kenë këtë parasysh redaktorët e ardhshëm”⁹.

Nisur nga kjo porosi e F. Konicës dhe nga frëngjishtja tepër e saktë dhe elegante e Fjalimit të ImZot Bumçit, për një hop menduam se përkthyesi dhe rishkruesi i tij mund të ishte vetë Faik Konica. Por jo, në atë kohë, ai ndodhej në Itali dhe nuk luajti ndonjë rol të veçantë për Konferencën e Paqes, duke ia lënë, me sa duket, vendin e “primadonës” familjare për Konferencën vëllait të tij Mehmetit, anëtar aktiv i delegacionit shqiptar në Konferencë dhe nga të paktët “ekspertë” shqiptarë të gjuhës angleze, si gjuhë e dytë e punës në Konferencë.

Atëherë me të drejtë shtrohet pyetja: Kush është përkthyesi dhe rishkruesi i Fjalimit të ImZot Bumçit në Konferencën e Paqes? Ndonëse nuk kanë munguar këtu hamendësimet pa vend se është vetë Fishta ai që ka paraqitur e përgatitur edhe tekstin e tij në gjuhën frënge. Jo aspak. Sepse Fishta, si autor i variantit të dytë shqip të Fjalimit nuk mund të “tradhtonte” assesi vetveten për të mos i qendruar besnik atij varianti dhe për t’i hyrë për të tretën herë rishkrimit të tij nga e para. Nga ana tjetër, Atë Fishta nuk njihet dhe aq për përkthime nga shqipja në frëngjisht apo për shkrime drejtpërdrejt në këtë gjuhë tepër delikate e të saktë. Kur ndërkohë, nga vetë përqasja midis variantit të dytë shqip të Fjalimit dhe përkthimit të tij në frëngjisht na del në pah një penë zanatlliu në të përkthyer e në të shkruar me finesë të gjuhës frënge. E në këtë rast, ka shumë të ngjarë të jetë, për mendimin tonë, pena e fuqishme e Mid’hat Frashërit në ndërtimin e variantit të plotë të tretë të Fjalimit. E mbështesim këtë hamendësim tonin jo vetëm në faktin se Mid’hat Frashëri – anëtar aktiv i delegacionit shqiptar në Konferencën e Paqes, delegat i Qeverisë së Durrësit, i Shoqërisë “Vatra”, i kolonisë shqiptare të Turqisë dhe i Komitetit “Mbrojtja Kombëtare e Kosovës”¹⁰ –, kishte një përvojë të pasur e të gjatë në punën publicistike e përkthimore, dhe sidomos në përgatitje memorandumesh, por edhe në faktin e dukshëm që nënvizuam se teksti në frëngjisht i Fjalimit është një përkthim krejt i lirë, i lirshëm, me fluiditet po se po në frëngjisht, por aspak një përkthim besnik, literal.

Sigurisht që rishkrimi dhe përkthimi në frëngjisht i Fjalimit ka kaluar më pas në shumë duar, ka marrë më së pari “bekimin” e vetë Atë Fishës, të Dhimitër Beratit si njohës i mirë i frëngjishtes dhe të tjerëve anëtarë të delegacionit, e mbi të gjitha të kryetarit të tij ImZot Bumçit, duke dëshmuar kësisoj për punë ekipi të nivelit të lartë, për punë solidare e koherente, kur tërë anëtarët ishin të ndërgjegjshëm se ky Fjalim historik, pas mbajtjes në Universitetin Katolik, në kuadër të Konferencës së Paqes, me një auditor të gjerë të Shoqërisë së Ekonomisë sociale, do të dorëzohej e arkovohej në Sekretariatin e Konferencës si një dokument bazë i delegacionit shqiptar. Për rrjedhojë, Fjalimi në frëngjisht merr kësisoj vlerë zyrtare, të themi, ndonëse vetë Shqipërisë iu mohua që në fillim një pjesëmarrje zyrtare në Konferencën e Paqes¹¹. Dhe, i veshur me këtë cilësi të re, Fjalimi në gjuhën frënge i ImZot Luigj Bumçit merr domosdoshmërisht edhe autorësinë e vetë referuesit, duke qenë se teksti në frëngjisht shihet tanimë si origjinal më vete dhe kur dihet nga ana tjetër që vetë përkthimi është po ashtu edhe krijim. Fakti është se ky fjalim në frëngjisht, i botuar në revistën franceze “La Réforme sociale”, janvier-juin 1920, Paris,¹² është regjistruar, skeduar dhe referuar nën emrin e Imzot Luigj Bumçit në anale bibliotekash,¹³ ku gjejmë edhe një të dhënë interesante, se ImZot Bumçi ka drejtuar meshën kryesore në Kishën e Shën Trinitesë në Paris më 20 prill 1919 në ceremoninë solemne të pasditës, pas fjalës së rastit të mbajtur nga abati Delor.¹⁴

Po japim më poshtë të përkthyer për herë të parë nga origjinali frëngjisht Fjalën e plotë të ImZot Luigj Bumçit, në emër të delegacioneve shqiptare në Konferencën e Paqes, për të shpëtuar Shqipërinë nga copëtimi i mëtejshëm i trojeve të saj, kur Kongresi i Berlinit i vitit 1878 dhe Konferenca e Londrës e vitit 1913 kishin shkëputur tashmë nga trualli kombëtar më shumë se gjysmën e territoreve të tij dhe kur Shqipëria rrezikohej të zhdukej plotësisht. Fakti historik është që Republika e Kosovës me dy milionë shqiptarë do të rilindte e rigjallërohej në agim të shekullit XXI, kur që në dhjetor 1920, publicistja dhe mikja e Shqipërisë Elise Aubry parandjente tashmë fuqinë ripërtëritëse apo ringjalljen si një feniks të kombit shqiptar, tek shkruante gjithë besim : “Më në fund, Shqipëria u njoh nga Fuqitë. E di fare mirë që ka dy coptime në Veri dhe në Jug, por jam e bindur që pak nga pak shqiptarët do t’i marrin të gjitha tokat e tyre”¹⁵. E për t’i marrë, nuk duhet lëshuar më as edhe një pëllëmbë tokë shqiptare, boll na kanë rrjepur! A e dëgjoni këtë thirrje nga shpirti i popullit, o politikarucë?!

Fjala e plotë Imzot Luigj BUMÇIT, peshkop katolik i Lezhës, mbajtur në mbledhjen mujore të Shoqërisë së Ekonomisë sociale, të 8 dhjetorit 1919.

Botuar në revistën franceze LA REFORME SOCIALE,

janar-qershor 1920, Paris, 1920

KUSH JANË SHQIPTARËT DHE ÇFARË DUAN ATA? – Kumtesë e përkthyer nga origjinali frëngjisht

Zotërinj,

Zemra e shqiptarëve u gjakos nga dita kur Europa e qytetëruar, të nesërmen e luftërave ballkanike dhe të Konferencës së Ambasadorëve në Londër më 1913, i shkëputi tokës mëmë dhe ia nënshtroi zgjedhës së huaj më shumë se gjysmën e vëllezërve tanë, së bashku me trojet e tyre të pasura. Tek pamë shtypësit tanë më të fortë në numër dhe më të mbështetur në përkrahjet e fuqishme, humbëm shpresën që t’ua shkëpusnim këtë pre nga duart e tyre gllabëruese. Mirëpo, ja që nga muaji nëntor i vitit të shkuar, ushtarët tuaj të guximshëm erdhën në Shqipëri e na thanë se tanimë çdo popull e çdo komb, sado i vogël qoftë, kishte të drejtën për të pasur në duart e veta fatin e tij politik e ekonomik, si dhe të rivinte në vend të gjitha padrejtësitë e shkaktuara nga traktatet e mëparshme ndërkombëtare; sepse, na thoshin ata, ky është ideali për ngadhënjimin e të cilit ata kishin zhvilluar një luftë të tmerrshme e të paparë në historinë e kombeve; dhe plagët e tyre dëshmonin për ashpërsinë dhe dhunën e kësaj lufte.

Kombi shqiptar, duke u dridhur nga emocioni tek dëgjonte këto fjalë, dhe me besimin për një të ardhme më të mirë, u mblodh, në dhjetor të vitit të shkuar, në një kuvend të madh e solemn, për të shpallur njëzëri pavarësinë e tij politike e ekonomike; dhe, me qëllim që të vërë në vend ndreqjen e gabimit të shkaktuar nga Traktati i Berlinit dhe nga Konferenca e Londrës, përmendur më sipër, emëroi një delegacion me mandatin për të mbrojtur kauzën e tij përpara Konferencës së Paqes.

Dhe ne, veç kur do të çuditeshim pa masë tek vumë re, me të mbërritur në qytetin tuaj të mrekullueshëm ku është përqendruar aeropagu i botës, se zotëruesit e padrejtë të territoreve shqiptare, jo vetëm nuk deshën të na kthenin atë që na takonte me shumë të drejtë, por kishin edhe pretendime të reja ndaj Shqipërisë, pa kurrfarë argumenti tjetër në mbështetje veç atij të ujkut që lakmon çka i pëlqen përballë qengjit të shkretë dhe pa armë tjetër përveç nënkuptimeve keqdashëse.

E ç’nuk thanë e ç’nuk shkruan kundër Shqipërisë? E gjer ku nuk e shtrinë fushatën e tyre kundër shqiptarëve në një pjesë të shtypit që mbështet kauzën e tyre? Madje një nga autorët e tyre arriti gjer aty sa shkroi e botoi në shumë gjuhë se edhe fiziologjikisht e biologjikisht, shqiptarët qenkëshin inferiorë ndaj krejt racës njerëzore.

Mos u çudisni Zotërinj, në guxoj të paraqitem para jush për t’ju folur në një gjuhë që nuk është e imja, për Shqipërinë e shqiptarët, në këtë çast suprem kur vendoset fati i botës. Edhe unë, edhe bashkëkombësit e mi dëshirojmë të shprehim mirënjohjen tonë për Z. Du Maroussem, i cili me dashamirësinë e tij të zakonshme më dha mundësinë për t’u shprehur këtu.

Nuk e di në të vërtetë se deri në ç’pikë fjalët e mija mund të kenë ndikim lidhur me fatin e vendit tim; por kam të drejtën të shpresoj prej jush një fjalë të mirë e dhembshurie për fatin tonë. S’ka si të mos jetë ngushëllim, për atë që e ndjen veten të braktisur, tek sheh se ekziston ende në botë një zemër që ndjen në thellësi të saj njëfarë përdëllime.

* * *

Je e dini po aq mirë sa unë Zotërinj, se që prej kohëve më të lashta të Historisë, familja e madhe Trako-Ilire banonte nga brigjet e Euksinit e gjer në majën e Alpeve Juliane dhe që nga malet Akrekerauniane deri te ato të Karpateve. Kjo familje, roli i së cilës ka qenë aq i madh në botë, nuk ekziston më sot. Koha e përpiu në valën e saj dhe lavdia e saj u shua ditën kur në vitin 168 para Jezu Krishtit, Genti, mbreti i fundit i Ilirisë zbukuroi ngadhënjimin e Paul-Emilit. Shkatërruar në disa vende, shkrirë gjetiu me familje të tjera, ajo humbi në rrjedhën e ngjarjeve fizionominë e vet karakteristike.

Mirëpo, nga shkatërrimi i kësaj familjeje të madhe Trako-Ilire, ashtu si të shpëtuarit e një mbytjeje, mbijetuan disa bërthama fisesh të gjalla mbrojtur në malet e tyre, apo në fushat pjellore – fat i lumtur nga perënditë e Lashtësisë – duke sfiduar me energjinë e pamposhtur të racës së tyre rrjedhën e shekujve dhe padrejtësinë njerëzore. Pajisur me një forcë qëndrese të jashtëzakontë, këto grupe njerëzish flasin ende edhe sot gjuhën e të lashtëve të tyre, ruajnë karakterin që kanë pasur dhe punojnë ende të njëjtën tokë që stërgjyshërit e tyre kanë punuar që prej ditëve të para të Historisë. Ata ndjenë peshën e fuqisë romake dhe presionin e botës sllave; barbaria e Azisë u lëshua mbi ta për më shumë se katër shekuj; por ata nuk humbën asgjë, as unitetin kombëtar, as zakonet e lashta, as idealin e tyre. Vazhdon ende të jetë i njëjti popull i pamposhtur, tek rron në ato male dhe në ato fusha ku të parët e tyre fabrikonin armët nga hekuri për të nënshtruar botën nën këmbët e Aleksandërit dhe për t’i bërë gratë romake të derdhnin lot të hidhur përpara fitoreve të Pirros.

E pra, Zotërinj, ky popull nuk është tjetër veçse populli i vogël shqiptar, aq pak i njohur dhe aq keq i gjykuar në Europë. Po aq i lashtë sa fosilet dhe stalaktitet e shpellave në malet e tij dhe lindur, të themi, nga vetë toka mëmë e Shqipërisë, ai është zot autokton dhe i pamohueshëm i trojeve të veta. Sllavët ende nuk kishin dalë nga pyjet e Uralit dhe përzierja e sotme neo-helenike, shumëngjyrëshe e heteroklite ende nuk ish formuar, kur populli shqiptar e kishte përfunduar tashmë një cikël të historisë së tij. Kush e ka punuar tokën ballkanike para shqiptarit? Historia është këtu Zotërinj, dëshmitare për të folur qartë; dhe më kot përpiqen të mbysin zërin e saj me anë notash e memorandumesh; ky zë vjen që nga thellësitë e shekujve.

Po prapë, kam të drejtë të dyshoj dhe dyshoj fort se aluzionet e kundërshtarëve tanë, të maskuara nën vellon e qytetërimit të kuptuar keq, duhet të kenë mbërritur gjer tek ju dhe duhet të kenë zënë vend për t’ju bindur se shqiptarët, jo vetëm nuk na qenkan një popull, një komb, por se ata na përfaqësokan thjesht një aglomerat fisesh, pa vetëdijen më të vogël për liri e kombësi dhe të zhveshur nga çdo aftësi për progres e qytetërim. Andaj dhe e quaj të domosdoshme, para se t’ju shpreh aspiratat dhe kërkesat e tyre të ligjshme, t’i hidhni poshtë thëniet e tyre pa baza.

Është për fat të keq tepër e vërtetë se shqiptarët, braktisur krejt, pa marrëdhënie me popujt me të cilët kanë pasur lidhje të ngushta miqësie, shtypur nga brenda nga një sundim i pamëshirshëm, rrezikuar nga jashtë nga lakmia e fqinjëve me kthetrat nxjerrë, u desh të izoloheshin, jashtë çdo kontakti në mospërputhje me racën e tyre, me natyrën që i rrethonte, dhe mbi bazën e së cilës brumosën karakterin që kanë dhe shkruan faqe historie. Është po ashtu e vërtetë se prej shumë kohësh dhe si rrjedhojë e shtypjes nga sundimi i huaj, kombi shqiptar nuk arriti të shfaqej përpara Historisë si një njësi kompakte e mëvetësuar. Por prapë, as që bëhet fjalë se shqiptarët na qenkan barbarë e të egër, siç ua ka qejfi t’i paraqesin fqinjët e tyre. A është e vërtetë se popujt e Spartës, Athinës e të Tebës ishin barbarë se jetonin në republika të izoluara nga njëra tjetra? Sigurisht që jo dhe kujtimi i tyre është po aq i përjetshëm sa dhe kujtimi i Romës, fuqia e së cilës u shtri gjer në kufijtë e skajshëm të botës. Shkalla e qytetërimit të një populli nuk matet me shtrirjen e territorit të vet, por siç e dini, me vetëdijen që ai formon për detyrat e tij shoqërore dhe me aftësinë që tregon për t’i përmbushur ato dhe për të siguruar zhvillimin e tij.

Pa dashur të shpërdoroj kohën në dispozicionin tuaj, e shoh me vend t’ju paraqes një përmbledhje të shkurtër të organizimit shoqëror, të legjislacionit dhe të poezisë popullore, për të vërtetuar që populli shqiptar nuk është më pak i qytetëruar nga të gjithë popujt e tjetër po qe se këta do të ishin gjendur në të njëjtat kushte me të tijat dhe të kishin kaluar të njëjtat tallaze historike.

Por cilët janë ata që i kritikojnë shqiptarët se nuk kanë as dashuri për lirinë, as ndërgjegje kombëtare? Historia e pushtimit osman të Ballkanit është e pranishme për të vërtetuar se grekët e serbët nuk bënë gjë tjetër veçse u nënshtruan dhe iu përshtatën sundimit turk, ndërkohë që shqiptari, me besim vetëm në forcën dhe armët e tij, i ndershëm ndaj miqve,

mikpritës ndaj të huajit, i frikshëm ndaj armiqve që i përbuz pa i urryer, kurrë nuk iu nënshtrua asnjë zgjedhe. E kush nga ju Zotërinj, e ka parë ndonjëherë shqiptarin të ulë ballin para ndokujt? Qëkurse bota ekziston, shqiptari nuk e ka ulur kokën veçse përpara Zotit të tij. Shqipëria ka njohur sundues, por askush nuk e ka sunduar shqiptarin. Pushtuesit e vendit mund të mburren se kanë lënë pas tyre shfarosje e rrënim, por ama asnjëherë nuk e kanë vënë Shqipërinë nën zgjedhën e tyre. Këto nuk janë konstatime të reja; këto janë thënë nga mjaft publicistë. Autori italian Z. Pedrotta, në një studim mbi Shqipërinë, i shpreh këto qartë; para disa kohësh, një autor anglez vërente se sundimet e ndryshme, që kanë pasuar njëri-tjetrin në Shqipëri, nuk kanë lënë më shumë gjurmë tek shqiptari nga vetë uji në trup të rosakut; dhe Z. René Pinon, autoriteti i të cilit për çështjet ballkanike është i madh, madje edhe jashtë Ballkanit, në një studim për Shqipërinë botuar në numrin e dhjetorit 1909 në revistën Revue des Deux Mondes, shkruante: “Bullgari ul kurrizin mbi shat dhe punon tokën e turkut në fushat e Maqedonisë; shqiptari është mbret në malet e veta. Gjuetar, bari, ushtar, cub, nuk i bindet veç zakoneve të veta dhe dyfekut që mban në sup”. Dhe është tepër e vërtetë Zotërinj, që shqiptari ka sakrifikuar gjithçka për lirinë e tij: shtëpinë, tokën, jetën dhe pasurinë. Dhe fqinjët tanë, konkretisht grekët, janë të bindur për këtë; e nëse sot Greqia gëzon lirinë dhe pavarësinë e vet, të cilën e përdor aq keq kundër nesh, këtë ia detyron më shumë sesa vetë flotave europiane elementit shqiptar që u kryengrit kundër Turqisë për pavarësinë e greke dhe e çoi luftën gjer në fund vetëm me forcat e tij.

Por ajo që na trishton më shumë është kur shohim të kritikohemi nga njëfarë shtypi keqdashës ndaj nesh se gjoja na mungon ndërgjegjja kombëtare dhe se nuk paskemi bërë asgjë për të fituar pavarësinë tonë. Jo vetëm që është një akuzë e padrejtë, e dëmshme për pajtim midis popujve, pa të cilën nuk mund të vendoset një paqe e qëndrueshme, por është edhe një mosnjohje flagrante e së vërtetës historike; dhe për të vërtetuar falsitetin e saj, mjaft të përmend dëshminë e publicistëve tuaj si dhe atë të kundërshtarëve tanë që kanë ilustruar e përcjellë që herët bëmat e lavdishme të kombit shqiptar duke luftuar për pavarësinë dhe lirinë e tij.

Fuqia turke po rritej në Azi aty nga shekulli XV. Sulltani, në krye të ushtrisë më të fuqishme të botës përshkoi Bosforin, duke u betuar të lartojë gjysmëhënëzën mbi Shën Sofi dhe t’u japë kuajve të tij për të ngrënë tërshërë në tregjet e Shën Pjetrit në Romë. Duke mos qenë si shumë të tjerë njeri që kërcënonte në erë apo të llomotiste kot, perandori e frone të tëra veç kur u shembën dhe qytetërimi veç kur u drodh nën goditjet e tij. Në gjirin e Bizantit të degjeneruar dhe të Europës së përçarë nga luftërat e brendshme dhe nga smirat tradicionale, cili princ i krishterë do mund të guxonte dhe guxoi për t’iu kundërvënë marshimit të ngadhënjimtarit?

Dhe ja ku mbi bedenat e kështjellës së Krujës, u lartua figura burrërore e Gjergj Kastrioti Skënderbeut! Nën thirrjen e tij, Shqipëria e tërë u ngrit në këmbë, e dëshiruar dhe e etur për mbrojtjen e pavarësisë dhe të lirisë, duke shtrënguar radhët rreth tij dhe duke krijuar përballë kundërshtarit një mur të pakapërcyeshëm; i kundërvuri dyndjes së pareshtur të masave armike guximin e luftëtarëve të saj dhe vendimin e tyre të pashpresë që më mirë të vdisnin, se sa të dorëzoheshin. Filloi kështu një luftë që zgjati njëzet e katër vjet, luftë e përgjakshme, e egër, legjendare; 150.000 vetë nën urdhrat e ngadhënjimtarit të Bizantit [sulltan Mehmetit] rrethuan Krujën dy herë; gati desh e morën, por nuk e mposhtën dot qëndresën e saj, dhe vala e sulmuesve u thye përballë asaj kështjelle; Skënderbeu shpëtoi kështu Europën mbarë nga pushtimi. Autorë të shumtë francezë e të huaj i kanë kënduar lavdisë së tij; dhe kur Papa Piu II u përpoq të organizonte një kryqëzatë kundër turqve, pikërisht atij burri donte t’ia besonte komandën e saj, në mirënjohje të shërbimeve të tij dhe si dëshmi e vlerës që ai kishte treguar.

E ndërsa populli shqiptar luftonte e vdiste për kauzën e krishtërimit e të Shqipërisë, çfarë bënin popujt fqinj që na akuzojnë sot se s’paskemi bërë asgjë për pavarësinë tonë? Grekët kishin humbur në mosmarrëveshjet e kota fetare dhe despoti i Serbisë, drejtues i një kombi luftarak e të fuqishëm kremtonte martesën e vajzës së tij me sulltanin; pengonte bashkimin e ushtrisë së Skënderbeut me atë të Jan Huniadit, duke i lejuar kështu turqit të vinin nën zgjedhën e tyre, nëpërmjet fitores në Varna, më shumë se gjysmën e Europës. Dhe ngaqë s’na paska bërë asgjë për pavarësinë e vet kombëtare, siç duan të thonë, Shqipëria u dashka sot të copëtohet nga armiqtë e saj!

Në fakt, etja për pavarësi nuk është se u shua me vdekjen e Skënderbeut në shpirtin shqiptar. Edhe pse shqiptari lidhi marrëveshje me turqit, edhe pse shteti osman e respektoi në njëfarë mase autonominë shqiptare, historia turke regjistron jo më pak se 54 kryengritje të mëdha shqiptare vetëm gjatë katër shekujve; dhe Shqipëria do ia kish dalë mbanë të hidhte poshtë me forcat e veta zgjedhën osmane sikur shtetet ballkanike të mos e kishin penguar në këtë drejtim.

Të bindur se nën regjimin teokratik të sundimit osman, dallimi midis tyre dhe kombeve të tjera kishte ardhur duke u zmadhuar, shqiptarët i imponuan atëherë sulltanit Kushtetutën më 1908. Kjo Kushtetutë, që ushqeu tërë ato shpresa në Europë dhe që vetë Europa e priti me aq simpati e zell është vepër e shqiptarëve; dhe kur xhonturqit deshën të shfrytëzonin këtë ngadhënjim për interesat e tyre dhe në kurriz të shqiptarëve, ishin pikërisht këta të fundit që ngritën krye, duke kërkuar decentralizimin; pikërisht nën presionin e tyre dhe të disa Fuqive të huaja, sulltani u detyrua më në fund të dorëzohej. Dhe atëherë, shtetet ballkanike, duke pasur frikë se mos u shpëtonte nga duart Shqipëria, të cilën e konsideronin prej vitesh të tëra si prenë e tyre, i shpallën luftë Turqisë. Kjo luftë në të vërtetë u përshëndet nga një pjesë e shtypit europian si lufta çlirimtare e popujve të krishterë të shtypur nga zgjedha turke; në të vërtetë, ajo nuk ishte veçse lufta e të krishterëve kundër kombit të mjerë shqiptar. Ja përse shqiptarët kundërshtuan të luftojnë përkrah shteteve ballkanike; më shumë rrezikonin të bëheshin pjesë e shteteve ballkanike se sa të vuanin nën sundimin osman.

Dhe mos pandehni Zotërinj, se shtetet kufitare kanë komplotuar më pak nga turqit kundër pavarësisë shqiptare, tek maskonin qëllimet e tyre me lloj-lloj mënyrash. Gjithmonë e kanë gjetur nga një shkak në çdo rast që u jepej për të shtënë në dorë Shqipërinë; kanë thënë dhe vazhdojnë të thonë se shqiptarët janë një popull mizor, të paaftë për qytetërim, të paaftë për t’u vetëqeverisur. A është e vërtetë se ata janë ashtu siç duan të flasin kundërshtarët e tij? Kemi të bëjmë këtu me thelbin e çështjes, mbi të cilin duam të këmbëngulim, pa dashur të shpërdorojmë kohën që keni në dispozicion; në fakt, vetë drejtësia e kërkon që, si dëgjuat akuzat e kundërshtarëve tanë, ju duhet të dëgjoni edhe zërin e popullit shqiptar. Do ishte ndoshta e kotë të rrinim e të flisnim për kritikën që u bëhet se shqiptarët se na qenkan barbarë, pikërisht të nesërmen e një lufte që tregoi, për vetë mënyrën se si u zhvillua, se barbaria e një populli as hyn fare në këtë mes, për vetë shkallën e qytetërimit dhe frymën e pavarësisë që e karakterizoi. Por prapë, ka rëndësi të theksojmë edhe një herë se shqiptarët janë larg së qeni të tillë.

Nëse rregullat mbi të cilat mbështetej gjer vitet e fundit jeta e tyre shoqërore, vazhdonin të frymëzoheshin disi nga zakonet e mesjetare, kjo ndodhte padyshim për shkak të kushteve të veçanta të regjimit osman karakterizuar nga arbitrariteti e dhuna. Në fakt, në Shqipëri, gjatë një periudhe të gjatë sundimi osman nuk pati as shkolla kombëtare, as gjykata, as forcë të armatosur organizuar nën shembullin e popujve të tjerë të Europës perëndimore. Fanatikë për pavarësinë dhe lirinë e tyre, shqiptarët nuk pranonin t’i nënshtroheshin arbitraritetit të administratës e të drejtësisë turke; nga ana e tij sulltani, i interesuar për të drejtat e tij si sovran, nuk e lejonte popullin të krijonte një pushtet legjislativ, ekzekutiv e politik që dilte jashtë autoritetit të tij. Nga ku nevoja për shqiptarët të mbërtheheshin fort pas zakoneve të tyre të lashta, të cilat u lejonin të ruanin të paprekura traditat e tyre dhe të mbroheshin ndaj orvatjeve për shkombëtarizim.

Është e vërtetë – dhe nuk mund ta mohojmë – se këto zakone paraqisnin, konkretisht nga pikëpamja morale, të meta të theksuara dhe se shpërdorime të papajtueshme me qytetërimin e vërtetë janë vënë re gjatë këtyre viteve të fundit.

Por kur mendojmë për dhunën e ushtruar nga pasionet njerëzore, si dhe për rrethanat e veçanta që ka kaluar vetë kombi shqiptar, jo vetëm që nuk duhen konsideruar shqiptarët si barbarë thjesht sepse janë kryer vrasje në vendin e tyre, por do duhej në të kundërt të habiteshim se si ka mundësi që një popull, i braktisur përgjatë shekujve, nuk ka dhënë shembuj më të shpeshtë dhune e mizorie. Ju e dini më mirë se unë se ç’mund të bëjë një popull kur gjatë një revolucioni rrëmben armët dhe kur pushteti është i pafuqishëm për ta përmbajtur. Statistikat kriminale regjistrojnë çdo vit në vendet e qytetëruara një numër të madh krimesh dhe në disa nga këto vende ky numër arrin gjer në tre për mijë të popullsisë së tyre të përgjithshme.

Atëherë, përderisa tërë ai gjak arrin të derdhet edhe ndër popuj të qytetëruar që kanë shkolla, gjykata, polici e xhandarmëri, a është e drejtë të akuzohen shqiptarët për barbari, kur gjer kohët e fundit nuk kanë pasur as shkolla, as gjykata, as xhandarmëri? Dhe prapë, Zotërinj, përqindja e vrasjeve nuk i kalon tek ne një për mijë. Ja pse kërkojmë drejtësinë tuaj, duke ju parë juve të paanshëm dhe në rolin tuaj të gjykatësit për një konflikt të një rëndësie shumë të madhe midis shqiptarëve dhe kundërshtarëve të tyre.

Këta na kritikojnë ne se qenkemi të paaftë ndaj qytetërimit dhe përparimit. Në këtë drejtim, s’më mbetet veç të parashtroj fakte, të bëj krahasime dhe të nxjerr konkluzione.

Malazezët, falë pozitës së tyre gjeografike dhe frymës luftarake që kanë, vazhdimisht e kanë ruajtur pavarësinë dhe lirinë; madje kanë pasur, gjatë këtyre pesëdhjetë vjetëve të fundit, dhe nën mbretërimin e Nikollës I-rë edhe një qeveri sipas modelit të shteteve të tjera. E pra, ndërsa populli malazez, në prag të luftërave ballkanike nuk kishte veçse një të vetme tipografi, madje qeveritare, nuk kishte asnjë shkollë private e të pavarur që të mbahej vetëm me shpenzimet e popullit, në Shqipëri, në po të njëjtën periudhë, dhe që prej kërkesës për Kushtetutën osmane, ne kishim 7 tipografi, mbi 26 gazeta e revista, një shkollë normale dhe një numër të madh shkollash fillore, të mirëmbajtura nga shoqëri private; u përgatitën tekste shkollore për shkollat e arsimit fillor, madje edhe të mesëm; në këtë mënyrë, sot në Shqipëri, arsimi bëhet tërësisht në gjuhën shqipe; nga ana tjetër, janë botuar vepra letrare aq shumë në numër e me aq vlerë, sa e kanë ngritur në shumë pak kohë ndjenjën kombëtare dhe i kanë dhënë një zhvillim aq të fuqishëm gjuhës, sa kjo u përshtat si gjuha zyrtare në të gjitha zonat e me sukses të plotë gjatë pushtimit austriak; dhe në të njëjtën periudhë janë mbajtur tre kongrese gjuhësie, etj.; dhe tërë kjo, natyrisht pa mbështetjen më të vogël nga ana e qeverisë osmane, armiqësore ndaj çdo lëvizjeje përparimi në Shqipëri.

Përse pra inteligjenca e popullit malazez, e cila që prej pesëdhjetë vjetësh nuk i ka sjellë asgjë prodhimit intelektual, u dashka të mbahet si superiore ndaj asaj të popullit shqiptar, i cili, në pak vite ka krijuar një gjuhë letrare dhe ka shndërruar shpirtin e kombit?! Populli shqiptar i ka dhënë njerëz të shquar Perandorisë Bizantine; diplomatët më të mirë dhe gjeneralët më të mëdhenj të Turqisë ishin shqiptarë; shqiptar khedivi [nënmbreti] i Egjiptit, shqiptar Francisco Crispi, burri i shtetit italian, shqiptar kardinal Albani dhe papa Klementi XI. Dhe Z. Venizellos pranon më në fund të na mësojë sot, në memorandumin e paraqitur për Konferencën e Paqes se drejtuesit e lartë të ushtrisë dhe flotës greke janë me origjinë shqiptare.

Dhe për t’iu bindur edhe më shumë se shqiptarët nuk janë racë më e ulët se popujt e tjerë të Ballkanit, a nuk ia vlen t’i referohemi më mirë dëshmisë së autorëve që janë marrë me vendin tonë?

Francezi Hecquart, në librin e tij Historia dhe përshkrimi i Shqipërisë së Epërme ka thënë se historia e shqiptarëve “jep prova të shkëlqyera energjie, zgjuarsie e veprimi”; se këta “kanë ruajtur traditat dhe zakonet kalorësiake ashtu siç shfaqen në këngët e tyre të kreshnikëve”; se “përherë i kanë dhënë individualitete të shkëlqyera Greqisë së lashtë, Turqisë dhe Greqisë moderne.” Lord Bajroni ka thënë për ta: “Në shkëmbinjtë e Sulit dhe në brigjet e Pargës gjendet gjurmët e një race siç krijohej dikur nga nënat dorike; gjenden ende familje që gjaku i Heraklidëve rrjedh në damarët e tyre”. Dhe kini parasysh Zotërinj, se këto janë dëshmi të tilla që i bëjnë nder edhe një kombi të madh të qytetëruar.

* * *

Dhe, si ju paraqita Zotërinj, se cilët janë shqiptarët, më mbetet tani t’ju them se çfarë kërkojnë ata. Mund të përmblidhet e tëra me dy fjalë:

Pavarësinë politike dhe ekonomike të kombit.
Që shteti shqiptar të ketë kufijtë e tij të natyrshëm, gjeografikë e etnikë.

Nuk kërkojnë asgjë tjetër më shumë nga sa i ka premtuar botës Konferenca e Paqes dhe atë çka po u jep popujve në prag të saj.

Për sa i përket pavarësisë së kombit shqiptar s’kam ndonjë gjë të veçantë, për të mos thënë asgjë, duke qenë se kjo pavarësi është njohur dhe garantuar që në muajin dhjetor 1912 nga Fuqitë e Antantës; ato deklaruan solemnisht se i konsideronin traktatet ndërkombëtare jo copa letrash, por akte nëpërmjet të cilave garantohej nderi i tyre kombëtar: vetëm sepse nderi i saj vihej në lojë për të garantuar asnjanësinë e Belgjikës, Britania e madhe hyri në konfliktin e madh të vitit 1914. Pavarësia e Shqipërisë është pra për ne një e drejtë e arritur, e vendosur nën garancinë e Fuqive të mëdha; kështu që s’mbetet tjetër veç të përcaktohen kufijtë e natyrshëm të shtetit shqiptar, gjë që paraqet jo më pak rëndësi nga çështja e pavarësisë së saj.

Sundimi i huaj dhe politika e lëkundur e diplomacisë së vjetër kaq shumë e kanë ndryshuar fizionominë gjeografike e etnike të Shqipërisë, sa është e vështirë për një të huaj ta njohë me pamje të parë; nga ku nevoja për të përcaktuar elementët e domosdoshëm me anë të së cilëve mund të realizohet vendosja e kufijve të natyrshëm të Shqipërisë. Në bazë të parimit të vetëvendosjes, çdo popull që ka një karakter etnik homogjen, ashtu sikurse përcaktohet në mesazhin wilsonian ka, ose të paktën duhet të ketë të drejtën për të vendosur lirisht për fatet e veta politike e ekonomike dhe të krijojë shtet të lirë e të pavarur. Gjeografikisht, ky shtet duhet të shtrihet gjer aty ku vazhdon ky homogjenitet; dhe nëse do kishte në ndonjë pjesë të territorit të tij elementë të huaj kompaktë e në numër të konsiderueshëm, atëherë aty do t’ia vlente të vendosej me anë plebishiti në kushtet e një çiltërsie absolutisht të garantuar.

Si parashtruam këtë, është e logjikshme që shteti shqiptar të shtrihet gjeografikisht deri aty ku kombi shqiptar mbetet homogjen shekuj pas shekujsh, duke qenë se e drejta e vetëvendosjes nuk i jepet një kategorie të caktuar individësh apo grupesh, por masës tërësore që përbën kombin. Rrjedhimisht, çdo zvogëlim territorial i Shqipërisë duhet konsideruar si arbitrar dhe nga ky çast i padrejtë.

Së dyti, për të përcaktuar shtrirjen reale të kombit shqiptar, ne duhet të marrim për bazë gjuhën, që është një element i sigurt vlerësimi dhe që nuk mund të lihet kurrsesi mënjanë.

Populli shqiptar flet një gjuhë që e ka krejt të vetën dhe që, sipas kërkimeve më të fundit gjuhësore – duke përjashtuar këtu disa ndikime të pashmangshme, dhe depërtim elementesh të rrallë të huaj – nuk mund të ketë përafri tjetër me idiomat kelte, latine, gjermanike, sllave e helenike veçse në kuadrin e origjinës së përbashkët ariane apo indo-europiane. Për rrjedhojë, të gjithë ata që flasin këtë gjuhë kanë një kombësi të ndryshme nga ajo e popujve të tjerë europianë. Nuk mund të mendohet në fakt që një popull tjetër që jeton në Europë t’i ketë imponuar kombit shqiptar një gjuhë që të mos ishte e veta dhe që të mos flitej nga popuj të tjerë, një gjuhë pra të vdekur. Po ashtu, nuk mund të pranohet që kombi shqiptar t’i ketë imponuar gjuhën e vet elementëve të huaj. Gjuha u imponohet të tjerëve me anë të forcës apo nëpërmjet qytetërimit dhe kulturës. Mirëpo, si nga njëra ashtu dhe nga tjetra pikëpamje e çështjes, kombi shqiptar gjithnjë ka qenë në gjendje pakice në krahasim me popujt fqinjë nga dita kur pati fatkeqësinë të gjendet në kontakt me ta. E si mund të thuhet atëherë se ata që flasin shqip nuk qenkan të kombësisë shqiptare, dhe nga ky çast, shteti shqiptar nuk u dashka shtrirë gjeografikisht gjer aty ku shtrihet gjuha shqipe?

Si parashtruan këto parime dhe këto elemente, le të shqyrtojmë cilët duhet të jenë konkretisht kufijtë?

Për të pasur sa më shumë paanësi në një çështje që kundërshtarët tanë përpiqen ta shtrembërojnë me aq shumë dashaligësi, po i referohemi edhe një herë autorit të shquar përmendur më lart, Z. René Pinon, i cili ka vizituar Shqipërinë për të vështruar de visu thelbin e çështjes.

Në artikullin që përmendëm botuar në revistën Revue des Deux Mondes, ai thotë: “Nga fushat e Vardarit gjer në Adriatik, nga Thesalia gjer në Mal të Zi, shqiptari është zot në bazë të së drejtës si zotërues i parë i këtij trualli dhe në bazë të së drejtës të më së fortit”. Rrjedhimisht, tërë fusha e Kosovës, që i është shkëputur padrejtësisht Shqipërisë nga Konferenca e Londrës dhe që i është dhënë Serbisë, si dhe krejt Epiri që duan t’ia japin në tërësi Greqisë janë të banuara nga shqiptarë dhe duhet të jenë pjesë e shtetit shqiptar bazuar në drejtësi.

As edhe një pikëpyetje nuk mund t’i vihet pohimeve të bëra nga Z. Pinon, kurrfarë ekzagjerimi nuk ka në to. Kjo vërtetohet në mënyrë të padiskutueshme nga vetë statistikat e bëra që më 1909, ku përcaktohet përqindja e kombësive të ndryshme që jetojnë në Shqipëri. Këto statistika zyrtare të bëra si nga ana e Turqisë, ashtu dhe nga ana e Austro-Hungarisë dhe e Bullgarisë tregojnë se në rajonet shqiptare që i janë dhënë Serbisë e Greqisë nga Konferenca e Londrës, të paktën 8% për qind [gabim i rëndë shtypi në origjinalin frëngjisht: 80%] e banorëve janë krejtësisht shqiptarë.

Dhe për të vërtetuar se sa i arsyeshëm është përcaktimi i bërë nga Z. Pinon i kufijve të Shqipërisë, e shohim me vend të përmendim atë çka i shkruante lordi Fritz Maurice, anëtar i Komisionit të Rumelisë orientale Foreing Office-it dhe që është botuar në Livre Bleu më 1880. “Kombi shqiptar do duhej shtrirë në fund të fundit përtej kufijve serbë e malazezë; dhe krahina e Kosovës, duke filluar nga Mitrovica, është tërësisht shqiptare me një përqindje fare të lehtë serbe. Statistikat bullgare e greke mbi të cilat qeveritë e Sofjes e të Athinës mbështesin pretendimet e tyre mbi Manastirin, Ohrin, Korçën janë të gabuara dhe me dashje të shtrembëruara: statistikat greke janë hartuar në mënyrën më të paturpshme”.

Gjithmonë sipas mendimit të diplomatit të shquar anglez, Shqipëria do duhej shtrirë afërsisht nga Vardari në Adriatik dhe nga Thesalia në Mal të Zi, dhe Konferenca e Paqes do të bënte një krim të vërtetë nëse, mbështetur mbi statistika absolutisht të gabuara, nuk do të urdhëronte kthimin Shqipërisë të territoreve shqiptare që u janë dhënë padrejtësisht nga Kongresi i Berlinit dhe Konferenca e Londrës serbëve dhe grekëve.

Parashtruam se shqiptari, për arsye që kanë të bëjnë me historinë, gjeografinë dhe entologjinë, zotëron tërë cilësitë materiale e morale të duhura për të formuar një popull të pavarur. Nga ana tjetër, territori i tij është mjaft pjellor, nëntoka mjaft e pasur, lumenj të shumtë me prurje të bollshme, duke pasur kështu të gjitha burimet e nevojshme për të përballuar detyrimet e një shteti të qytetëruar. Nga tërë trojet ballkanike, Shqipëria favorizohet në mënyrë të veçantë nga pikëpamja e klimës së butë. Është vendi i bereqetit, i vreshtave, i ullirit, i portokallit, i limonit që hasen në zonat e Qendrës dhe të Jugut. Misri kultivohet në mënyrë të veçantë në fushat e Shkodrës, të Myzeqesë e të Vlorës. Mënyrat e kultivimit të tokës janë ende primitive, por kjo është një e keqe kalimtare që rregullohet shpejt me përdorimin e metodave intensive. Po kështu edhe për pasuritë pyjore ende të pashfrytëzuara për shkak të mungesës së rrugëve. Për të njëjtën arsye, ka qenë e pamundur deri më sot të shfrytëzohej nëntoka, që përmban minerale të ndryshme, si dhe një sasi të madhe qymyri.

Veç rrugëve në gjendje të mirë që mungojnë në Shqipëri, edhe nga ana e bregdetit ka mjaft për të bërë. Portet ende nuk ekzistojnë, por mjaft të bëhen disa rregullime për të bërë në Vlorë, Durrës e Shën Gjin limane të shkëlqyer.

Është e qartë se ditën kur hekurudhat do të kenë depërtuar në luginat e Drinit, Shkumbinit, Devollit e Vjosës, që do të lidhin Perëndimin me rajonet e Lindjes, Shqipëria do të bëhet qendra tregtare e ekonomike më e lulëzuar e gadishullit ballkanik.

Ja, Zotërinj, gjithë sa doja t’u thosha nga zemra lidhur me shqiptarët dhe aspiratat e tyre kombëtare. Duke ju falënderuar me gjithë zemër për vëmendjen dashamirëse që më kushtuat këtë mbrëmje, po e përfundoj këtë fjalë duke shprehur shpresën se të drejtat tona të shenjta do merren në konsideratë nga ana juaj, dhe se Providenca, nga e cila varet fati i popujve, nuk do të na braktisë në këtë çast që është vendimtar për kombin tonë. (Duartrokitje të forta).

ImZot BUMÇI

Peshkop katolik i Lezhës.

SHQIPËRIA VEND I HERONJVE DHE I NJERËZVE TË BUKUR

August 14, 2020 by dgreca

Shkruan:Thanas L. GJIKA-

Mbi veprën “Pena të arta franceze për shqiptarët – 1332-2007”të antologjistit Fotaq Andrea-

Pas ndërrimit të regjimit diktatorial, në Shqipëri u krijua një klasë politike e përbërë kryesisht prej ish-komunistësh, ish-sigurimsash besnikë të PKSh / PPSh-së. Këta njerëz duke punuar për interesat e xhepit dhe për të përjetësuar enverizmin, kanë krijuar me sjelljet e tyre dhe me median një imazh të keq për Shqipërinë dhe shqiptarët. Të tillë pushtetarë gjatë këtyre 30 vjetëve nuk reaguan kur u hodh baltë mbi figurat më madhore të kombit tonë si Heroit Kombëtar Gjergj Kastrioti Skënderbeu, shenjtores Nënë Tereza, shkrimtarit me vlera botërore Ismail Kadare, etj. U nënvleftësuan krijues të shquar si At’ Gjergj Fishta, Arshi Pipa, Martin Camaj, etj. Nuk iu dha vendi dhe vlera që ka letërsia e burgjeve, u fyen dhe iu kërcënua jeta e personaliteve të shquar që kanë dalë në mbrojtje të vlerave të të përndjekurve të ndërgjegjes si Visar Zhiti, Agron Tufa, Çelo Hoxha, Kastriot Dervishi, etj.

Studiuesi dhe përkthyesi i talentuar Fotaq Andrea i doli ndesh kësaj politike zhvlerësuese të popullit shqiptar. Duke e ndjerë si mision, vënien në dukje të vlerësimeve pozitive që kanë bërë gjatë shekujve e deri në ditët tona njerëz të shquar të botës frënge për popullin shqiptar, ai zgjodhi, përktheu, përgatiti dhe botoi në shqip antologjinë “Pena të arta franceze për shqiptarët (1332-2007)” GENT GRAFIK, Tiranë 2009, 762 faqe në format të madh, pajisur me ilustrime të shumta veprash artistike, me foto e faksimile dorëshkrimesh.

Vepra hapet me një përkushtim të bukur “Në nderim të kujtimit të Mjeshtrit të madh të përkthimeve në frëngjisht dhe Përçuesit të vlerave shqiptare në botë, Jusuf Vrionit”, dhe mbyllet me shkrime rreth jetës dhe veprës së këtij personaliteti të shquar të frankofonisë dhe mentor i Fotaq Andreas. Gjest ky që shpalos karakterin mirënjohës të kvtij studiuesi.

Kjo antologji mund të quhet pa hezitim “vepër monumentale”, që ngërthen pas njv pune shumëvjeçare një pasuri të madhe përzgjedhur nga dyqind libra e dhjetra artikuj, gjetur nëpër biblioteka e arkiva të ndryshëm. Shkrimet janë hartuar prej 140 autorësh të shquar francezë mbi historinë, artin, kulturën, etninë dhe letrërsinë shqiptare.

E themi që në fillim se kjo vepër vlen të merret si model prej studiuesve të tjerë që të mbledhin, përzgjedhin, përkthejnë e të botojnë në shqip antologji me vlerësime të shkruar prej personalitetesh anglezë, amerikanë, gjermanë, italianë, etj. Kështu do të ndihmohen lexuesit kuriozë e sidomos studiuesit tanë të shkencave albanologjike për të shfrytëzuar sa më mirë materiale burimore të shumllojshme të dhëna prej udhëtarësh, historianësh, etnografësh, arkeologësh, shkrimtarësh, kritikësh të letërsisë dhe zyrtarësh të huaj, të cilët kanë dhënë vëzhgime të holla, mendime, përshtypje, gravura, piktura, foto dhe vlerësime për Shqipërinë dhe shqiptarët në përgjithësi, si dhe për personalitete të shquar të artit dhe të kulturës së popullit tonë gjatë shekujve.

Ajo që të bën shumë përshtypje në pëmbledhjen e frankofonit dhe antologjistit Andrea, nuk është përshkrimi i gjendjes së varfër në të cilën jetonte populli ynë gjatë pushtimit osman, por dëshmia e këtyre autorëve për virtytet, dinjitetin, dashurinë për armët, krenarinë, pamjet trupore elegante të burrave dhe grave, për veshjet e bukura, si dhe për fisnikërinë, besën e mikëpritjen shqiptare. Shumë prej këtyre autorëve kanë theksuar se këto veti të çmuara njerëzore i dallonin shqiptarët midis popujve të gadishullit Ballkanik.

Libri paraprihet nga një parathënie e thukët, hartuar prej vetë studiuesit Andrea, ku përmenden aspektet kryesorë të shkrimeve dhe emrat e penave më të rëndësishme të botës frënge që kanë shkruar me dashuri për popullin shqiptar dhe për njerëzit tanë të shquar si Gjergj Kastrioti Skënderbeu, Marko Boçari e luftëtarët arbërorë (arvanitët), Faik Konica, Nënë Tereza, Ismail Kadareja, etj. Duke përfundur parathënien, autori thekson: “Eshtë e vërtetë që historia e çdo populli është në radhë të parë e mbi të gjitha histori lufte dhe qëndrese, aksiomë kjo e përgjithëshme së cilës nuk i ka shpëtuar kush, domosdo as shqiptarët, të njohur madje si zanatllinj të armëve apo për kultin e armëve. E megjithatë duhet thënë se po aq sa luftohej e vajtohej për rënien në luftë apo degdisjen në dhe të huaj, po aq edhe punohej e i këndohej dashurisë për vatrën e vatanin, dashurisë për jetën, gjithmonë në ngadhënjim me vdekjen” (Parathënie f. V).

Fotaq Andrea është ndër ata studiues që e rithekson dëshminë e hershme të shekullit XIV sipas së cilës populli ynë e shkruante gjuhën e vet me shkronja latine. Antologjia hapet pikërisht me relacionin me të cilin kryepeshkopi katolik i Tivartit, Gijom Adam, që më 1332, njoftonte Papatin për gjendjen e popullsisë së dhjetë qyteteve që vareshin nga Kryepeshkopata e Tivarit.

Kryepeshkopi Adam sqaron së pari për përbërjen demokrafike të krahinës e të qyteteve që vareshin prej tij. Ai shkruan se brenda kështjellave të gjashtë qyteteve Antibari (Tivari) Katari (Kotori), Dulcedine (Ulqini), Suacinense (Shasi), Scutari (Shkodra) dhe Drivaste (Drishti) mbizotëronte popullsia latine (veneciane), të cilët kishin gjashtë peshkopë. Kurse jashtë mureve jetonin albanienët (shqiptarët). Latinët, pra venecianët, nuk jetonin nëpër fshatra dhe nuk kishin prona tokësore. Kurse shqiptarët zotëronin katër qytete Polatin e Madh (Pultin e Madh), Polatin e Vogël (Pultin e Vogël), Sabbatën (Sapën) dhe Albanian (Albanin / Albanopolin e lashtë). Pas këtyre të dhënave kryepeshkopi jep sqarimin: “Dhe sado që Albanienët (shqiptarët) kanë një gjuhë tjetër, fare të ndryshme nga ajo e Latinëve (Venecianëve), megjithatë, ata kanë në përdorim, si dhe në të gjitha librat e tyre shkronjën latine” (f. 1). Kjo dëshmi tregon qartë se kryepeshkopi Adam kishte parë me sytë e tij jo një e dy, por shumë letra e libra të shkruar shqip me alfabetin latin, kuptohet në dorëshkrim sepse shtypshkronja ende nuk ishte krijuar. Pra, populli shqiptar, të paktën pjesa veri-perëndimore që jetonte në këto dhjetë qytete, nën ndikimin e italishtes së shkruar që përdornin venecianët, e kishte shkruar dhe ai gjuhën e vet me alfabet latin si në letërkëmbime familjare dhe në libra. E thënë ndryshe, kjo dëshmi duhet të nxisë institucionet shtetërore të shkencës dhe arsimit të Shqipërisë dhe Kosovës, që të nxjerrin fonde për kërkime në Bibliotekën e Vatikanit dhe në Arkivin e Venedikut, si dhe të qyteteve të tjerë të Italisë së Veriut, sepse mund të gjendet të paktën një ose disa libra dhe letra të shkruara shqip me alfabetin latin gjatë shekullit XIV, pra një shekull para librit të Gjon Buzukut.

Pas këtij relacioni, materialet e mbledhur në këtë antologji ndahen në tre pjesë: 1-“Skënderbejada”, ku janë vendosur shkrime të gjinive të ndryshme të shkruar në kohë të ndryshme për vlerat e Heroit tonë Kombëtar.

2-“Për shqiptarët dhe vendndodhjet e tyre”, ku janë riprodhuar në linjë kronologjike shkrime me tematikë të larmishme mbi tipare tipikë të botës shqiptare, vlera e virtyte historike të shqiptarit. Po aty janë renditur dhe shkrime për shqiptarë e shqiptare të talentuar si për shkrimtaren Dora D’ Istria, balerinin Angjelin Prelocaj, për shkrimtarë shqiptarë nga Shqipëria e Kosova, për Nënë Terezën, për arritjet e pelazgologut Mathieu Aref, i cili me studimet e tij ka vërtetuar origjinën pellazgjike të popullit shqiptar dhe se gadishujt që quhen sot Ballkan dhe Azia e Vogël kanë qenë banuar prej fiseve pellazgjike shumë kohë para se të vinin aty fiset greke. Qytetërimi pellazg edhe pse u asimilua prej qytetërimit grek, ka luajtur rol dhënës gjatë bashkëjetesës me këtë qytetërim në disa fusha. Këtë rol Prof. Aref e argumenton me të dhëna arkeologjike, me shkrime të vetë autorëve antikë grekë e romakë dhe me shpjegimin e kuptimit të shumë fjalëve të greqishtes me anën e gjuhës shqipe, pasardhëses së pellazgjishtes.

3-“Shkrime rreth veprës së Isamail Kadaresë dhe për Jusuf Vrionin”, ku janë shkrime vlerësuese për veprën e shkrimtarit tonë botëror I. Kadare dhe për përkthyesin e tij, fisnikun J. Vrioni, frankofoni më i shquar shqiptar.

Vlerësimi i figurës së Gjergj Kastriotit Skënderbeut bëhet në disa shkrime në prozë (esse, novelë, romane, etj) dhe në poezi (sonet, poema, tragjedi e luajtur si opera, monografi shkencore, etj). Këta autorë janë mbështetur në librin “Historia e Gjergj Kastriotit Skënderbeut…” të Marin Barletit, duke bërë shumë shtesa nga fantazia e tyre.

Midis këtyre veprave tërheq vëmendjen thënia e Fransua Marie A. Volter (1694-1778), shkrimtar e mendimtar i famshëm, i quajtur “njeriu universal i shekullit të vet”. Në veprën e tij mbi historinë e njerëzimit vlerësohet lart Gjergj Kastrioti, kur shkruhet për Perandorinë e Bizantit:: “Po të kishin qenë Skënderbej perandorët grekë, Perandoria e Orientit do të ishte ruajtur”.

Tërheqëse është dhe thënia e historianit Kamij Paganel (1797-1859) autor i monografisë “Historia e Skënderbeut, ose turqit dhe të krishterët në shek. XV”. Ky autor e quan Skënderbeun “Ushtar i Jezu Krishtit, mbrojtës i Pavarësisë Europiane”.

Me pak fjalë, materialet e kësaj pjese theksojnë ndihmesën e popullit tonë nën drejtimin e Gjergj Kastriotit për mbrojtjen e lirisë së Europës, pra të qytetërimit europian. Të tilla thënie, si dhe të tjera qv do t’i riprodhoj më poshtë, mendoj se duhen shfrytëzuar prej zyrtarëve tanë në takimeve ndërkombëtare për të ngjallur ndjenjën e mirënjohjes ndaj popullit tonë, i cili dikur sakrifikoi shumë për mbrojtjen e qytetërimit europian, për të na ndihmuar që të hyjmë në Bashkimin Europian dhe të realizojmë bashkimin kombëtar, krijimin e shtetit kombëtar që na është mohuar pa të drejtë.

Pjesa e dytë “Për Shqiptarët dhe vendndodhjet e tyre” zë pjesën kryesore të librit në f. 46-691, një letërsi e tërë me përshkrime ambjentesh, njerëzish, krahinash, zakonesh, rrëfim ngjarjesh, analiza, portrete, gravura, vizatime e fotografi të shumta, që të mbushin me krenari për bëmat trimërore, virtytet shpirtërore, pamjen trupore dhe veshjet e bukura të burrave dhe grave, për jetën dinjitoze, kryengritjet e shpeshta, e mbi të gjitha shtrirjen e tij në një sipërfaqe prej mbi 80.000 km katrorë, etj…

Fransua Pukëvil (1770-1838), si vëzhgues i hollë që ishte, ndalet dhe në përshkrimin e tipareve trupore të shqiptarëve: “Gegët shihen si banorët më të ashpër të Shqipërisë. Fëmijë luftarakë… me një strukturë atletike, sy të zinj, hundë të rregullt, dhëmbë të fortë e të shkurtër, mjekër të dendur, një shkëlqim fuqie dhe shëndeti tregojnë se janë nga raca e lashtë e njerëzve…

Mirditasit dhe fiset e krishtera latine (katolike) përhapur në luginat dhe mes maleve… kanë në tipare diçka të ashpër e melankolike. Të nënshtruar por pa qenë skllevër, kanë në ballë gjurmët e lavdisë së ushtarëve të Skënderbeut; dhe po aq sa janë besnikë, janë dhe luftëtarë sypatrembur, e nuk durojnë as përbuzje, as të shkelen me këmbë dhe as të poshtërohen nga tirania” (f. 57)

Sa i ndryshëm është ky përshkrim i tipareve burrnore të malësorëve tanë dhënë prej Pukëvilit gjatë sundimit turk krahasuar me përshkrimin që u ka bërë Migjeni në vitet e regjimit monarkist, dhe me nënshtrimin që kemi parë vetë gjatë regjimit diktatorial komunist. Kjo, për mendimin tim, tregon se malësori shqiptar, ashtu si gjithë populli ynë, i rezistoi sundimit e tiranisë së huaj duke ruajtur tiparet e krenarisë dhe mosnënshtrimin e plotë, por iu nënshtrua plotësisht pushtetit të shtetit të vet dhe i humbi tiparet e krenarisë si asnjëherë. Atë që ta bën pushteti yt totalitar ose diktatorial, nuk ta bën as pushtuesi i huaj më i egër.

Pukëvili është ndalur të tregojë edhe tiparet e grave shqiptare. Në anët e Drinit, gruaja shqiptare ishte armëmbajtëse si burrat, gëzonte të drejta krejt të ndryshme nga gratë e Orientit. “…vështrimi i tyre krenar, ecja kryelartë, shton ai, tregonë se ato janë bashkëshortet e nënat e atyre burrave kalitur në sfilitje, mësuar në rreziqet, që po aq sa s’ njohin kënaqësitë e jetës, po aq shpërfillin edhe vdekjen si të mos ishte gjë” (f. 59). Kurse gratë e Myzeqesë dhe të Labërisë ai i mëshiron, sepse bukuria e tyre është për pak vite: “Ashtu si trëndafilat me vetmitë e tyre, madhështia që ato kanë nuk zgjat shumë. Të martuara dymbëdhjetë vjeçe, nëna parakohe, rrudhat e pleqërisë nisin të lënë shenjë në ballin e një gruaje njëzete pesë vjeçare… As që shpreson më t’u hyjë në sy të tjerëve. I nënshtrohet hidhërimit, duke e parë veten të lënë pas dore”. (f. 61) Edhe më e rëndë ishte gjendja e grave myslimane, burrat e të cilave ishin sundimtarë absolutë dhe i vlerësonin vetëm si qenie pjellorie dhe, kur e humbnin këtë aftësi, ato zhvlerësoheshin krejt.

Përshkrime gati të njëjta për karaktrin e burrave shqiptarë japin edhe udhëtarë të ndryshëm francezë kur kanë shkuar në Epir dhe më në jug të Ballkanit, ku kanë njohur nga afër shqiptarët e Çamërisë dhe arbërorët, të cilët grekët i quanin arvanitë, veshja e të cilëve shquhej për fustanellën e bardhë deri te gjuri, armët e praruara, elegancën trupore, ecjen krenare, etj.

Gratë arbërore në More, Atikë dhe në ishullin Evia (Eubea) përshkruhen me nota shumë të larta simpatie për bukurinë trupore, krenarinë, veshjet, punët bujqësore, amvisërinë, etj. Këtu hyjnë shkrimet e piktorit e arkitektit A. L. Kastelan (1773-1838), shkrimtarit të famshëm F. R. Shatobrian (1768-1848) dhe të dhjetra autorëve të tjerë.

Shumë udhëtarë i ka tërhequr jeta e Ali Pashë Tepelenës në sarajet e Janinës, dhe e ushtarëve të tij shqiptarë, masakrimi i zonave të lira me popullsi shqiptare të krishtere, si Suli, Himara, Kardhiqi, etj. Këta autorë, ndonëse e pëlqejnë pashain e Janinës për ngritjen e pashallëkut të tij në rang gati të një shteti autonom brenda Perandorisë Turke, e kritikojnë për karakterin e tij dredharak, kriminal dhe despotik.

Ajo që tërheq më shumë është shpalosja e ndihmës së madhe që dhanë shqiptarët arbërorë dhe bijtë e Çamërisë dhe ata të Sulit për lirinë e Greqisë. Të prekin faqet e romanit “Bubulina” / “La Bouboulina” shkruar si rrëfim të jetës prej vetë haroinës në vetën e parë. Autori bashkëkohor Mishel dë Gres është francez me origjinë nga familja mbretërore greke. Pëveç talentit si narrator, atë e shquan dhe objektiviteti në shpalosjen e karakterit trimëror të Bubulinës, babait të saj, nënës së saj dhe të luftëtarëve të tjerë arbrërorë (arvanitë). Ai nuk nguron të thotë se sunduesit turq “kishin ngado spiunë dhe skuqem nga turpi kur pohoj se shumica ishin grekë” (f.112). Me gojën e heroinës, ky autor jep sqarimin më të goditur për etninë arbërore: “… në Speci flitej arvanitika, domethënë shqip, gjuha jonë. Ime më, im atë, unë vetë, ne të tërë, ishim grekë, po në fakt pa qenë të tillë. Grekë me zemër, me mendje, me fe, me ideal, domosdo, grekë të sakrificës, meqenëqë jepnim jetën tonë për Greqinë, por jo grekë për nga gjaku, sipas historianëve puristë. Unë në të vërtetë jam një arvanite, një shqiptare. Raca jonë, që në kohë të lashta që ekziston, ka pasur emra të ndryshëm. A jemi pellazgë, ilirë? Gjuha jonë a është vallë drejtpërdrejt e prejardhur nga sanskritishtja, siç thonë specialistët? Unë vetëm di që ne kemi mbërritur në Ballkan para mijëvjeçarësh dhe që u shpërndamë nëpër koloni kudo në Greqi. Hidra është shqiptare. Speci është shqiptar” (f. 116-117).

Vend të veçantë u ka dhënë hartuesi i antologjisë edhe këngëve popullore shqiptare historike që kishin mbledhur disa vëzhgues francezë si Klod Foriel (1772-1844) për disa bëma gjakatare të Ali Pashës, si dhe këngëve heroike mbledhur nga Luis Jan Nepomysen Lëmersie (1771-1840). Përshkrimet mbi jetën lluksoze dhe krimet e Ali Pashës janë të shumta, por ajo që më tërhoqi ishte vlerësimi i Alfons Dë Boshamp (1767-1832) se deri ku shkonte kriminaliteti i këtij sundimtari: “Megjithatë, cilado qoftë jeta e tij (dhe mund të gjykojmë për të), cilatdo qofshin krimet me të cilat është veshur, asnjëherë Aliu, nën shembullin e tërë atyre përbindshave të Orientit, nuk ka kryer mizorira thjesht për t’u larë me gjakun e njerëzve të tij. Egërsia natyrore që kish, duket sikur ndalet në çast kur është fjala për të afërmit dhe miqtë e tij… Ai ruajti gjer në çastin e fundit atë rini të mendimit, atë shqetësim të zhurmshëm që i jep krejt jetës së tij një ngjyrë të veçantë troshitjeje furtuneske dhe romaneske” (f. 152-153).

Kjo thënie mendoj se i trondit nostalgjikët e diktatorit Hoxha, i cili u la në gjakun e njerëzve të farefisit të vet dhe të bashkëpunëtorëve të tij të ngushtë, si Koçi Xoxe, Beqir Balluku, Hito Çako, Mehmet Shehu, Kadri Hazbiu, Nevzat Haznedari e shumë të tjerë, të cilët pasi i futi në rrugën e krimit dhe i shfrytëzoi mirë, i bëri therror për të mbajtur pushtetin dhe për t’ia lënë trashëgim bashkëshortes dhe Ramiz Alisë, njeriut të bindur të saj.

Duke folur për marrëdhëniet e Ali Pashës me Napoleon Bonapartin, shkrimtari i shquar Viktor Hygo ka theksuar se Aliu “është për Napoleonin çka është tigri për luanin, skifteri për shqiponjën” (f. 159)

Të dhëna me interes për etnografinë dhe demografinë e popullit shqiptar jep Siprien Rober, profesor i slavistikës në Kolegjin e Francës, i cili sqaron se emri Alban / Albanez do të thotë “Popull i bardhë”, dhe se ky popull dikur shtrihej në pjesën më të madhe të gadishullit Ballkanik, gjë që kuptohet nga toponimi shqip që kanë shumë qytete dhe qyteza në të cilat banojnë sot sllavët dhe grekët. Madje në kohën e tij rreth vitit 1860, ai kishte parë ekzistencën e shqiptarëve në shumë fshatra në thellësi të Bosnjës, Bullgarisë dhe Maqedonisë. Sipas tij, shqiptarët po përjetonin një tkurrje: “Megjithëse të shpërndarë në një territor kaq të gjerë, raca shqiptare po pakësohet dukshëm, dhe sot nuk mund të numërohen më shumë nga një milion e gjysëm shqiptarë të vërtetë në këtë tokë ku para dyzet vjetësh, nën Aliun e Janinës ushqeheshin ende dy milion vetë…” (f. 216)

Pas formimit të shtetit grek të pavarur, vëzhguesit francezë vijuan të vinin në dukje jo vetëm kontributin e shqiptarëve dhe të arbërorëve (arvanitëve, që shpesh herë i quanin dhe këta shqiptarë) për çlirimin e Greqisë, por edhe për sasinë e arbërorëve që përbënin një të katërtën e popullsisë së shtetit të ri grek, dhe për karakterin e drejtimin e tyre në jetë: “Është një racë e fortë dhe e durueshme, po aq e aftë në bujqësi sa ç’ janë helenët në tregti. Shqiptarët, popull i ngulur dhe vllehët (arumunët), popull nomad e blegtor, punojnë për të ushqyer helenët. Nuk kërkojnë ofiqe dhe nuk kanë aspak ambicie për të hyrë në zyra” (f. 211), shkruan midis tjerash anëtari i Akademisë Franceze, Edmond Abu (1828-1885) në librin e tij “Greqia bashkëkohore”. Duke shkruar për fiset mirditase, ai vë në dukje se shqiptarët e asaj krahine ruajnë më mirë zakonet e lashta: “e shpallin çiltërsisht si urrejtjen, ashtu dhe miqësinë e tyre; shumë të butë në marrëdhëniet e zakonshme, ndonëse të zymtë dhe të heshtur, ata kanë të metën që s’ dijnë të falin. Hakmarrjet e tyre janë të pamëshirshme; por në të gjitha rastet e tjerë, mëshira e tyre është e tillë sa që një familje mirditore nuk bie kurrë në skamje, ngaqë menjëherë i jepet dora dhe mëkëmbet nga fqinjët e vet” (f. 218-219).

Tërheqëse janë përshkrimet e poetit Alfons dë Lamartin (1790-1869) nxjerrë prej veprës së tij “Histori e Turqisë”, libri II-të, krerët XI-XII: “E vetmja gjë e pandryshueshme tek shqiptarët është pasioni i tyre për liri dhe lavdi (F. 298) … Sikundër thyhet, Homeri gjeti aty Akilin, Greqia Aleksandrin, turqit Skënderbeun, njerëz të së njëjtës racë, të së njëjtit gjak, të të njëjtit gjenialitet (f. 299) … Shpirti i tyre është poetik sikurse zakonet që kanë; këngët popullore, sidomos ato të periudhës heroike nën drejtimin e bashkatdhetarit Skanderbeg, të kujtojnë këngët homerike, më shumë nga këngët plogështuese të Greqisë moderne. Mpleksin, sikurse Akili, poezinë, muzikën dhe vallen me luftën” (f. 300).

Pas shpalljes së Shqipërisë shtet i pavarur, vëzhgues francezë vijuan të vizitonin vendin tonë, dhe antologjisti Andrea zgjedh prej shkrimeve të tyre ato pjesë ku këta autorë dalin kundër propagandave antishqiptare: “Thuhet se shqiptari nuk e njihte dashurinë, por vetëm dëshirën. Pa dashur të përzihem në këtë çështje delikate”, shkruan Frederik Zhibert në librin e tij “Viset e Shqipërisë dhe historia e tyre” botuar më 1914, “do të japim më poshtë disa vjersha që përgënjeshtrojnë një mendim të tillë” (f. 453) dhe riprodhon një seri këngësh dashurie, dasme e vaje të krahinave të ndryshme, pra në dialekte të ndryshme të shqipes dhe në të folmen e arbëreshëve të Italisë.

Më tej, Andrea, i mirënjohur si përkthyes, ka sjellë shumë faqe nga poeti kryesor francez i dhjetëvjeçarëve të parë të shek. XX Gijom Apoliner (pseudonim i Wilhelm Albert Vladimir Apollinaris 1880-1918). Ky europian me shije të lartë artistike, mik i intelektualëve më të shquar europianë të kohës, u pushtua prej shqiptarit të ditur Faik Konica. Apolineri thekson disa tipare të Faik Konicës si katolicizmin e tij, jetën familjare, erudicionin, njohjen e gjuhëve kryesore europiane dhe aziatike, zotërimin e disa veglave muzikore (f.479), e mbi të gjitha vlerëson studimin e Konicës “Esse sur le langues Naturelles et les langues artificielles” / “Ese për gjuhët natyrale dhe artificiale”, ku Pyrrhus Bardhyli (pseudonim i F. Konicës) jep dhjetë argumente kundër gjuhës artificiale ndërkombëtare pse ajo nuk mund të zëvendësonte gjuhët natyrale (f. 489), etj.

Të tilla vlerësime dhe sidomos epitetet që Apolineri i veshi Konicës “Enciklopedi e vërtetë lëvizëse” dhe “Ky Volter i Ballkanit” e intriguan studiuesin Andrea që t’i kushtonte disa vjet studimit të jetës së Faik Konicës dhe revistës së tij “Albania”, punë e cila u kurorëzua me botimin e studimit të thellë e dinjitoz “Faik Konica – Përlindësi Modern” ZENIT 2016, me 448 faqe.

Plaga që iu shkaktua Shqipërisë nga vendimet e Konferencës së Londrës më 1913, kur iu shkëput më shumë se gjysma e territoreve të saj shqipfolëse, e ka shtyrë studiuesin Andrea që edhe kur gjen një mendim sado të përmbledhur për korrigjimin e këtij krimi, ai e riprodhon: “Më në fund, Shqipëria u njoh nga Fuqitë. E di fare mirë që ka dy coptime në Veri dhe në Jug, por jam e bindur që pak nga pak shqiptarët do t’i marrin të gjitha tokat e tyre” (f. 504). Këtë pjesë dhe disa të tjera, përmbledhësi i ka riprodhuar nga korrespondenca e zonjës Eliz Obri drejtuar Luigj Gurakuqit në vitet 1920-1921.

Edhe pas L2B, francezët nuk hoqën dorë nga vizitat në Shqipëri. Disa prej tyre gjetën rrugën e hyrjeve në Shqipërinë e mbyllur komuniste si marksistë-leninistë. Si të tillë, partia shtet e Shqipërisë i ftonte për vizita falas. Përmendim mes tyre politikanin Gaston Monmuso (1883-1960) ish-luftëtar i rezistencës franceze kundër nazizmit, anëtar i byrosë politike të Partisë Komuniste Franceze dhe drejtues i gazetës “La vie ouvriere”. Prej tij Andrea ka zgjedhur përshkrimin e qytetit të Gjirokastrës, një përshkrim plot ndjenja simpatie për këtë qytet të veçantë që e tërhoqi vizitorin francez (f. 566-568).

Jo të pakta janë edhe shkrimet e përzgjedhura të antologjisë nga studiues bashkëkohorë francezë që merren me lashtësinë e popullit shqiptar, si Zahari Majani, Doktor i Shkencave në Universitetin e Parisit, autor i dy librave studimorë “Etruskët filluan të flasin” dhe “Fundi i misterit etrusk”; po ashtu, Mathieu Aref agrumentuesi më i mirë i tezës se shqiptarët janë pasardhës të pellazgëve, etj.

Veçojmë po ashtu historianin e shquar Alen Dyselie (Alain Ducellier), Doktor i Shkencave Historike për Mesjetën, specialist i Perandorisë Bizantine, prej të cilit Andrea ka zgjedhur disa faqe nga historia e Durrësit dhe Vlorës. E gjej me vend të theksoj këtu se në veprën e tij “Gjurmime shqiptare në Letrat franceze”, vëll.1, EDFA, Tiranë 2016, Fotaq Andrea ka dhënë të përkthyera dy studime të plota madhore të prof. Ducellier dhe konkretisht “Shqipëria midis Lindjes dhe Perëndimit në shekujt XI-XII” dhe “Shqipëria, shprehje e kombit të madh e të lashtë ilir”, ku shfaqet dukshëm kontributi i rëndësishëm i këtij autori për historinë e Shqipërisë mesjatare.

Prej studiuesit francez me origjinë shqiptare Profesor Aleksandër Zotos, i shquar për shkrime, përkthime dhe hartim përmbledhjesh në frëngjisht nga proza e poezia shqipe, si dhe ajo ballkanike, Andrea ka përkthyer studimin hyrës të librit të tij “Antologji e prozës shqiptare”. Ky studiues pasi shpall, ashtu si I. Kadareja te libri “Eposi i Kreshnikëve”, se origjina e ciklit të kreshnikëve “është plotësisht shqiptare”, shkon më tej dhe thotë një të vërtetë tjetër: “Duke pohuar këtë, nuk ka pikë dyshimi se nëse shqiptarët ngulmojnë t’u njihet drejtësisht dhe plotësisht trashëgimia e tyre, këtë nuk e bëjnë për shovinizëm, as për ksenofobi ndaj dikujt” (f. 603). A. Zoto si vëzhgues i hollë ka vënë në dukje se populli shqiptar është një popull shumë krijues: “Kjo gjeni artistike e popullit shqiptar është shprehur fillimisht e sidomos nëpërmjet poezisë gojore. Pikërisht në të has fuqishëm kultin që ai i kushton së bukurës dhe jetës në atë që çka është më e ngrohtë dhe më e çmuar, lidhjen e saj me tokën stërgjyshore, marrëveshjen e fshehtë. Gjithë poezia e tij kalon nëpër këtë poezi” (f. 605-606). A. Zoto vë në dukje se shkrimi i gjuhës shqipe ka qenë dëshmuar përveç se prej kryepeshkopit të Tivarit botuar më 1332 edhe prej thënies së Skënderbeut përmendur prej Barletit si “kronikat tona” te “Historia e Skënderbeut…”.

Po kaq i saktë tregohet studiuesi Zoto edhe kur jep vlerësimet e veta për veprën e Barletit “Rrethimi i Skodrës” si lloj letrar: “Eshtë një rrëfenjë që nga vetë mënyra e të konceptuarit i paraprin në formën moderne romanit historik, me lëndë të marrë nga dokumente të vjetër në shqip dhe nga vetë përvoja që ka përjetuar Barleti, duke qenë se ka qenë i pranishëm në muret e Shkodrës gjatë tre rrethimeve të qytetit…” (f. 606).

Interesant është dhe vëzhgimi i Ksavie Dënio, politikan, Sekretar shteti, Sekretar i përgjithshëm i Asamblesë Parlamentare të Frankofonisë, Kryetar i Shoqërisë së Etnografisë së Parisit, i cili në numrin 106 të vitit 1989 të revistës “L’ Ethnographie”, numër special kushtuar Shqipërisë, theksoi midis tjerash rolin e madh të poetëve të Rilindjes sonë: “Është shkruar se Greqia moderne u krijua nga marinarë e tregtarë, atdheu shqiptar, dikur me famë në epopenë e Gjergj Kastrioti Skënderbeut, u krijua nga poetët” (f. 612).

Pas ndërrimit të rregjimit, intelektualë, shkrimtarë, kritikë letrarë, studiues dhe botues gazetash e revistash franceze, vijojnë ta vizitojnë Shqipërinë dhe ta vlerësojnë atë dhe shqiptarët. Më 1993, edhe pse kishte filluar shkatërrimi i plantacioneve me agrume në Bregdet, Dominik Syrato, ingjinier gjeograf pas vizitës së parë në Shqipërinë e Jugut shkroi: “Riviera shqiptare, sunduar nga male që arrijnë 1500-2000 metra dhe që bien vende vende pothuaj thikë mbi det, është për mendimin tim, një nga brigjet më të bukura të qarkut të Mesdheut” (f. 622).

Mësimdhënës për shumë shqiptarë të sotëm që janë zhgënjyer nga korrupsioni i qeveritarëve të këtyre viteve dhe përsërisin thënien “Shqipëria s’ bëhet” është libri “Udhërrëfyes për Shqipërinë”, botuar më 1995 prej studiuesit bashkëkohor Zhilber Gard, i cili midis tjerash thekson: “Shqiptarët nuk janë një komb leckamanësh të urritur e të krisur, që lypin dyerve të Europës. Shqiptarët janë një komb me diasporë të përhershme, që gjithnjë i ka dhënë gjallëri vendeve ku kanë jetuar” (f. 625). Dhe vijon me detyrën që ky udhërrëfyes ka marrë përsipër për rivenien në vend të një padrejtësie që duket sheshit dhe përfundon duke tërhequr vëmendjen për ta futur këtë vend në Bashkimin Europian: “Shqipëria nuk vjen duarbosh, Evropa ka nevojë për Shqipërinë. Shqipëria dhe plazhet e saj të gjera, që rrahin detin me shiritat e tyre ranorë, presin vizitorë; sikurse e thotë një fjalë e urtë: ‘Shtëpia e shqiptarit është vatra e mikut dhe e udhëtarit‘” (f. 625).

Edhe më tej e shpie këtë vlerësim optimist për shqiptarët dhe Shqipërinë Moris Dryon, Ministër kulture i Francës, autor i mbi 30 veprave, kur shkruan më 1999: “Shqiptarët janë njerëz që dëshirojnë nga të tjerët t’i duan, dhe lypset që këta t’i duan, sepse vetë janë mbrekullisht të dashur, dhe jo t’i duan pavarësisht nga paradokset e tyre, por pikërisht për shkak të paradokseve të tyre” (f. 633). Më tej ai thekson se shqiptarët janë ndër popujt më të lashtë historikisht, stërgjyshërit e tyre morën pjesë në Luftën e Trojës të drejtuar prej Akilit, nëna e Aleksandrit të Madh ishte princeshë nga vendi i tyre, Romës i dhanë katër perandorë, përkthyesin e ‘Biblës‘ në latinisht Shën Jeronimin, vezirë të panumërt Turqisë, Greqisë i dhanë çlironjësit e saj, Egjiptit themeluesin e shtetit modern Mohamet Aliun, etj. Populli shqiptar është popull që ka ëndrra.

Studiuesi Fotaq Andrea i ka dhënë rëndësi dhe përshkrimeve ku jepet gjendja e besimit fetar te shqiptarët, kur u kthyen në myslimanë, a i ndante besimi si komb, sa ishin besimtarë bijtë e këtij populli, etj.

Kështu prej historianit francez Zhan Klod Faverjal (1817-1893) sjell gjendjen e besimit fetar te shqiptarët e Jugut në mes të shek XVIII: “…bejlerët dhe agallarët e vendit ishin kthyer në myslimanë pikërisht për të ruajtur ndjenjat patriotike në interes të ruajtjes së pozicioneve territoriale. Kleri grek nuk u mësonte më dogmën dhe moralin e krishterë dhe kështu ata bënë vullnetarisht flijimin për një fe, tek e cila nuk kuptonin asgjë. Mirëpo interesat familjare dhe ndjenja kombëtare i bënë armiq ndaj një qeverie, së cilës, në parim nuk i ishin nënshtruar veçse për të ruajtur pronat e tyre, ose një ndikim të tyre në po këto prona” (f. 51).

Prej albanologut të mirënjohur Prof. Robert d’ Anzheli (1893-1966) janë sjellë pjesë nga libri i tij me gjashtë vëllime “L’ Enigme / Enigma” vëll IV, dhe konkretisht paragrafët ku tregohet se pushtuesit turq gjatë shekullit të parë e lanë gati të pandryshuar gjendjen administrative, ekonomike dhe atë fetare. Pas dështimit të lëvizjes kryengritëse të vitit 1612, shton ky autor: “… pasoi në Epir apo Shqipëri një periudhë presionesh të ashpra, sidomos nga ana e spahinjve të islamizuar, që ngjalli në mendjen dhe shpirtin e popullsisë një prirje të përgjithëshme për apostazinë, ose shndërrimin në islamizëm, me qëllim që t’i jepej fund vuajtjeve duke ndryshuar fenë… Popullsia myslimane, që gjer në shekullin XVII përbënte një të pestën e banorëve të krejt Epirit, ose Shqipërisë, pas këtyre kthimeve masive, mori një përhapje shumë të gjerë” (f. 56). Po ky autor vë re se në Shqipërinë e Jugut, edhe mbas viteve të Luftës së Parë Botërore, kur ai e kishte vizituar, “ekziston ende një përzjerje e çuditshme dhe karakteristike zakonesh të veçanta, qoftë në familje të krishtera, qoftë myslimane, që e bëjnë fenë e Muhametit tërësisht origjinale… Profetit Elia (Ilia) i bëhet nga ana e shqiptarëve myslimanë një nderim krejt i veçantë, dhe po ashtu, në qendrat e banuara sot nga myslimanët, ruhen ende dhe mirëmbahen edhe kishat e krishtere” (f. 56).

Gazetari, shkrimtari, historiani dhe vëzhgues i kujdesshëm, Gabriel Lui-Zharre pas dy udhëtimesh nëpër Shqipëri në vitet 1909 dhe 1913 shkroi dy libra, ku midis tjerash duke u ndalur te ndërgjegja kombëtare e shqiptarit mysliman, theksoi: “As edhe një pikë dyshimi që shqiptari mysliman është para së gjithash shqiptar” (f. 448).

Të njëjtën gjë thekson edhe Eliz Obri, veprimtare e flaktë e mbrojtjes së interesave të Shqipërisë pas Konferencës së Londrës; “Shqiptari ka një tolerancë fetare të pashembullt ndër popujt e tjerë ballkanikë, e që mund t’u shërbejë si shembull ‘klerikëve dhe antiklerikëve’ të kryeqytetit tonë…” (f. 501).

Midis personaliteteve të shquar shqiptarë të letërsisë, artit dhe shkencës që kanë vlerësuar penat e arta franceze, Fotaq Andrea i jep kryet e vendit Ismail Kadaresë, veprës së të cilit Franca i kushtoi rëndësi të madhe që me botimin e romanit “Gjeneral i ushtrisë së vdekur” dhe nuk ka pushuar as sot së përkthyeri, botuari e vlerësuari veprën e tij komplekse shumëvëllimshe.

Me këtë kujdesje për vlerësimin e veprës së Kadaresë prej botës franceze antikomuniste, Andrea u jep përgjigje gjithë atyre shqiptarëve, qofshin shkrimtarë mediokër, ose kritikucë, që nuk pushojnë së vëni në dukje disa dobësi të veprës rinore të tij, ose dobësi karakteri.

Në fund, dua të theksoj se hartuesi i kësaj antologjie ka bërë një punë të kujdesëshme edhe përsa i përket gjetjes dhe riprodhimit të shumë pikturave, disa prej të cilave janë kryevepra, si Portreti “Shqiptarja” 1872 i Kamij Koro (1796-1875) e ekspozuar në muzeun Bruklin NY, tabloja “Kalorës shqiptar” e Ezhen Delakrua (1798-1863) e ekspozuar në Muzeun e Luvrit, tabloja “Nënë Tereza” e piktorit Artur Shabani, që ruhet në fondin e veprave të artit në Vatican, disa portrete të Skënderbeut, të Marko Boçarit, portrete luftëtarësh të armatosur, tabloja “Çift shqiptarësh” e Theodor Valerio 1875, etj.

Thënë shkurt, antologjia madhore “Pena të arta franceze për shqiptarët”, e cilësuar vepër e formatit akademik, i ka dhënë përgjigje bindëse idesë se Shqipëria dhe shqiptarët vijnë nga lashtësitë e kohës me histori të pasur, me qëndresë dhe mbijetesë epike, me cilësi të larta si komb që i ka dhënë e i jep vazhdimisht bashkësisë europiane kontributin e vet të çmuar. Po ashtu, kjo vepër dëshmon dhe flet bindshëm për të ardhmen e shkëlqyer të Shqipërisë në Europën e Bashkuar, kur pengesë deri më sot në rrugën e përparimit të saj janë bërë klasat drejtuese politike që shquhen për korrupsion e politikë jo demokratike dhe kur sot shtrohet nevoja më shumë se kurrë për mënjanimin e tyre nga skena politike.

Paqë e qetim qiellor për Njeriun e përplotë Moikom

June 15, 2020 by dgreca

FOTAQ ANDREA-Strasburg/

Na iku… më iku… një Mik… një Shok…/

Ishte i veçantë, erudit si Ai, me shpirt sublim, artistik e filozofik, me bukuri fjale poetike, si një Ciceron që e bëri vargun shqip të cicërijë.

Ishte super i veçantë, kur e njeh për vite të tëra nga afër, sidomos vitet e fundit, i pamposhtur nga sëmundja, tek trupi i rreshkej, mpakej, mplakej, po mendja i rinohej, freskohej, madhështohej, me energji krijuese të pashterrshme.

Ishte tejet i veçantë, i pakapshëm, i paarritshëm, sa krijoi në poezinë moderne shqipe “tipologjinë moikomiane”, me natyrë të dyfishtë e të trefishtë metaforike, me subjekte polifonike e orkestrime harmonike të Bukurisë e Madhështisë së Fjalës Artistike.

Ishte Mendjendritur. Ishte Poet. Me lulëzim të fuqishëm botëkuptimor. Përherë i prirë drejt progresit dhe modernitetit shqiptar. Ishte me mendje të hollë plot sqimë artistike për lexues kalibri, duke thyer kornizat e provincializmit në kohë krize të përbotshme të poezisë.

Ishte i pashtershmi shqiptar në omnishkencë, me përkushtim e angazhim intelektual e patriotik të klasit të lartë, kundër politikës politiciene të intrigave, politikës blozë, haxhiqamiliste, klanore e bajraktare. Ishte i drejtpërdrejtë në intervista të gjalla plot kritikë konstruktive, ishte Njeri i lartë i shoqërisë, i gjithënjerëzishëm, i kudo e kujdogjindshëm, me dashuri e ngrohtësi humane, që çmonte vlerën e përbuzte antivlerën.

Ishte usta i fjalës, usta i penës, që mendimin e kishte haik e ajkë, sintetik deri në përpikmëri. Luftonte me forcë shpirtërore sëmundjen organike bela-keqe në vetvete, dhe me po atë forcë shpirtërore paralizonte rreptë mendjemykurinë, meskinitetin, shpirtëzinë, lakminë, regresin. Ishte me paepuri shembullore, vullnet të kalitur prej zotash dhe frymëzim hyjnor.

Vetëm një herë e kundërshtova (Ndjesë pastë!) kur përvuajtjen e tij fizike e kishte sintetizuar në vargjet: “Në kohë leucemike, / Me kometa të përflakura të hemoglobinës, / Në muze të kotë të Vdekjes…”. E kundërshtova gjithë dashuri, thjesht për t’i thënë me shpirt se “Vetë Jeta, vetë Jeta e tij është një muze aq i përplotë e kuptimplotë”. Dhe vijoja: “Pena tek ty, si tek rrallë kush, mposht çdo të keqe dhe është ilaçi kurativ më i mirë që të harbon në frymëzime gjeniale, në haralisje idesh dhe dehje e ngazëllim të fuqishëm jetik e jetesor, tek është kthyer lumi i kristaltë i prozës dhe i poezisë tënde në ujë jetësor (la sève), po edhe me shumë, në gjak Krishti, kur vetë zemra tënde shfaqet tanimë si kupa e artë me gjak të shenjtë” (nga letra ime drejtuar Moikomit e datës 31 janar 2017). Dhe vura re kohët e fundit, në një koment kuptimplotë personi anonim – që “pagëzonte” plot dashuri një foto të Moikomit me librin e tij në dorë – tek shprehej tekstualisht: “Shën Libri në duart e Shën Moikomit”. Nuk ka më mirë e bukur!

Kishte, vitet e fundit, diçka të veçantë tek Ai: u vinte poezive të tij vite të hershme shkrimi, si ta prapa-shtynte bukurisht kohën me vite të arta të shkuara, si të donte të ecte së prapthi 15-20 vjet të shkuara, për t’iu drejtuar moshës së rinisë së përjetshme, moshës së artë, një rinie të dytë. Mbartnin shkrimet e tij kësisoj fuqishmëri shkëlqimi, si çdo diell që kur shpërthen përfundimisht në mbarim të jetësisë së tij 10 miliard vjeçare, shkëlqen edhe më shumë se kurrë me krejt forcën dhe energjinë e vet të brendshme.

Ai ishte dhe mbetet Mjeshtër i Bukurisë së Mendimit dhe Fjalës Shqipe, tek i përshtatet plot hijeshi shprehja e Viktor Hygoit “Le livre, c’est l’homme” – (Libri është vetë Njeriu).

Po e shoqëroj këtë shkrim timin për humbjen e rëndë e të pazëvendësueshme të Njeriut Moikom – shkrim i nxjerrë nga kuintesenca e korrespondencës sime 15 vjeçare me Moikom Zeqon, dhe me duart që ende më dridhen që nga mëngjesi e zemra me shtrëngon e ligështon – me prezantimin që i bëra veprës dhe poezisë së tij në “Takimin Botëror të Poezisë” në Strasburg, nëntor 2018:

“Moikom shqiptari, i vetmi në botë që mban një emër të tillë kaq origjinal, ka një korpus voluminoz poezie, të cilën e praktikon me zell, eth e përkushtim që nga adoleshenca e tij. Është sot Boris Viani shqiptar, duke qenë ai vetë njëkohësisht historian, arkeolog, poet, piktor, shkrimtar, gazetar, filolog, publicist, erudit. Mjeshtër i lirisë së fjalës, e kërkon forcën shprehëse të verbës poetike në një përmasësi të shumëfishtë, duke shkuar gjer në kufijtë e përtej – përmasësisë (supra-dimensionalitetit). Të shkruash ndryshe, është tipari themelor i poezisë së tij që i hedh rrënjët në poezinë futuriste, surrealiste, simboliste, si dhe në një univers tepër origjinal, ku bota njerëzore, artistike, letrare, madje filozofike pasqyrohet nëpërmjet forcës magjike të verbës së tij poetike. E ndjen veten sa në parajsë të bukurisë artistike, ku vallëzojnë nimfa të botës shpirtërore me krahë fluturash e pilivesash, aq edhe në ferrin e lumenjve infernalë, ku fjalët grinden, duke mbjellë erëra e stuhi. Poet me tejdukshmëri të larmishme, i etur për metafora e alegori, Moikomi dallohet nga universalizmi i tij poetik brenda një marrëdhënieje të ngushtë kohë-hapësirë, njeri-natyrë, dhe realitet metafizik-realitet sensual. Është arkitekti i fjalës poetike shqipe par exellence.

Edhe më thjesht, vargu është tek ai një emocion i përhershëm, duke testuar pareshtur të shkuarën, të tashmen e të ardhmen, është burimi i tij i pashtershëm jetësor e krijues. Moikomi di të pikturojë me fjalë, duke zotëruar mjeshtërisht ritmin dhe muzikalitetin e vargut shqip, duke xhongluar me tropet dhe duke u bashkëngjitur ide e figura letrare nga më të çuditshmet e më të ndryshmet.

Është i përkthyer në shumë gjuhë.”

Moikom, të më falësh, që shpesh zemra më ka lëshuar e të kam qarë për së gjalli, sa herë dëgjoja në telefon zërin tënd të mekur në spital, tek më përshëndesje: “Mirëupafshim Andrea”. Më fal 1000 herë, Moikom, në përlotem. Lamtumirë Mik i shtrenjtë!