Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

ALEANCA ME SHBA-të DHE BE-në PO E LULËZON SHQIPËRINË

by

Thanas L. Gjika/

(Shënime udhëtimi, 24 korrik – 7 shtator 2023, pjesa e II-të)

PËRKUJTOJMË NË THETH ALBANOLOGUN E SHQUAR ROBERT ELSIE.

Kur isha në ShBA u mora vesh me Prof. Dr. Dom Nikë Ukgjinin, klerik e punonjës shkencor në Institutin e Studimeve Teologjike dhe Filozofike Shkodër, që më 26 korrik të realizonim tek kisha e Thethit një meshë të thjeshtë për të kujtuar albanologun Prof. Robert Elsie, ku preheshin eshtrat e tij.

Dom Nikë Ukgjini është diplomuar në Zagreb dhe ka vite që shquhet si studiues dhe si punëtor i palodhur për rindërtimin e kishave të rënuara me vlera historike. Ai ka punuar fort për rindërtimin e Kishës në Kukël, ku kishte shërbyer Dom Ndre Mjedai, kishë tek e cila ai shkon vullnetarisht për të meshuar cdo të dielë. Përvec të tjerave ai ka punuar për rindërtimin e kishës së Gjon Pagëzorit në Mërqi të Lezhës, punë e cila është drejt përfundimit, monument historik me vlera të mëdha mbasi aty në janar të vitit 1703 u mbajt Kuvendi i Arbërit me porosi të Papës shqiptar Klementi I XI, Albani.

U nisa nga Tirana me taksi në ora 7:00 bashkë me studiuesin e shkrimtarin Kristaq Nanushi, marrëdhëniet miqësore me të cilin nuk i kam ndërprerë që nga vitet 60-të të shekullit të kaluar, kur ishim studentë e shokë dhome në konvikt. Në Shkodër tek Kryekisha na prisnin Dom Nika dhe gazetari e kameramani Ndoc M. Shaben. Dom Nika preferoi të vijonim rrugën me dy makina, ai mori në makinën e tij Ndocin dhe na priu, kurse shoferi ynë Besim Zorba, një tiranas i sjellshëm e i kujdesshëm u nis mbas tyre. Rruga ishte e gjitha e asfaltuar me bordura anësore të cilat e mbronin nga gurët që binin gjatë reshjeve të dendura. Kur arritëm në majë të Qafës së Bogës, Dom Nika doli nga rruga dhe mori majtas drejt një bregoreje prej ku dukej Thethi. Ndalëm te lokal i ri, Hotel-Restorant me arkitekturë karakteristike të atyre anëve: kati i parë me gurë të skalitur dhe dy katet e tjerë me trungje druri. Pronarët ishin vendali. Një vajzë simpatike mori porosinë dhe na solli kos, arra e mjaltë vendosur në tasa kristali. Kafet Kapucino i shoqëroi me ujë të ftohtë që sillej në lokal me tuba prej burimit aty pranë. Ujë bore. Vapa e korrikut nuk ndjehej në mbarë atë bjeshkë, rrethuar me maja të larta alpine.

Në ora 1:00 PM arritëm në Theth, ku kisha qenë si pushues në kampin e dikurshëm në vitet 70-të. Ndryshime të shumtë të binin në sy, rruga e gjerë, bujtina të reja të ndërtuara rrëzë malit. Thethi ishte kthyer në një qytezë turistike, ku vinin rrotull grupe turistësh, jo vetëm nga Europa Qendrore, cekë, kroatë, gjermanë, por edhe nga Afrika e Veriut. Në oborrin e kishës takuam një grup vajzash veshur bukur me rroba mëndafshi që mbanin shami në kokë. U bëra kurioz dhe i pyeta nga ishin. Më thanë se ishin nga Algjeria.

Dom Nika na priu e u futëm te kisha e vogël, ku ai zuri vend tek altari e ne u ulëm në stolat e sallës. Dëgjuam historikun e krijimit të kësaj kishe prej një prifti franceskan në vitin 1840, kur në Theth jetonin vetëm pak familje barinjsh. Ndërtesa e re e kishës ishte më e madhe se origjinalja, të cilën e kishin prishur gjatë fushatës antifetare që ndërmori qeveria në kohën e diktaturës. Unë lashë te tavolina një kopje të kujtimeve të printuar në 12 faqe, kujtime që kisha shkruar për Prof. Robert Elsie-n. T’i lexojnë vizitorët që do të shkojnë aty për ceremoni fetare…

Pastaj shkuam tek vorrezat e fshatit pranë kishës. Territori ishte i rrethuar me mure për t’i mbrojtur varret nga bagëtitë, por dhe nga kafshët e egra gjatë dimrit. Barëra të shumtë kishin mbirë e rritur në të gjitha rrugicat midis varrezave, madje dhe mbi varre. I papërtuari Ndoc, la më njanë kamerën dhe iu fut punës për shkuljen e barërave që kishin mbirë mbi varin e Robert Elsie-t. Dom Nika dhe ai kishin marrë pjesë dhe në ceremoninë e varrimit në vitin 2017 bashkë me një grup pedagogësh të Universitetit “Luigj Gurakuqi” dhe disa autoritete te Shkodrës. Në varrin e tanishëm ishte vendosur tek kryet, në vend të gurit të hershëm, një gur i madh i harkuar, vepër arti, ku ishin gdhendur disa shenja te lashta dhe emri e mbiemri i albanologut të ndjerë, datat e lindjes e të vdekjes. Ky varr dukej si një djep i madh. Aty vendos tufat e luleve…

Dom Nika veshi përparsen dhe mbajti përshpirtjen duke lexuar pjesë nga ungjijtë. Në mbyllje tha lutjen e rastit. Të gjithë bashkë bëmë kryqin dhe shqiptuam me zë të lartë: “AMIN”! Dreken e hengrem te nje hotel restorant i ri.

I Përjetshëm qoftë kujtimi i albanologut Robert Elsie, që ia kushtoi jetën studimit të letërsisë, kuturës e traditave të popullit shqiptar!

ALEANCA ME SHBA-të DHE BE-në PO E LULËZON SHQIPËRINË

by

Thanas L. Gjika/

(Shënime udhëtimi, 24 korrik – 7 shtator 2023, pjesa e I)

Në korrik të këtij viti ndjehesha i dobët e shumë i merzitur. Kisha hyrë në të 80-at, kisha hartuar e botuar qindra artikuj studimorë, dhjetë libra me studime dy prej të cilë monografi pesëqindfaqshe, njëra kushtuar jetës e veprës së Heroit të Popullit Mihal Grameno dhe tjetra jetës e veprës së përhapësit të shquar të Krishtërimit – Shën Palit. Për to kishin dhënë vlerësime pozitive studiues të kualifikuar shqiptarë e amerikanë, por jo institucionet përkate të atdheut.

Bashkeshortja ime, Julia, bashkë me vajzën Ani dhe djalin Ergon, më sugjeruan duke më ndihmuar e financiarisht, që të bëja një vizitë të gjatë në Shqipëri. Kështu munda të vizitoja shumë qytete e fshatra rreth e rrotull atdheut. Pashë me vëmendje rrugët, ndërtesat, lokalet moderne, njerzit që dukeshin të ushqyer e veshur mirë. Shumë hotele e restorante lluksozë, vila e shtepi komode, objekte tregetie dhe industriale, plantacione me fruta, toka te mbjella, kope me dhën, dhi e lopë, koshere bletësh me shumicë, pyje të rigjeneruar, turistë të shumtë në bregdet e nëpër qytete e fshatra të ndryshëm…

Me një fjalë pashë dhe shijova realitetin konkret të Shqipërisë së Re, që ka lulëzuar pas virit 1992, kohë kur atdheu ynë është në aleancë me boten Perendimore Euro-Atlantike.

Duket qartë se gjatë 45 vjetëve që kaloi Shqipëria në aleancë me Botën Lindore Socialiste, populli punoi rëndë, por ecja ishte e ngadalshme, me shumë mundime e sakrifica, nën frikën e terrorit të partisë-shtet, e cila ndiqte parimin që i dha krijuesi i saj Miladin Popovici: “Partia duhet të luftojë armiqtë dhe kur nuk ka të tillë, t’i krijojë ata”.

Në këto 30 vjet Shqipëria, duke qenë në aleancë me ShBA-të dhe BE-në ka bërë transformime, të cilët mund t’i bënte jo më shpejt se në 300 vjet, po të vijonte nën drejtimin e partisë-shtet. Këtë ndryshim kolosal e pranojnë edhe ish-komunistët, por këta ia njohin si meritë Partisë Socialiste dhe jo aleancës me ShB-të e BE-në dhe nuk pushojnë se ankuari, se sistemi demokratik ka krime, korrupsion dhe fukarallek. Nuk duan t’ua kujtosh krimet dhe fukarallëkun e mbarë popullit të kohës kur ata ishin në pushtet. Nuk duan të kuptojnë se në botën Perëndimore ku sundon demokracia dhe shteti ligjor ka korrupsion, por ky korrupsion ka kapur disa individë, por jo sistemin, kurse në Shqipëri ku sundojnë pasardhësit e klanit komunist, korrupsioni ka kapur gjithë klasën sunduese, e cila do të mënjanohet pasi të vendoset ligji.

NË RESPEKT TË MËSUESIT SADIK LEKA DHE POETIT HAVZI NELA

Kur jetoja në qytezën Lancaster MA isha njohur me dy të rinj kuksianë të zgjuar e punëtorë, Albert e Besim Leka. Të dy bashkë me nuset e tyre Eliamonda dhe Laureta na prisnin e na respektonin mua dhe Julian si prindërit e tyre. Kjo miqësi u forcua edhe më pasi erdhën edhe prindërit e tyre, Sadiku e Baftia dhe vëllezërit e tjerë Albani, Adriatiku e Klodi. Luanim shah, bilardo, shëtisnim bashkë, laheshim te pishina, bisedonim për të kaluarën në atdhe, etj. Te Sadiku dhe Barfia dhe djemtë e tyre njoha tipin model të malësorëve shqiptarë që dalloheshin për virtute, për edukatën tradicionale, që nuk ta jep shkolla por jeta. Të gjithë ishin të pashëm, të shëndetshëm, njëri më të mirë se tjetri. Mirëpo vitin e kaluar Sadikut iu përshpejtua pleqëria dhe brenda disa muajve u largua nga jeta. Bashkëshortja dhe djemtë e tij shkuan dhe e varrosën në fshatin e lindjes pranë nënës e vëllait të vet, si ua kishte lënë ai amanet.

Sivjet, zonja Baftie, Alberti e Besimi me nuset dhe Albani kishin vendosur të shkonin përsëri në Shqipëri për të përkujtuar njëvjetorin e ndarjes nga jeta të babait të tyre të dashur. Ky vendim më nxiti që ta shfrytëzoja rastin për të shprehur respektin tim për mikun e mirë, mësuesin e nderuar Sadik Leka. Të këtij mendimi kishin qenë edhe motra e Bafties, z-nja Mereme me bashkëshortin z. Bardhi Gjinollari dhe motra e Lauretës, z-nja Diona me bashkëshortin z. Lumtor Vrapi.

Më 25 korrik u bashkuam të gjithë në fshatin Qinamakë të Kuksit, mbi cepin jugor të Liqenit të Kuksit. Aty kishin shkuar dhe dy vajzat e të ndjerit, mjekja Violeta Hoxha dhe infermjerja Aferdita Sinaj.

Varrezat e bukura të fshatit ishin vendosur midis pemëve në një faqe kodre të pyllëzuar. Pas fjalëve ngushëlluese dhe fotove të rastit, pjesëtarët u drejtuan te klubi i fshatit, ish-shkolla e dikurshme, ku i ndjeri kishte sherbyer si mesues e drejtor. Për respekt të babës, Albani dha kafe, raki e duhan për ne dhe të gjithë bashkëfshatarët që u ndodhën aty. Kurse dreka ceremoniale me mbi 150 pjesëmarrës u dha në një lokal të ri madhështor në qytetin e Kuksit. Një hotel-restorant i tillë nuk gjendet në Clinton MA, ku janë vendosur familjet Leka, ndoshta as në Worcester MA, ku jetoj unë, sepse amerikanët I japin më shumë rëndësi funksionit sesa paraqitjes.

Pasi Hoxha bëri lutjen e rastit, pjesëtarët nëpër tavolina filluan të tregonin episode nga jeta e puna e mesuesit Sadik Leka në fshatin e tij, e sidomos në Suroj, ku ishte drejtor i gjimnazit. Në atë kohë në Surroj kishte pasur tri shkolla të mesme: një gjimnaz të përgjithshëm, një gjimnaz nate dhe një gjimnaz profersional bujqësor. Sot ai fshat ështe braktisur, aty jetojne vetem dy a tri familje, kurse në Qinamakë jetojnë rreth 50 familje, të shpërndara në disa mëhallë, që shtrihen në një sipërfaqe te madhe. Ky fshat me pyje e toka të shumta që shtrihet nga maja e malit e deri poshtë te Liqeni, ka mundësi të zhvillojë blegtorinë dhe të industrializojë ujrat e pishme malore, që burojnë në disa vende.

Vellezërit Leka kanë toka afer bregut të liqenit dhe mendoj se pasi të përfundojë rruga Kukës- Bicaj-Skavicë dhe të jetë vënë në funksion aeroporti i ri që po ndërtohet në anën lindore të liqenit, kanë për të ndërtuar aty një vilë verimi. E ardhmja e ketij fshati dhe e krejt anëve të Liqenit të Kuksit është e lidhur me ndërtimin e hidrocentralit te Skavicës në rrethin e Dibrës, sepse liqeni i ri që do të krijohet aty do të sistemojë e disiplinojë nivelin e ujit të liqenit…

Mbas drekës Z. Abdulla Domi, kryetar i Qarkut të Kuksit, fis i z-njës Baftie Domi, u dha kafet e lamtumirës familjarëve të të ndjerit, mikut të tij Sadik dhe neve që kishim shkuar nga larg. Në orën 4:30 PM u nisëm për Tiranë plot emocione pozitive. Gjatë rrugës mendoja për faktin se sa mirë i respektoi familja e madhe Leka traditat shqiptare lidhur me respektimin që I bëhet të vdekurit. Mundimi dhe shpenzimet nuk merren parasysh, mjafton që respekti të kryhet si e meriton Ai.

I paharuar qoftë kujtimi i babait, mësuesit e mikut të urtë Sadik LEKA!

TE FALEM HAVZI NELA, TY O POET MARTIR

Gjatë shëtitjes në qytetin e Kuksit ndalova tek busti i poetit martir, guximtarit të rallë Havzi Nela (1934-1988), vendosur para shkollës që mabnte emrin e Tij. Në basoreljev ishin gdhendur katër rreshta nga një poezi e tij:

Thoni dritë ai kërkoi

E vetë dritë nuk pa me sy.

Thoni për njerëzinë këndoi

E për vete nuk jetoi!

Gjatë bisedave miku im Sadik Leka më kishte treguar se më datën 9 gusht të vitit 1988 ishin lajmëruar punonjësit e mësusit e rrethit të Kuksit të ndodheshin të nesërmen më 10 gusht në ora 10 AM para sheshit të qytetit për të parë ekzekutimin e tradhëtarit Havzi Nela. Por kur populli shkoi në ora 10 AM e gjeti të varrur kufomën e mësuesit dhe poetit rebel. Pushteti kishte frikë ta ekzekutonte para popullit këtë viktimë të tij, prandaj kishte porositur që akti të kryhej që në ora 2:00 e natës dhe kur të vinte populli të këputej litari e kufoma të tërrhiqej zvarrë lidhur pas një kamioni e pasi të vëtitej rreth qytetit për të ngjallur tmerr e frikë, të hidhej tek fusha e druve ku të mbulohej me plehra…

Me vrasje e varrje kishte filluar ai regjim, dhe ja një vit para rënies së murit të Berlinit, po kryente dënimin e tij të fundit, varrjen e një poeti disident…

Havzi Nela, busti yt në Kukës rezaton dritë si monumenti i Bajram Currit në Tropojë.

STUDIUESI MË I TALENTUAR I LETËRSISË SHQIPTARE

by

Prof. Thanas L. Gjika/

(Kujtime për studiuesin Akad. Prof. Rexhep Qosja, kompletuar me rastin e 87-vjetorit te lindjes)

Në formimin tim si studiues i letërsisë shqiptare një rol të veçantë ka luajtur krijimtaria shkencore e studiuesit poliedrik Prof. Rexhep Qosja. Me veprat e tij ai ka ndikuar edhe në formimin e shumë studiuesve të tjerë, por unë do të tregoj si e njoha atë si person dhe si krijimtari shkencore.

Edukata fetare që kisha marrë në familje më nxiste që të ndjeja respekt e dashuri për rilindasit tanë, njerëz idealistë që kishin shkrirë jetën dhe pasurinë për të mirën e popullit tonë. Kjo ishte një nga arsyet pse unë ndjehesha i pakënaqur gjatë viteve 1966-1969 kur, pas mbarimit të fakultetit, punoja si redaktor e gazetar në “Radio Tirana”. Kërkova disa herë të transferohesha tek “Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë”, derisa u realizua ky transferim. Godina e Radio Tiranës ishte e re moderne me ngrohje qendrore. Muret e tavanet e zyrave e të korridoreve ishin të patinuar me hidromat, dyshemtë të shtruara me parket, dritaret e mëdha por mua nuk më hynin në sy. Më pëlqente t’i kushtoja jetën studimit të jetës e të veprës së rilindasve tanë, gjë që e realizova kur fillova punën në Sektorin e Letërsisë të “Institutit të Historisë dhe të Gjuhësisë” në janar të vitit 1970.

Njohja nga larg dhe afër me studiuesin Rexhep Qosja.

Kishin kaluar vetëm disa muaj, kur erdhi në Shqipëri studjuesi i parë nga Kosova. E quanin Rexhep Qosja. Drejtoria e institutit caktoi studjuesin Jorgo Bulo, kolegun më të vjetër të sektorit të letërsisë, për ta shoqëruar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, në Arkivin e Shtetit, si dhe në bibliotekën dhe arkivin e institutit tonë. Pikërisht në një nga ato ditë, kur shkova te salla e bibliotekës së institutit pata rastin ta shikoja nga afër studjuesin që kishte ardhur nga Kosova. Rexhepit i kishin vënë mbi një tavolinë një grumbull me libra, dhuratë prej Bibliotekës së Institutit për t’i marrë me vete. Unë hyra në atë sallë rastësisht për të marrë ndonjë revistë ose libër. E pashë me kërshëri. Për mua emri dhe fytyra e Rexhep Qosjes (si dhe e çiftit simpatik Ekrem dhe Resmie Kryeziu, e këngëtares së famshme Nexhmie Pagarusha, etj) nuk ishin te panjohura, sepse im vëlla, regjisori Viktor Gjika, në apartamentin e të cilit unë banoja në atë kohë, më kishte treguar shumë foto dhe mbresa nga “Java e filmit shqiptar” që ishte organizuar në Prishtinë në datat 22-28 mars të atij viti. Studiuesi Qosja i kishte lënë tim vëllai përshtypjen e një intelektuali erudit. Gjatë bisedave të tij për filmat dhe letërsinë shqiptare, ai e kishte mahnitur Viktorin me mendimet e tij për romanin “Kështjella” të Kadaresë, etj. Në fund të bisedave, pasi kishte parë filmat shqiptarë, ai e kishte vlerësuar Viktorin shumë lart si kineast: “Më vjen mirë që kultura shqiptare ka jo vetëm një Ismail Kadare në letërsi, por edhe një Viktor Gjika në kinematografi”.

I pamësuar me të tilla vlerësime, Viktori i kishte thënë se kinematografia shqiptare ishte e re dhe ishte shpejt për krahasime të tilla. Rexhepit i kishte bërë përshtypje kjo përgjigje plot modesti dhe ishte ngritur e i kishte dhënë dorën si shënjë respekti. Realisht Viktorit vlerësimi i studiuesit të mprehtë Qosja do t’i shkonte plotësisht pas realizimit të filmave madhorë “Gjeneral Gramafoni” (1978) dhe “Nëntori i Dytë” (1982), por kritika shqiptare nuk kishte këllqe ta formulonte një mendim të tillë. Partia-shtet e kishte kthyer emrin e Ismail Kadaresë në tabu, pranë emrit të tij mund të vendosej vetëm emri i Dritëro Agollit, por asnjë krijues i fushave të tjera të artit shqiptar…

Do të kishte qenë një gëzim i madh për mua, sikur Jorgua, kolegu im i zyrës, të më kishte prezantuar me studiuesin Qosja, i cili më ishte ngulitur në mendje për vlerësimin e lartë që i kishte bërë tim vëllai. Mirëpo ai nuk mund të mos i përmbahej porosisë që i kishin dhënë, prandaj nuk na prezantoi.

Gjatë atyre minutave të këtij takimi në distancë më bënë përshtypje eleganca trupore dhe fytyra ovale e Rexhepit, pamje tipike e malësorëve të Alpeve Shqiptare. Ai kishte lindur në rrëzën veriore të këtyre Alpeve, në një fshat shqiptar që i ishte dhënë Malit të Zi më 1913. Këtë vit ai mbushte 34 vjet, por dukej më i ri. Kur fliste me Jorgon fliste ngadalë dhe me zë të ulët.

Me kalimin e viteve pamja e tij u burrnua, mori tipare madhështore, që të bënte për vete sapo ta shikoje. Me pamjen e tij ky person të imponohej. Po shtoj këtu se edhe kur u dobësua pas vdekjes së bashkëshortes, përsëri e simpatizoja. Balli i ishte zmadhuar nga renia e flokëve, humbja e peshës shkaktonte iluzionin sikur i ishin zmadhuar zgavrat e syve dhe sytë sikur i ishin futur më thellë. Kur e pashë Rexhepin në një foto me këtë pamje të dobësuar u ligështova, por u ngushëllova sepse më shembëlleu me plakun e shenjtë Jeronim De Rada, me të cilin kishte të njëjtin shpirt krijues dhe përkushtim atdhetar. Disa vite më vonë kur sapo i kishte mbushur 86 vjetët, si do ta tregoj më poshtë, Rexhepi e kishte marrë veten, fytyra i ishte mbushur dhe gëzonte shëndet të mirë.

Pasi Rexhepi mbaroi ditët e vizitës së parë në Shqipëri dhe u kthye në Prishtinë, Jorgua më sqaroi se ai kishte ardhur për të mbledhur materiale për jetën e veprën e Asdrenit, sepse do të hartonte një studim me të cilin do të mbronte gradë shkencore. Tek ne gradat shkencore nuk mbroheshin, ato jepeshin me dekret nga qeveria. Regullorja e atestimit për mbrojtjen e gradave shkencore u hartua në vitin 1974. Jogua nuk tha asgjë lidhur me përgatitjen shkencore dhe artikujt e librat me studime që kishte botuar Rexhepi deri atëhere. Ndoshta as ai nuk i dinte, sepse ishte e ndaluar të mësonim e të flisnim për botimet e letërsisë shqiptare në Jugosllavinë revizioniste.

Më vonë mora vesh se Universiteti i Prishtinës, kur Rexhepi kërkoi të mbronte “Magistraturën”, ia kishte marrë parasysh tre librat që kishte botuar dhe i kishte dhënë të drejtën të mbronte menjëherë gradën “Doktor i Shkencave”. Ai kshte shkuar për të mbledhur materiale dy herë në Bukuresht, dy herë në Beograd, një herë në Sarajevë dhe pastaj kishte ardhur në Shqipëri, ku mbodhi materialet e fundit.

Mbas dy vjetësh, në vjeshtë të vitit 1972, Instituti Albanologjik i Prishtinës dërgoi në bibliotekën e institutit tonë monografinë Asdreni Jeta dhe Vepra 500 faqshe. Me të Rexhep Qosja kishte mbrojtur “Doktoratën”. Ishte një punë madhore. U habita, jo vetëm unë me shpejtësinë e hartimit e të botimit, me nivelin e lartë shkencor, analizat e zhdërvjellta, gjuhën e pastër e të pasur, aparatin shkencor të sistemuar saktë, nivelin e lartë të botimit nga ana tipografike, etj. Ishte një model për ne. Askush prej profesorëve tanë të Tiranës nuk kishte hartuar e nuk mund të hartonte një vepër me cilësi të tilla dhe për më tepër brenda një kohë të shkurtër prej tre vjetësh. Për hartimin e një vepre të tillë ne do të na duheshin të paktën 8-10 vjet.

Ky studjues tregoi se përveç pasionit të madh ishte i pajisur dhe me talent të fuqishëm, formim shkencor solid dhe mendje pjellore. Që herët atë e kishte tërhequr ideja për t’i dhënë dimensionet e vërteta jetës dhe veprës së Asdrenit, këtij poeti të begatë por pak të studjuar. Brenda tre vjetësh e shkroi të gjithë disertacionin e tij dhe e botoi. Studimi monografik i Rexhep Qosjes për jetën e veprën e Asdrenit tregoi se ne studjuesve të Tiranës na mungonin jo vetëm formimi i tij shkencor dhe talenti, por dhe metoda e tij aq prodhimtare. Jorgo Bulua studjonte Naim Frashërin, Klara Kodra Zef Sermben, Floresha Haxhiaj (Dado) Andon Zako Çajupin dhe unë Mihal Gramenon. Ne ishim porositur që ta studionim jetën e veprën e autorit, që na ishte ngarkuar, duke e studiuar të ndarë në disa kapituj e nënkapituj. Gjatë një viti duhej të kryenim grumbullimin e materialit dhe hartimin e një kapitulli, ose nënkapitulli. Vitin tjetër grumbullonim material e shkruanim kapitullin / nënkapitullin tjetër, e kështu me radhë. Kjo metodë pune e zgjaste kohën e grumbullimit e të hartimit të krejt monografisë për shumë vjet. Asnjëri prej nesh nuk ishte dërguar e as u dërgua në vendet ku kishin jetuar e ku ishin formuar këta autorë, objekti i studimit tonë.

Në fakt në “Fakultetin Histori Filologji” të Universitetit të Tiranës ne kishim marrë formim për të punuar si mësues të letërsisë dhe të gjuhës shqipe në shkolla 8-vjeçare dhe të mesme. Kurse formimin shkencor po e merrnim ngadalë gjatë viteve të punës në institut duke dhënë provime plotesuese herë pas here, duke dëgjuar seminaret teorike prej shefave tanë Koço Bihiku e Jorgo Bulo dhe duke diskutuar artikujt e njëri tjetrit. Pasi i mbaronim së shkruari veprat tona procesi i mbrojtjes së gradës shkencore vononte dhe një vit tjetër, po aq dhe aprovimi për botim dhe procesi i botimit të tyre në shtypshkronjë. Për ne, shpejtësia e hartimit dhe e botimit të veprës së Rexhep Qosjes, ishte një shpejtësi e paimagjinueshme.

Me studimin për Asdrenin dhe veprat e tjera madhore “Kritika Letrare” (1969), “Vdekja më vjen prej syve të trillë” (roman 1972), “Panteoni i Rralluar” (përmbledhje studimesh (1973), “Historia e Letërsisë Shqipe – Romantizmi” (vol. I-II 1984 dhe vol. III 1986), “Porosia e Madhe” (monografi për jetën dhe veprën e Naim Frashërit, 1986) dhe me disa drama, etj, Rexhepi u shfaq si personaliteti më i shquar midis studjuesve të mbarë botës shqiptare. Ai u kthye në ikonë. Në mendjen time zuri vendin e një Rilindësi, por të një Rilindasi të gjallë, sepse po e njihja jo vetëm krijimtarinë e tij, por edhe pamjen fizike dhe personalitetin.

Rexhep Qosja na mahniti me talentin e tij të rrallë si studjues dhe shkrimtar. Shumë vepra të tija i lexonim me kënaqësi si të ishin poema. Ai u bë profesori im i admiruar. Ndikimi i studimeve të tij vihet re tek unë edhe te hartimi i monografisë “Mihal Grameno Jeta dhe Vepra” MILENIUM, 2012. Leximi i veprave të tij më shërbente si një shkundje nga klishetë dhe kërkesat standarte të shkencës zyrtare të asaj kohe. Leximi i këtyre veprave ishte një nga kënaqësitë e mia më të mëdha, e njëjtë me kënaqësinë që më jepte dhe leximi i veprave letrare të Ismail Kadaresë. Kadareja dhe Qosja për mua ishin një pendë qe që lëvronin me shumë sukses, njëri arat e letërsisë e tjetri ato të shkencës letrare. Talenti dhe formimi i tyre i ndihmoi ata që të shfaqeshin me sukses edhe në arat e tjetrit. Kështu I. Kadareja me studimin për origjinalitetin shqiptar të Ciklit të Kreshnikëve dhe me studimin e krijimtarisë së Migjenit, të cilin e karakterizoi “Uragan i ndërprerë” shpalosi aftësitë e tij edhe si eseist e studiues i letërsisë. Kurse R. Qosja me romanin “Vdekja më vjen prej syve të tillë” tregoi se kishte talent të fuqishëm edhe si krijues letrar.

Në vitin 1972 profesor Qosja u emërua drejtoir i Institutit Albanologjik të Prishtinës dhe pas kësaj erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Unë pata rast të ulesha në një tavolinë me të te kafeneja e Pallatit të Kulturës, ku ai zhvilloi një bisedë me profesorët Koço Bihiku e Dhimitër Shuteriqi.

Dy profesorët tanë, K. Bihiku dhe Dh. Shuteriqi, ngulnin këmbë se periodizimi që ata kishin bërë për letërsinë shqipe prej Rilindjes e deri në ditët tona, ishte një periodizim i saktë e shkencor. Ata e kishin ndarë letërsinë tonë të shek XIX-XX në katër periudha:

“Letërsia e Rilindjes Kombëtare, përfshinte vitet 1878 – 1912”.

“Letërsia e pavarësisë, përfshinte vitet 1912-1939”.

“Letërsia e Luftës Nacional-Çlirimtare, përfshinte vitet 1939-1944”.

“Letërsia e Realizmit Socialist, shtrihej nga viti 1945 e në vijim”.

Profesor Qosja dha sqarimet e veta duke treguar se ky periodizim ishte bërë mbi kritere historiko-politike, pra mbi kritere jashtëletrare. Ky lloj periodizimi nuk mbështetej në tiparet e krijimtarisë letrare, në tiparet e shkollës letrare së cilës i përkisnin veprat më të mira të sejcilës periudhë. Ai tha shkurt disa nga parimet metodologjike të periodizimit dhe dha emra të rinj për çdo periudhë:

“Romantizmi”.

“Mes romantizmit, realizmit dhe simbolizmit”.

“Letërsia sociale”.

“Realizmi integral”.

Këto koncepte ai i shtejlloi plotësisht në veprën “Prej letërsisë romantike deri te letërsia moderne”. Me të tillë periodizim të letërsisë shqiptare, Profesor Qosja aplikonte në shkencën shqiptare të letërsisë koncepte të shkencës europiane. Ky studjues aq i ri në moshë diskutoi me kompetencë shkencore dhe i rrëzoi mendimet e dy profesorëve tanë të moshuar. Natyrisht ata nuk e pranuan konceptin e tij, sepse në mendësinë e tyre sundonte politizimi. Sipas tyre periodizimi i zhvillimit të letërsisë nuk mund të bëhej ndryshe nga periodizimi i etapave të historisë së popullit tonë. Pra ata linin jashtë faktorët e brendshëm të ecurisë së procesit letrar.

Më vonë pata kënaqësinë të shkruaja një recension për përmbledhjen me studime të këtij kolosi që u botua në Tiranë. Ai recension u botua te revista “Studime Filologjike”. Simpatia ime për Rexhep Qosjen u rrit edhe më mbasi lexova veprat “Fjalori demokratik” dhe “Popull i ndaluar” si dhe disa shkrime me përmbajtje politike e shoqërore, ku ai ka shpalosur më gjerë e më hapur fizionominë e një qytetari të shqetësuar që nuk arratiset nga aktualiteti, por lufton guximshëm. Ai është shprehur shpesh për çështjen kombëtare shqiptare dhe për gabimet e proceseve demokratike në Shqipëri.

Në fillimet e lëvizjes demokratike tek ne, të rinjtë, duke pasur konsideratë të lartë për të dhe për Ismail Kadarenë, dolën me fotografitë e tyre nëpër rrugë të disa qyteteve, për të kërkuar që të tillë personalitete të viheshin në krye të kësaj lëvizjeje. Unë, pasi u botua numëri i parë i gazetës “Rilindja Demokratike”, shkova te Frok Çupi, kryeredaktor i saj dhe i sugjerova që t’i kërkonte këta dy intelektualë të ftoheshin për të ardhur në Tiranë për të mbajtur leksione e biseda mbi demokracinë. I dorëzova dhe një artikull ku sqaroja pse u bëra anëtar i PD-së. Artikulli im nuk u botua dhe as Ismaili e Rexhepi nuk u ftuan në Shqipëri. Mesa dukej, njerëzit që do të jepnin ndihmesën e tyre për zhvillimin e proceseve demokratike në Shqipëri ishin paracaktuar. Unë, jo e jo, por as I. Kadareja dhe R. Qosja nuk bënin pjesë në grupin e njerëzve që mund të jepnin ndihmesën e tyre në ecurinë e proceseve demokratike. Ai grup ishte caktuar nga Ramiz Alia…

Në muajt e parë të vitit 1991 me sugjerimin e disa politologëve europianë u hodh mendimi që populli shqiptar i Shqipërisë, si popull i vogël e me problemin kombëtar të pazgjidhur ende, duhej të ecte në proceset për demoktratizimin e vet në rrugë paqësore, pa shkaktuar hakmarrje e viktima. Për këtë arsye duhej zhvilluar procesi i pajtimit kombëtar midis forcave politike.

Me dëshirën e mirë për të ndikuar në ecurinë e proceseve demokratike e të pajtimit kombëtar, erdhi nga Kosova dhe profesor Qosja. Mendimet e tij u mirëpritën prej drejtuesve të mjaft partive e shoqatave politike. Përjashtim bënë Shoqata e të Përndjekurve Politikë, Partia Demokratike që drejtohej prej Sali Barishës dhe Partia Republikane, që drejtohej prej Sabri Godos. Sali Berisha ish-komunist prej 20 vjetësh dhe Sabri Godo ish-oficer i Sigurimit të shtetit që nga viti 1947 (si e ka pranuar vetë), ishin futur në lëvizjen demokratike prej Ramiz Alisë, por kjo gjë u mësua shumë vonë. Ata i urrenin demokratët e vërtetë dhe i mbanin sa më larg.

Sali Berisha nxiti Bujar Hoxhën, ndihmësin e tij, një ish-sigurims, që të shpifte ndaj profesor Qosjes gjëra të paqena. Kundër këtyte shpifjeve doli në shtypin e kohës Jorgo Bulua, kurse ne të tjerët heshtëm. Na kishte rrëmbyer entusiazmi i antikomunizmit dhe ishim trullosur prej propagandës zhurmëmadhe të Partisë Demokratike…

Sigurimi i shtetit gjatë diktaturës, duke luajtur rolin e shpatës së mprehtë të partisë-shtet kishte lënduar e plagosur, dikë më shumë e dikë më pak, mbi 75 përqind të familjeve. Prandaj mund të pranohej vetëm mendimi i Shoqatës së të Përndjekurve Politikë që kërkonte në ato momente “Para se të kalohej te pajtimi kombëtar duhej të dënoheshin bëmat vrastare të diktaturës komuniste, duke dënuar kupolën drejtuese të PPSH-së dhe duke përjashtuar nga radhët e deputetëve socialistë ata që kishin pasur funksione gjatë diktaturës”.

Sejcili duhej të kryente katarsën e tij, për t’u shpëlarë nga gabimet e krimet. Mirëpo shkrimtarët tanë të realizmit socialist dhanë një shembull të keq duke mos i kritikuar veprat dhe bëmat e tyre të kohës së diktaturës, madje ata vijuan t’i mburrnin ato. Vetëm I. Kadareja pati guximin ta pranonte se kishte qenë “poet i oborrit” dhe e filloi shumë mbarë katarsën e vet tek skica “Prometeu” që e ribotoi të ripunuar më 1992 ku shtoi pjesën ‘Prometeu i Pajtuar me Zeusin’, por nuk e shpuri më tej këtë hap. Kurse Sali Berisha e Sabri Godo e konsideruan veten të larë, të rinovuar me kapërcimin brenda natës nga ish-komunist e ish-sigurims në demokrat. Katarsa nuk mund të bëhej prej njerëzve të pandershëm, që lakmomin mbi gjithëçka pushtetin politik. Për të mos u larguar nga postet e tyre drejtuese, këta dy politikanë, nxitën përçarjen dhe jo pajtimin kombëtar. Bënë sikur dënuan kupolën e PKSH-së me disa vjet burg jo për krimet, po për kafet e për disa shpërdorime paresh dhe e futën popullin në një qorrsokak.

Politika e tyre për ta ndarë popullin në dy gjysma armiqësore dhe vendosja e shumë kuadrove të paaftë në poste drejtuese, vetëm se ishin besnikë të pastisë së tyre, më kthjelloi e më nxiti të dal nga PD-ja që në fillim të vitit 1994.

Lidhur me problemin kombëtar atdhetari Rexhep Qosja ka shprehur vijimisht me guxim mendimet e tij shumë të vlefshme. Ai është shprehur qartë e pa frikë, se zgjidhja më e mirë e problemit të Kosovës është bashkimi i saj me shtetin mëmë. Si askush ai ka fshikulluar gabimet e qeveritarëve të Shqipërisë e të Kosovës së pavarur.

Ky akademik me punën dhe veprat e tij madhore shkencore e letrare, si ka saktësuar studjuesi Sadri Fetiu, “përballoi sfidat e dy dogmave të rrezikshme: ideologjinë antishqiptare të titizmit jugosllav dhe skematizmin dogmatik, realizmin socialist, që e karakterizonte letërsinë dhe artet në Shqipëri” (Nga “Fjala e Hapjes” në sesionin shkencor kushtuar jetës e veprës së Rexhep Qosjes në 70-vjetorin e lindjes).

Në vitin 2006 shkova në Kosovë me gjithë bashkëshorten time, poeten Julia, për të vënë lule te varri i të paharrueshmit Ibrahim Rugova dhe tek Jasharajt. Shkuam me taksi nga rruga e vjetër e dëmtuar e plot dredha. Dolëm në Prizren, pastaj kaluam në Gjakovë e ndalëm në Pejë, ku bujtëm te shtëpia e Z. Aziz Berisha, vëllai i mikeshës së Julias, mësueses Zymë Berisha.

Të nesërmen në bisedë me disa pejanë unë hodha mendimin se Prof. Rexhep Qosja është një intelekrual i shquar dhe do të ishte mbrekulli sikur ai të zgjidhej president i Kosovës. Mirëpo një burrë i ri në moshë, i martuar e baba i tre fëmijëve, nxitoi të thoshte:

-Nuk mund t’ia japësh qeverisjen e shtëpisë një të huaji.

I çuditur shtova:

-Po Rexhepi është bir i Kosovës. Këtu e kreu gjimnazin, fakultetin, këtu ka më se dyzet vjet që jeton e punon.

-Jo, m’u përgjigj ai, ti e di që ai është nga Vuthaj i Malit të Zi.

-Po shqiptarët e Rugovës me ata të Vuthajt, Plavës e Gucisë nuk kanë asnjë ndryshim, theksova unë. Pastaj çdo shqiptar mund të qeverisë Shqipërinë ose Kosovën, mjafton të jetë atdhetar i mirë e të ketë program të qartë demokratik. Fan Noli kishte lindur në Ibrik Tepe të Turqisë dhe populli shqiptar e mirëpriti më 1924 si kryeministër.

– Kemi boll burra të mençur të Kosovës, ma preu shkurt folësi.

Nuk e zgjata më, por kur shkuam në Prishtinë mësova se Rexhep Qosja kishte mjaft kundërshtarë, sepse ai kishte guxuar ta kritikonte Ibrahim Rugovën për disa veprime, që nuk i kishin pëlqyer. Në Kosovën e sapocliruar nuk ishte ngjizuar ende mendimi pluralist, kërkohej vetëm bindje ndaj mendimeve që shprehte Presidenti Rugova. Edhe atje klanet e ndryshme kishin filluar të luftonin për pushtet, duke i mbajtur larg intelektualët e shquar, njësoj si në Shqipëri. Nuk dij çfarë emri t’i vë mosrespektimit që i bën shteti dhe populli i Kosovës një studjuesi dhe shkrimtari të talentuar, njeriut që ka shkruar e botuar një bibiotekë me vepra madhore e të shumanshme, kur çdo popull e çdo shtet i botës do ta kishte për nder ta kishte një Rexhep Qosje!

Rexhep Qosja është njeri dhe si njeri edhe ai është i gabueshëm, por për hir të kontributit aq të madh që ka dhënë në shkencat albanologjike, në letërsinë shqipe dhe në mendësinë shqiptare, nuk ka gabim që nuk i falet.

Mbi polemikën e R. Qosjes me I. Kadarenë mbi identitetin e popullit tonë.

Më kishte lënë një shije të hidhur polemika midis Rexhep Qosjes dhe Ismamil Kadaresë lidhur me identitetin e kombit tonë. Polemika kishte kaluar, sidomos prej Kadaresë, nga analizat shkencore për problemin, në kritika e grindje. Ky kalim i diskutimit në grindje e zbehu simpatinë time për të dy. Desha ta takoja patjetër profesor Qosjen gjatë vizitës që bëra në Kosovë në vitin 2010. Takimin ma mundësoi z. Abdyl Kadolli, në zyrën e profesorit brenda “Institutit Albanologjik”, ku ai vijonte të punonte.

Mbasi u përshëndetëm, ai më shprehu ngushëllimet e tij për vdekjen e tim vëllai, Viktorit, të cilin e quajti “miku im i mirë të cilin e kam çmuar dhe e çmoj shumë”. Biseda filloi për studimet shkencore. Më tej i shpreha hidhërimin tim për polemikën midis tij dhe Kadaresë.

– “Ju të dy jeni Nderi i Kombit, por teprimet e kësaj polemike nuk ju nderojnë”, guxova dhe i thashë me drojtje.

– “Nuk jam i lumtur për polemikën që kam kryer me mikun tim të dikurshëm, Ismail Kadarenë”, filloi ai dhe vijoi: “Po si të mos e kritikoj Ismailin. Ai ka shkruar ashtu si ka dashur Enveri. Kur Enveri u nda prej Titos dhe e shau Titon, Ismaili po ashtu e shau Titon; kur Enveri u lidh me Stalinin ai e lëvdoi Stalinin, e kështu me radhë. Tani po hiqet si kundërshtar i regjimit të Enverit, si i përndjekur prej tij. Po e përmirëson dhe zbukuron jetëshkrimin e vet të asaj kohe. Unë nuk e feva Ismailin, ai më feu mua. Këto i bën një njeri pa karakter…”

Kuptova se profesor Qosja ndjehej ende i lënduar dhe se nuk i kishte dalë ende inati. U ngrita dhe, para se të ndaheshim iu luta z. Kadolli të na bënte një foto, të cilën e ruaj si kujtim. Kështu u ndava prej tij duke menduar se kur ta takoj përsëri do të dëgjoj prej tij vlerësime për Kadarenë të njëjta, si shkruante dikur.

Mbas disa muajsh dëgjova se Akademiku Rexhep Qosja kishte dhënë disa sinjale për afrim e pajtim me Ismail Kadarenë, fakt që më gëzoi sepse tregonte se ai ishte kthyer në pozitat e veta të një “Intelektual i shquar”, si e dëshmon vepra e tij.

Shqipëria ka vetëm humbje nga grindjet e bijve të saj të shquar. Ecja e tyre së bashku dhe zhvillimi i diskutimeve dhe kritikave me maturi për problemet, pa sulme ndaj dobësive të karakterit të njëri tjetrit, janë e do të mbeten mësime për shqiptarët…

Në maj të vitit 2017 lexova veprën e re të Prof. Qosjes “Pushteti i korruptuar – protagonistët dhe viktimat” TOENA Tiranë 2016, përmbledhje me analiza kritike ndaj gjendjes aktuale politike të Shqipërisë dhe Kosovës. Shkrimet më pëlqyen shumë për sintezat historike, për analizat dhe kritikat e guximshme ndaj gjendjes aktuale dhe sndaj hkaktarëve, si dhe për idetë vizionare mbi të ardhmen e popullit shqiptar, detyrën imperative të cejes drejt krijimit të shtetit kombëtar shqiptar. I emocionuar shkrova recensionin e hollësishëm “Shekulli është premtues, politika në ngërç”, të cilin e botova në disa gazeta dhe në librin tim “Një letërsi kombëtare, një atdhe i vetëm” Botimet KUMI Tiranë 2018, f. 122-131.

Mirëpo edhe pse e shpreha mirënjohjen time ndaj këtij krijuesi e politikani në këtë recension dhe në disa letra që këmbyem me e-mail, mendja vijonte të më mbetej tek ajo polemika midis tij dhe I. Kadaresë lidhur me identitetin kombëtar të popullit tonë. Desha të dija a ishin pajtuar dy personalitetet më të spikatur të letërsisë shqiptare. Në vitet 2010-2016 kisha shkruar disa artikuj analitikë mbi krijimtarinë e I. Kadaresë dhe recensionin vlerësues “I vetëm në luftën kundër krijimit të çnjeriut” ku vlerësova kryeveprën e Helana Kadaresë “Kohë e pamjaftueshme – kujtime”, vepër biografike mbi jetën bashkëshortore me Ismailin. Kisha marrë vlerësime prej Helenës dhe Ismailit. Kështu që në vitin 2022 mendova që gjatë vizitës që do të bëja në Shqipëri për të promovuar monografinë time “Disa korrigjime në shënimet sqaruese dhe në hartat e Dhiatës së Re” në shtator-tetor, të takoja I. Kadarenë në Tiranë dhe R. Qosjen në Prishtinë për të mësuar nëse ishte kapërcyer prishja e miqësisë së tyre.

I shkrova në face-book Gresës, vajzës së Kadareve, ku iu luta që t’i dërgonte prindërve dëshirën time për takim. I sqarova thelbin e përmbajtjes së bisedës që do të zhvilloja. Së pari desha të dija se si e shpjegonte ai faktin që ne shqiptarët edhe pse jemi popull i zgjuar e i talentuar, jemi shumë nevrikë dhe hakmarrës e mbi të gjitha kur gabojmë nuk kërkojmë dot të falur. Dhe së dyti desha të mësoja a ishte pajtuar Ismaili me Rexhepin. Mirëpo Gresa nuk m’u përgjigj. Mendova se Isamili ishte jo mirë me shëndet dhe Helena nuk donte ta shqetësonte. Atëhere u lidha në telefon me Prof. Qosjen. Ai e priti me kënaqësi kërkesën dhe më dha adresën.

Vajtjen në Prishtinë e kreva në saje të shkathtësisë së shoferit Besim Zorba, një miku im i vjetër. U nisëm në ora 7:30 AM të datës 3 tetor dhe pasi kaluam kufirin ndalëm te një stacion benzine në hyrje të Prishtinës, ku pyetëm për adresën ku do të shkonim. Në ora 12:30 ishim para portës së shtëpisë së Prof. Rexhepit: Rr. Thimi Mitko Nr. 18. Një shtëpi e madhe private me dy kate të lartë dhe qilarë, e cila kishte dy hyrje. Pas telefonatës i zoti i shtëpisë u dha tek hyrja anësore dhe më thiri: “Ja ku jam Thanas, a më sheh? Eja!

E pashë. Mbylla telefonin, kalova oborrin dhe ngjita katër-pesë shkallët. Këmbët i kisha pak të mpira nga qëndrumi në makinë gati katër orë. I dhamë dorën njëri tjetrit. Kohë pandemie, nuk u përqafuam. Hymë brenda. Në korridor zbatha këpucët dhe mbatha pandoflet, që më tregoi i zoti i shtëpisë. Kaluam tek një dhomë e madhe në të majtë të sallonit. Rexhepi më tregoi divanin nga e majta e derës, vetë shkoi u ul përballë në një kolltuk. Kishte në të majtë të tij një tavolinë pune mbi të cilën qëndronte makina e shkrimit. Midis nesh ishte një tavolinë e ulët, ku një mesogrua bjonde, që i shërbente profesorit për pastrim e gatim, pasi u paraqit vendosi ëmbëlsira dhe çokollata për qirasje. Më pyeti a doja kafe apo çaj. I thashë se pëlqeja çaj kamomili. Edhe profesori kërkoi po ashtu çaj kamomili dhe zonja kaloi te kuzhina.

Shpëpia e Profesor Qosjes ishte ndërtuar mesa dukej në vitet 70 të shekullit të kaluar. Kjo shtëpi dhe dhoma e pritjes, ku po rrinim, kishin dimensione, që nuk mund të krahasoheshin me dimensionet e dhomave e të apartamenteve, ku jetonim ne punonjësit shkencorë të Shqipërisë gjatë viteve të diktaturës komuniste. Shqiptarët që jetonin në Jugosllavi nën sundimin serb me mungesa në fushën e arsimimit në gjuhën amëtare e te lirive kombetare, nuk e kuptonin se niveli ekonomik i popullit shqiptar brenda atdheut ishte shumë i ulët, nuk e shikonin me sy kritik luftën e tepruar të klasave dhe izolimin ekstrem te Shqipërisë, por e shikonin Shqipërinë vetëm si një shtet që forcohej gjithnjë e më shumë nga ana ekonomike, kulturore dhe ushtarake.

Fjalimi i Enver Hoxhës i vitit 1981, kur ai u shpreh se Shqipëria ishte një shtet i blinduar që nuk mund ta pushtonin dot ushtritë e huaja, i kishte trimëruar shqiptarët e Jugosllavisë. Shumica e tyre mendonin se atdheu mëmë ishte përgatitur që një ditë ta çlironte pjesën e popullit shqiptar që i ishte dhënë padrejtësisht Sërbisë e Malit të Zi më 1913. Një ide të tillë e përjetonin jo vetëm shqiptarët e thjeshtë, por dhe shumë intelektualë shqiptarë të Jugosllavisë së asaj kohe. Prandaj edhe sot shumica e tyre mendojnë vetëm pozitivisht për Enver Hoxhën.

Vetë Rexhep Qosja në romanin e tij të vitit 2020 “TË FSHEHTAT E TREGUARA”, Botimet TOENA, ka shkruar: “Enver Hoxha, për të cilin besoj të keni dëgjuar e të keni lexuar, jo vetëm prej se jeni këtu në Shqipëri e në Kosovë, është përpjekur ta shkoklavisëpopullin shqiptar, prandaj edhe gjuhën shqipe dhe kur ka parë se ky popull nuk shkoklavitet me të mirë ka bërë shumë për ta shkoklavitur në mënyrë tjetër, me mjete të tjera: me gjykime, me burgime, me dënime, të një numri, në të vërtetë, të atyre më të koklaviturve nga radhët e folësve të shqipes! Por, Enver Hoxha nuk është as i pari e as i fundit sundimtar që popullin e vet është përpjekur ta sjellë në vete në atë mënyrë, me gjykime, me burgime e me dënime.

Një vlerësim i tillë për diktatorin tonë, ku i falen zullumet, përndjekja e intelektualëve që ishin formuar në botën Perëndimore, varfërimi ekstrem i popullit, mendoj e ka burimin pikërisht tek admirimi i qeverisjes së Enver Hoxhës, pa parë me realizëm dëmet që shkaktoi sundimi diktatorial. Një nga këto dëme ka qenë edhe largimi im nga atdheu më 1996, ku nuk mund të jetoja dot vetë i pestë (nëna e moshuar, burrë e grua te të 50-tat, djali 13 e vajza 18 vjece, në një dhomë e një kuzhinë e me të ardhura të pakta.” (f. 84-85).

Gjatë pirjes së kamomilit folëm për udhëtimin Tiranë – Prishtinë, gjendjen e mirë të Rrugës së Kombit, lehtësitë e transportit të sotëm, për kohën e bukur plot diell, etj. Shtova se e ftoja të drekonim në ndonjë restorant aty pranë, por Rexhepi tha se drekën do ta hanim në shtëpi. Nuk prita më, hapa çantën dhe i dhurova katër librat e mij të fundit, duke menduar se ndoshta nuk i kishin rënë në dorë. Më falenderoi dhe u ndal te titulli “NJË LETËRSI KOMBËTARE NJË ATDHE I VETËM” i librit të botuar më 2018.

E përpiva zërin e tij të ulët e të ngadalshëm: – “E ke gjetur mirë titullin e këtij libri, sepse sot të gjithë ne shqiptarët shkruajmë në një gjuhë letrare të përbashkët pavarësisht se ku jetojmë dhe synojmë të realizojmë shtetin tonë kombëtar”.

M’ u bë qejfi, por nuk guxova t’i kërkoja ta lexonte librin e të shprehte ndonjë mendim me shkrim. Për disa shkrime, që ishin përfshirë aty. ai më kishte dërguar përgëzimet e veta përmes postës elektronike kur ia kisha dërguar për t’i lexuar para botimit, kurse vlerësimin përgjithësues për gjithë lëndën e librit e kishte bërë dishepulli i tij, i ndjeri Prof. Sadri Fetiu, vlerësim, që ishte botuar si parathënie e librit te f. 7-25.

Duke parë nga makina e shkrimit mbi tavolinë, e pyeta se sa kohë e kishte përdorur atë.

– Unë nuk bëra përpjekje për të përvetësuar kompjuterin dhe të gjitha shkrimet e mia i kam hartuar duke i shkruar me dorë, më sqaroi profesori dhe vijoi, pastaj duke kryer procesin e redaktimit i kam hedhur në këtë makinë e më tej ua kam dhënë redaktorëve e botuesve. Kjo makinë shkrimi, ka qenë dhe është shoku im i pandarë i punës. Eshtë e vjetër, i kam bërë vetëm disa riparime, nuk është elektrike, por ka punuar e punon mirë.

Desha të mos humbja më kohë me gjëra anësore, prandaj kalova te thelbi i dëshirës sime që më vlonte prej vitesh:

– “I dashur Profesor, shteti shqiptar ju ka shpallur juve dhe Ismail Kadarenë <NDER I KOMBIT>, por ju të dy, si ju kam thënë dhe më parë, zhvilluat një polemikë me sulme tepër të ashpër ndaj njëri tjetrit kur shprehët mendimet tuaj lidhur me identitetin e popullit tonë. Që atëhere deri sot ju nuk i flisni me gojë njëri tjetrit. Mospajtimi juaj mua e shumë të tjerëve na ka lënë shije të hidhur. Ky mospajtim është shprehje primitivizmi dhe dëshirojmë që ta kapërceni këtë ngëç”.

– “Unë e kam dashur Isamil Kadarenë si njeri, kam qenë për vizitë te shtëpia e tij në Tiranë dhe në Paris bashkë me kolegë të tjerë. Filloi ai. E kam dashur dhe vlerësuar edhe veprën e tij”, vijoi ai, “kam shkruar vlerësime shumë pozitive, por si studiues unë kam bërë dhe vërejtje e kitikat e mia. Polemika për karakterin e popullit tonë u shty përtej caqeve të lejon polemika. Unë kam qenv dakord që ta takoj Ismailin dhe t’ia japim dorën njvri tjetrit si miq e kolegë të vjetër, por ky rast nuk më është dhënë.

A do të jesh ti në ceremoninë e 50-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit?” -Më pyeti në fund, si për të nënkuptuar se mund ta luaja unë rolin e një ndërmjetësi për t’i takuar para ceremonisë festive.

– “Jo”, iu përgjigja, “unë nuk besoj se do të ftohem dhe pasi të promovoj librin tim te Muzeu Historik Kombëtar, do të kthehem në SHBA”.

(Po shtoj këtu një parantezë, për të sqaruar se pasi u ktheva në Tiranë shkova më 4 tetor aty nga ora 10:00 paradite për të takuar Prof. Skënder Gjinushin, Kryetarin e Akademisë së Shkencave. E gjeta duke pirë kafe te Kafe Restorant TOPTANI karshi godinës së Akademisë. Ishte bashkë me prof. Shaban Sinanin. Ky më prezantoi. I thashë Prof. Gjinushit se kisha qenë në Prishtinë, ku kisha bërë një vizitë respekti te shtëpia e Profesorit Rexhep Qosja dhe ky gjatë bisedës më kishte thënë se para ceremonisë së 50-vjetorit të Kongresit te Drejtshkrimit, kishte dëshirë që të gjendej rasti për t’u takuar me Isamil Kadarenë. T’ia jepnin dorën njëri tjetrit si miq e kolegë të vjetër, në shenjë pajtimi…

Prof. Gjinushi më tha se do të ishte një gjest shumë i mirë, por kishte frikë se Isamili nuk do të pranonte të vinte në atë ceremoni. I thashë se ju si kryetar i Akademisë duhet të bëni çmos me anë të miqve tuaj e të Isamilit, që ky takim i dy korifejve të kulturës e letërsisë sonë të realizohet…)

Më tej, gjatë bisedës erdhi nipi i profesorit, gazetari Valjet Rexhepi, djali i vajzës së madhe, të cilin Prof. Rexhepi dhe bashkëshortja e tij e ndjera Shpresa, që ishta larguar 8 vjet më parë nga jeta, e kishin rritur që në moshën 5-vjeçare. Tani Valjeti jetonte në pjesën tjetër të shtëpisë bashkë me zonjën e vet dhe dy fëmijët.

Profesori më ftoi të vizitoja ambjentet e shtëpisë. Ngjitëm shkallët e drunjta anët e të cilave ishin mbushur me piktura të piktorëve shqiptarë të Kosovës e të Shqipërisë ku secili kishte shprehur emocionet e veta vlerësuese për Profesor Rexhepin duke e portretizuar fytyrën e tij në pozicione të ndryshme. Midis tyre në një format më të madh ishte fotografia me ngjyra e bashkëshortes së tij, një fytyrë e ëmbël dhe e bukur me flokë të verdha.

Te kati i dytë, në fillim u futëm në të djathtë. Ishte studioja. Një dhomë e gjatë e zbukuruar në tri anë të saj nga një bibliotekë me rafte të mbushura me libra nga dyshemeja deri afër tavanit. Pjesa e poshtme e bibliotekës përbëhej nga dollapë të mbyllur me kanata druri. Në anën e majtë të dhomës ishte vendosur një tavolinë pune. Në shpinë të në pjesën e mesit të rafteved ishin vendosur në dy rreshta 29 vëllimet e veprës së plotë të Rexhep Qosjes, të botuar këto vitet e fundit me kapakë në ngjyrë të zezë.

Rexhepi iu lut nipit të tij të sillte një kopje të librit “ÇËSHTJA SHQIPTARE Historia e Politika” Botim i Institutit Albanologjik të Prishtinës 1994, 364 f. Pasi e mori në dorë u ul dhe shkroi dedikim:

Kolegut dhe mikut tim të dashur Thanas Gjika, me nderimet më të larta dhe me urimet për shëndet të mirë dhe jetë të gjatë dhe suksese në krijimtarinë e tij të rëndësishme letrare, kritike letrare dhe publicistikë.

Prishtinë 3.10.2022.

(Firma)

Pasi e lexova dedikimin, i emocionuar e vura librin e tij në tavolinë në këmbë krahas librit tim “DISA KORRIGJIME NË SHËNIMET SQARUESE DHE HARTAT E DHIATËS SË RE, Botimet Jozef 2022, dedikimin e të cilit e kisha shkruar që në Tiranë. Rexhepi shtoi dhe një kopje të librit “REXHEP QOSJA FILOZOF, IDEOLOG DHE POLITIKAN I ÇËSHTJES KOMBËTARE” të autorit Kudusi Lama, Botim i Institutit Albanologjik i Prishtinës 2021, 725 f. Kjo vepër paraprihej nga një parathënie shkruar prej Prof. Hysen Matoshit dhe redaktuar prej Prof. Sadri Fetiut.

U mahnita me lëndën e gjerë dhe faktin se këtë vlerësim të rëndësishëm për pjesën politike, atdhetare e filozofike të Prof. Rexhep Qosjes e kishte bërë një studiues shqiptar ushtarak pa tituj e grada shkencore, ndonëse veprat e hartuara prej tij, që rendiste në kapakun e pasmë të librit tregonin për përgatitje të lartë ushtarake, politike, historike dhe filozofike.

Duke qëndruar në këmbë me bibliotekën mbas shpine dhe para tavolinës ku kishim vendosur tri librat tanë, Valjeti na bëri disa foto si kujtim. Më tej kaluam te dhoma bibliotekë përballë studios. Aty të gjitha faqet e mureve, me përjashtim të dritareve dhe derës ishin të mbushura deri afër tavanit me libra që kishte blerë, ose i ishin dhuruar profesorit, të cilat ky i kishte shfrytëzuar gjatë punës së tij.

Sasia e librave që ishin ekspozuar në faqet e studios dhe të bibliotekës së Prof. Rexhep Qosjes ishte shumë më e madhe se sasia e librave që kisha parë të ekspozuar te biblioteka dhe studioja e Prof. Dhimitër Shuteriqit nëTiranë dhe te shtëpia private e Prof. Jup Kastratit në Shkodër në vitet 1992-1994.

Biblioteka e Profesorit Rexhep Qosja, bashkë me dorëshkrimet dhe kopjet e daktilografuara të shkrimeve të tij përbën një nga pasuritë më të mëdha të trashëgimisë së shkencës e kulturës sonë kombëtare. Më mbeti merak që nuk e pyeta në se i ruante të gjitha dorëshkrimet dhe kopjet e daktilografuara të librave të tij në pjesët e poshtme të dollapëve të bibliotekës.

Valjeti kërkoi lejë të largohej, kurse ne zbritëm poshtë dhe pasi lamë duart u ulëm në tavolinë te dhoma e ngrënies, ku ishte shtruar dreka me supë, gjellë me gjokse pule e pure patatesh, ëmbëlsira, fruta dhe kos. Në vend të verës unë kërkova ujë me limon. Vera më krijonte gjendje gjumi pas buke, kurse unë doja që gjatë kthimit të shijoja pamjet e bukura të Prishtinës dhe të natyrës shqiptare deri në Tiranë.

Dhoma e ngrënies ishte e ndarë nga kuzhina me derë më vete. Ashtu si dhoma e pritjes edhe kjo dhomë shquhej për thjeshtësi. Nuk kishte orendi të tepërta dhe as zbukurime të varura nëpër mure. Në përgjithësi në mënyrën e jetesës, pasijet e shtëpisë dhe sjelljen e Profesor Rexhepit binin në sy thjeshtësia e malësorit tipik shqiptar. Edhe shëndeti i tij, trupi i gjatë e i drejtë, ishin po ashtu shëndet dhe trup tipik i malësorit shqiptar.

Biseda gjatë ngrënies së drekës nuk pati gjëra për t’u kujtuar…

Kur mbërrita në Tiranë, te apartamenti i sime motre, pasi bëra një dush, e mora në telefon profesorin. E njoftova se arrita shëndoshë mirë dhe e falenderova për pritjen e ngrohtë. Nga ana tjetër e receptorit dëgjova zërin e Profesor Qosjes, që më falenderoi për vizitën dhe shtoi: “Këto orë lexova disa nga shkrimet e tua. Të përgëzoj për sqarimin tepër bindës që i ke bërë vizitës e punës së Shën Palit në qytetin e Durrësit. Të uroj suksese në promovimin e librit tënd të ri!

Më përlqyen mjaft artikujt dhe do të përpiqem që t’i lexoj të gjitha shkrimet e tua.

Unë u përgjigja duke u gëlltitur: Ju faleminderit i dashur mentor, ju faleminderit. Uroj të kem rast e të vij të takohemi më gjatë vitin që vjen…

Natën e mirë e të fala Valjetit.

– Natën e mirë e na gjettë shëndoshë viti i ardhshëm!

Me këto fjalë u mbyll biseda jonë…

Sot në prag të 87-vjetorit të Akad. Prof. Rexhep Qosjes, mund të them se në botën shqiptare nuk kemi një krijues e studiues shumdimensional të nivelit të tij, kurse krijues me vlera letrare e artistike të dimensioneve të Isamil Kadaresë kemi Visar Zhitin. Ky i konkuron me sukses nivelet letrare artistike të Kadaresë dhe përsa i përket vërtetësisë ideore dhe moralit veprat e V. Zhitit qëndrojne shumë më lart se veprat e I. Kadarese.

ROBERT ELSI – I SAKTI, I URTI, PUNETORI I MADH DHE MIKU I DASHUR I SHQIPTARËVE

by

Prof. Thanas L. Gjika/

Këto kujtime i hartova me rastin e vdekjes së këtij albanologu të shquar në tetor 2017. I ribotova më 29 qershor 2020 me rastin e 70-vjetorit të lindjes së tij shoqëruar me disa vlerësime lexuesish. Tani bera disa korrigjime dhe po e dergoj per botim, sepse dua të shkoj në Shqipëri per të kryer një vizitë respkekti në Theth tek Vari i të ndjerit Prof. Robert Elsi (29 qershor 1950 – 2 tetor 2017).

Njohja me albanologun e ri, 1978.

Studiuesi kanadez Robert Elsie (me “e” në fund e shkruante ai mbiemrin e vet ashtu si shkruhet në anglisht), kishte disa vite që jetonte në Gjermani (Republika Federale Gjermane). Gjatë vitit 1978 ai erdhi pranë Akademisë së Shkencave të Shqipërisë për të bërë kërkime e studime lidhur me letërsinë tonë. Donte të mblidhte materiale biografike dhe bibliografike për shkrimtarët shqiptarë, sepse synonte të hartonte një histori të letërsisë shqiptare anglisht, e cila deri atëhere mungonte. Nga ana e Institutit të Gjuhësisë dhe Letërsisë të ASh., ku punoja, më ngarkuan mua ta shoqëroja për ta ndihmuar gjatë punës në Bibliotekën Kombëtare, në Bibliotekën e Lidhjes së Shkrimtarëve dhe në Bibliotekën e Institutit tonë. Natyrisht pas meje qëndronte shpesh herë një punonjës i Ministrisë së Punëve të Brendëshme (sigurims), që mbikqyrte lëvizjet, takimet e këtij të huaji, për të hartuar raportet e veta…

Që në takimet e para më ra në sy kujtesa e tij, karakteri i qetë, e folura pa nerv. Nuk qeshte me zë, por buzëqeshte heshturazi. Fliste shqip me një fjalor jo shumë të pasur, por i shqiptonte shumë saktë të gjitha zanoret dhe bashkëtingëlloret e gjuhës sonë pa asnjë theks (aksent) të huaj, prandaj nuk mundja ta dalloja se cila ishte gjuha e tij amëtare. Kisha vënë re se gjermanët, anglezët, francezët, italianët edhe më shumë rusët e grekët e flisnin shqipen me thekse të ndryshme, që mund t’i dalloja shpejt se cila ishte gjuha e tyre amëtare. E pyeta se si e shpjegonte këtë dukuri dhe më sqaroi se ai ishte rritur në Vankuver të Kanadasë, ku flitej anglishtja, por kishte mësuar që herët gjermanishten dhe gjatë shkollimit frëngjishten, keltishten, italishten, sërbishten, etj. Më sqaroi se shqipen e kishte mësuar kryesisht në rrugë autodidakte, duke u përqendruar në zotërimin e gjuhës letrare të njësuar pa u kushtuar vëmendje dialekteve.

Shprehu dëshirën për t’iu dhënë një bursë studentore për dy vjet në Fakultetin Histori Filologji. Mirëpo kjo kërkesë nuk iu pranua. Më tej ai erdhi shpesh në Shqipëri, shkoi dhe në Kosovë. Në Prishtinë mori pjesë disa herë në Seminaret e gjuhës shqipe që organizonte çdo vit Fakulteti Filozofik gjatë muajve të verës. Aty ai mësoi dialektin geg të shqipes dhe njohu mentalitetin e shqiptarëve të Jugosllavisë së atëherëshme.

Nga pamja e jashtme, nga sjellja shumë e kujdesshme, njohuritë e gjera kulturore, gjuhësore dhe letrare, mosshprehja e opinionit për të tjerët, buzëqeshja e tij disi e ngrirë, më krijuan idenë se ai mund të ishte me origjinë hebreje. Mirëpo as gjatë takimeve të atyre ditëve dhe as gjatë takimeve dhe shoqërimeve të mëvonëshme, nuk e pyeta për origjinën e tij familjare. Ai nuk fliste kurrë për familjen e familjarët e tij. Më vonë pas vdekjes së tij, kur ndodhesha në ShBA, mësova nga një kolegia e tij, mike e vajzës sime, me të cilën Roberti kishte punuar si përkthyes në Gjykatën e Hagës, se ai kishte pasur një vëlla më të madh. Ky kishte qenë tepër i shthurrur, madje vrasës dhe i dënuar disa herë. Roberti i kishte prerë përfundimisht marrëdhëniet me të që në rini. Ndoshta kjo mund të kishte qenë një nga arsyet e largimit të tij nga Kanadaja dhe vendosja në Europë.

Më bëri përshtypje veshja e tij, pantallona dhe këmishë që nuk kishin nevojë t’i hekuroste, kurse sandalet i kishte prej një materiali plastik, që nuk kishte nevojë t’i bojatiste.

Një ditë, kur më sqaroi se ai ishte lindur e rritur në qytetin e bukur Vankuver, pra në brigjet e Oqeanit Paqësor, u bëra kurioz dhe për të mësuar diçka rreth rinisë së tij, e pyeta:

– A e ke vizituar kryeqytetin e Kanadasë?

Ai m’u përgjigj: “Në brigjet kanadeze të Paqësorit, ka shumë njerëz që lindin, jetojnë, plaken e vdesin pa e parë Otavën, kryeqytetin e shtetit. Unë me katër shokë, pasi mbaruam maturën, me kursimet që kishim mbledhur, blemë një makinë të re dhe një çadër. Udhëtuam për gjashtë ditë. Për të kursyer fjetëm në çadrën tonë e jo në hotele. Natën e kalonim larg qyteteve, si kur shkuam dhe kur u kthyem. Kanadaja është fushë e pamasë. Iknim me orë të tëra dhe në horizont nuk shihnim tjetër vetëm fusha me grurë. Kishim përpara fusha pa fund, horizont i njëjtë, platacione me grurë, herë pak të tatëpjetë e herë pak të përpjetë. Ishte monotoni. Tani rrugët janë sistemuar më mirë dhe automjetet janë shumë më të shpejtë…

Ne kishim mbledhur jo shumë pare nga punët që kishim bërë gjatë kohës së shkollës. Në hotel fjetëm vetëm në Otava. Shumicën e ushqimeve i blinim gjysëm të gatshme dhe i hanim pa i gatuar”.

Mua nuk m’u durua dhe e pyeta: – Po prindërit, nga ana e tyre nuk ju dhanë para?

– Mbas viteve 1954-1955, më sqaroi ai, mirëqenia e popullit kanadez ishte rritur dhe midis të rinjve u krijua një psikologji sipas së cilës, marrja e ndihmave prej prindërve ishte turp. Sejcili kishte mundësi, që me punën e vet të krijonte të ardhura të mjaftueshme për të jetuar e studiuar si të donte vetë, pra ishim të pavarur nga prindërit.

Jeta disi e ndarë nga bota atje në Vankuverin e largët më nxiti të synoj për të ardhur e jetuar në Europë. Që në fëmijëri më ishte ngulur ideja se Europa ishte pjesa më e mirë e botës.

Kur mora vesh se ai ishte lindur e rritur në Vankuver i thashë se im atë kur kishte qenë kurbetli në ShBA kishte jetuar e punuar nja tetë vjet në Siatle VA, pak më në jugë se Vankuver, sepse klima e ftohtë plot borë e pjesës Veri-Lindore të ShBA-ve nuk i kishte pëlqyer. Kurse në Siatle nuk binte kurrë borë. Më tha se në atë qytet jetonte ende një shok i tij i gjimnazit dhe do t’i kërkonte disa foto me pamje nga Siatle. E mbajti fjalën. Nuk kaluan as dy muaj dhe më erdhën disa foto të qytetit të bukur të Siatle-t si kujtim. Natyrish qyteti kishte ndryshuar shumë dhe asnjë nga fotot nuk më solli në kujtesë ambjente për të cilat babai im më kishte folur.

Kur shkuam tek Biblioteka e Lidhjes së Shkrimtarëve, Flutura Greva shefja e bibliotekës, e sqaroi mysafirin se shkrimtarët, anëtarë të Lidhjes, sipas rregullit kishin depozituar sejcili nga një biografi të shkurtër mbi jetën dhe listën e botimeve të tyre. Roberti ia kërkoi dhe pasi pa disa, iu lut që t’i merrte me vete për të mbajtur shënime. Meqenëse Lidhja nuk kishte makinë kopjimi (kseroks), Flutura ia dha dhe ai i kopjoi kur punonte në hotel e në Bibliotekën Kombëtare.

Kishte një shkrim të vogël, si shkaravitje. Shkruante me dorën e majtë, gjë që më bëri përshtypje, sepse tek ne nuk lejohej të shkruaje me dorën e majtë. Mu kujtua fëmijëria ime, kur isha në klasën e parë. Zyshe Jorgjia, kur më pa se shkruaja me dorën e majtë, më detyroi që të mësoja të shkruaj me dorën e djathtë. Më dha detyrë të mbushja me shkrimin e dorës së djathtë faqe të tëra me gërmat a, A, b, B dhe c, C që kishim mësuar deri atëhere. Nuk më erdhi mirë, kur Roberti më tha: Të paskan dhunuar që fëmijë. Dhunim unë konsideroja rahjet, arrestimet, internimet.

Në vitet 1970-1980 tek ne nuk kishim kompjutera, kurse Roberti punonte në shtëpinë e vet në Gjermani në një kompjuter të vogël. Kjo ia shtonte atij shpejtësinë dhe saktësinë e punës. Gjatë vizitave të para, ai nuk e përmendi faktin se punonte në kompjuter, ndoshta nuk donte të na lëndonte për varfërinë tonë. Gjatë bisedave mësova se ai zotëronte shumë mirë me gojë dhe me shkrim anglishten, frëngjishten e gjermanishten, kurse rusishten, serbishten, greqishten e italishten i shfrytëzonte për interesa studimi.

Duke pirë kafe një ditë e pyeta:

– Si të lindi ideja të merresh me letërsinë shqipe, letërsi e një populli të vogël e shkruar në një gjuhë të vështirë? Me gjuhët që dije, ti mund të studjoje letërsi më të mëdha dhe mund të arrije suksese pa u lodhur të mësoje shqipen e vështirë.

Ai, më sqaroi:

– Në Europën Perëndimore është vështirë të gjesh tema studimi në fusha si historitë e letërsive dhe historitë kombëtare të popujve. Janë kryer aq shumë studime, sa që studjuesit vendës e kanë vështirë të gjejnë tema studimi. Një histori e plotë e letërsisë shqipe është një vepër e munguar në anglisht, prandaj mendova se ia vlente mundimi për të mësuar këtë gjuhë me anën e së cilës do të kapja një temë studimi që intereson shkencën dhe kulturën europiane.

Letërsia shqipe, është letërsi e pasur, shtoi ai. Ka shumë popuj në Europë, që janë më të mëdhenj se populli shqiptar, si psh populli hollandez, por ky nuk ka letërsi të pasur si ka populli juaj. Populli shqiptar është popull që ka probleme (nuk përmendi fjalët ‘probleme shoqërore dhe kombëtare’) dhe si i tillë e lëvron letërsinë shumë më tepër se popujt që nuk kanë probleme. Hollandezët janë marrë e merren me pikturë.

Kosova e Maqedonia zjejnë, prandaj dhe atje lulëzon poezia”.

Ndryshe nga ne, që konsideronim letërsi shqipe/shqiptare vetëm atë që zhvillohej brenda kufijve të shtetit shqiptar dhe letërsinë që kishin lëvruar arbëreshët e Italisë dhe të Greqisë gjatë Rilindjes, ai e shikonte letërsinë shqiptare si një të tërë, pa ndarje kufijsh. Koncepti i tij mbi letërsinë tonë, si letërsi që zhvillohej në gjuhën shqipe në mbarë Ballkanin Perëndimot dhe në diasporën shqiptare të të gjitha kohëve, ai e demostroi te vepra e tij Histori e Letërsisë Shqipe, që hartoi e botoi shqip e anglisht më vonë, si do ta përmend më poshtë.

Gjatë vizitave të mëvonshme

Pas vizitës së parë, Roberti erdhi shumë herë të tjera në Shqipëri. Përsëri Instituti i Gjuhësisë dhe Letërsisë më caktoi ta shoqëroja e ndihmoja deri në vitin 1996, kur unë fitova lotarinë amerikane të Green Card-it dhe u largova nga Shqipëria.

Ndoshta ishte mars – prill i vitit 1979, kur krahas meje u caktua si shoqërues dhe Fatos Beja, një punonjës i ri që kishte ardhur në Institut. Pasi vizituam Pazarin dhe Kalanë e Krujës, Roberti hapi bisedën për Bektashizmin. Pyeti nëse kishim parë ndonjë Baba teqeje, i cili gjatë kërcimit ritual fuste një thikë ose një shtizë nëpër bullçijtë e tij. Unë i thashë se kisha dëgjuar, por nuk kisha parë gjë të tillë. Fatosi, i cili ishte rritur në një familje myslimane, i tha se kishte parë një ritual të tillë në një teqe në Gjirokastër kur ishte 14 ose 15-vjeçar.

Kur zbritëm në Fushë Krujë, para se të vijonim rrugën për Tiranë, Roberti kërkoi të ndalonim tek ish-Teqeja e Bektashinjve. Pyetëm dhe na treguan ku ndodhej. Prej kohësh ai ambjent ishte kthyer në një ndërmarrjeje prodhimi. Nuk mbaj mend se si quhej dhe çfarë prodhonte ajo ndërmarrje. Tek hyrja, në të majtë të portës së madhe ishte një pllakë e gurtë e thyer. Gjysma e saj qëndronte në mur brenda një kornize të krijuar nga gurë të skalitur si pjesë përbërëse e murit, kurse pjesa tjetër ishte rrëzuar në tokë, e thyer në disa copa. Në këtë pllakë jepeshin të dhëna për krijimin e teqesë në arabisht.

Roberti u afrua dhe u gëzua kur pa se shkronjat ishin të lexueshme. Pasi fotografoi pjesën e varur në mur, u ul dhe i bashkoi copat e thyera e i fotografoi. Na sqaroi se kishte ndjekur një kurs për të mësuar alfabetin e arabishtes dhe se dinte shumë fjalë të asaj gjuhe, gjë që nuk e kishte thënë më parë. Modestia nuk e linte të mburrej e të përmendëte gjuhët që dinte, ose studimet e ndryshme që kishte kryer, artikujt që kishte botuar, dhe as planet për të ardhmen.

Të nesërmen kërkoi të vizitonte Varrin e Naim Frashërit që ndodhej tek ish-Teqeja e Kryegjyshatës Botërore. Në vitin 1937, me rastin e 25-vjetorit të Pavarësisë, Mbreti Ahmet Zog i Parë u interesua dhe i solli nga Stambolli eshtrat e Naim Frashërit, autorit të poemës Qerbelaja, një nga poemat më të shquara të Bektashizmit. Në kopshtin e këtij institucioni u varrosën eshtrat e poetit kombëtar. Mirëpo ky institucion, pas vitit 1967 u kthye në Azil për Pleq, kurse Kryegjyshin Botëror, nuk dihej ku e kishin degdisur. Kjo qendër, dikur aq e rëndësishme për besimin Bektashian, ndodhej në anën lindore të Tiranës mbi vargun e kodrave të Malit Dajt. Jo larg saj në vitet 1970-të u ndërtuan Uzina Traktori dhe Kombinati Poligrafik.

Shkuam atje, takuam drejtoreshën e Azilit e cila na shpuri tek vendi ku ishte Varri i Naimit. Ajo dhe pleqtë azilantë na thanë se aty preheshin eshtrat e poetit, por në shtypin e vitit 1950 ishte shkruar se eshtrat e Naim Frashërit, me rastin e 50-vjetorit të vjekjes së tij, u shpërngulën dhe ishin rivarrosur anës bulevardit kryesor, pranë godinës së Komitetit Qendror të PPSH. Kurse më 1978 me rastin e 100-vjetorit të Lidhjes së Prizrenit u krijua Varreza e Vëllezërve Abdyl, Naim e Sami Frashëri te kodra e Liqenit Artificial. Nuk më kishte shkuar në mendje se te cili nga këto tre varre preheshin vërtet eshtrat e Poetit tonë Kombëtar.

Më 1940, me rastin e 40-vjetorit të vdekjes së Naimit, Varri i tij te Kryeqendra e Bektashizmit Botëror ishte rindërtuar si dhuratë e Fancesko Jakomonit, mesa duket për të marrë me të mirë Kryegjyshin Dedej, i cili nuk e kishte pranuar pushtimin italian dhe ishte shprehur kundër. Duke u gdhirë 28 nëntori i vitit 1941 ky kryegjysh u vra nga njerëz të panjohur, pas takimit me Jakomonin, kur kishte kundërshtuar firmosjen e një deklarate pro pushtimit fashist.

Varri ishte vërtet madhështor, por më vonë qeveria komuniste ia kishte dëmtuar madhështinë. Më 1979, kur shkuam ne, ende dukej që kishte qenë një objekt monumental i rëndësishëm. Roberti nxori aparatin dhe bëri disa fotografi. Kur ktheheshim në Tiranë më tha:

– Ky varr nuk e ka vendin këtu. Duhej të ishte te oborri i Lidhjes së Shkrimtarëve.

Mirëpo të dy kryetarët e Lidhjes së Shkrimtarëve, si ish-kryetari i parë, Dhimitër Shuteriqi, njeri me kulturë franceze; dhe Dritëro Agolli, kryetari aktual i Lidhjes, ndoshta e dinin ku e kishte vendin Varri origjinal i Naimit, por nuk besoj se kishin bërë ndonjë vizitë atje. Edhe në tetor të vitit 1990, kur Instituti ynë organizoi një konferencë shkencore kushtuar 90-vjetorit të vdekjes së Naimit me pjesëmarrje dhe të disa studiuesve nga bota, nuk u mendua dhe as u dërgua kush tek asnjëri nga Varret e Naimit të bënte omazhe me një tufë lulesh. Njerëzit që përpiqeshin të krijonin kulturën e re socialiste, ishin indiferentë ndaj të tilla respekteve.

Sot, indiferenca e kuadrove drejtues të kulturës dhe artit të asaj kohe, më ndihmon të kuptoj faktin se si po këta njerëz, krijues, studiues të letërsisë shqiptare dhe pedagogë të letërsisë shqiptare në universitete, nuk shpunë në Librazhd një tufë me lule gjatë viteve të tranzicionit tek memoriali i Genc Lekës dhe Vilson Blloshmit, dy poetëve të pushkatuar nga diktatura komuniste dhe as te varri i Havzi Nelajt, poetit që e varrën në qytetin e Kuksit, rast unikal i dënimit të një krijuesi nga diktatura komuniste…

Populli shqiptar rrezikohet të ndahet në dy kombe.

Ndryshe nga kolegët e mij, unë e përjetoja ndarjen e kufijve të vitit 1912-1913 si plagën më të rëndë të popullit tonë. Desha të mësoja sa më shumë për popullin shqiptar që jetonte në Jugosllavi, por mua për shkak se kisha qenë i martuar në vitet 1972-1975 me bijën e një zëvendës ministri që u shpall armik i PPSh, më kishin futur në listën e njerëzve që nuk mund të dërgohesha jashtë shtetit, pra as në Kosovë. Kur u ndodhëm vetëm tek kafja e Pallatit të Kulturës gjatë vitit 1979 e pyeta Robertin për gjendjen e shqiptarëve të Jugosllavisë. Ai më dha një sqarim që dallonte nga sqarimet që kisha marrë prej shokëve e miqve, që kishin vizituar Kosovën:

Populli shqiptar që jeton në Jugosllavi prej gati 70 vjetësh po jeton në një realitet tjetër historik, politik dhe ekonomik. Kjo rrethanë pas disa brezash mund të shpjerë atje tek krijimi i një kombi të ri shqiptar. Gjuha e përbashkët nuk mjafton për ta ruajtur njësinë e një kombi, janë dhe rrethanat historike, politike dhe ekonomike që ndikojnë në forcimin e unitetit dhe lulëzimin e tipareve të një kombi. Pikërisht rethanat e ndryshme shpunë popullsinë gjermanishtfolëse në krijimin e kombeve të ndryshme. Flasin gjermanisht dhe shkruajnë gjuhën e përbashkët letrare gjermane, por nuk quhen një komb gjermanët, austriakët dhe zviceranët gjemanishtfolës. Po kështu dhe serbët, kroatët, bosnjakët e malazestë…

Fatmirësisht shumica e intelektualëve shqiptarë të Jugosllavisë është atdhetare dhe përpiqet për ruajtjen e unitetit kombëtar, por politika e shtetit jugosllav punon për asimilimin e shqiptarëve dhe deformimin e unitetit kombëtar shqiptar…

Me një fjalë Roberti dha një alarm lidhur me rrezikun e ndarjes së popullit tonë në dy kombe. Rrezik, i cili vijon dhe sot, prandaj intelektualët shqiptarë dhe qeveritarët e sotëm të Shqipërisë, Kosovës e Maqedonisë së Veriut, duhet ta kenë parasysh e ta luftojnë procesin e diferencimit duke krijuar plane strategjike për lulëzimin e tipareve të përbashkëta kombëtare midis shqiptarëve që jetojnë në shtete të ndryshme në Ballkanin Perëndimor e në diasporë. Kjo strategji do ta lehtësojë procesin e krijimit të shtetit kombëtar shqiptar kur të jemi shtete anëtare të Bashkimit Europian.

Ciganët, janë analfabetë dhe në Shqipëri, si në gjithë Europën.

Gjatë një vizite tjetër Roberti kërkoi të vizitonte Shkodrën, Bibliotekën e Shtetit Marin Barleti dhe Institutin e Lartë, sot Universiteti Luigj Gurakuqi. Takoi dhe bisedoi me disa pedagogë, midis të cilëve pati më shumë interes për prof. Jup Kastratin, bibliograf i mirënjohur. Mbasdite, para se të niseshim për t’u kthyer, më kërkoi ta shpija tek ish-Kisha e Madhe, e cila që nga viti 1967 ishte kthyer në pallat sporti. Brenda saj dëgjohej zhurmë e madhe, bërtitje tifozësh. Po luanin basketboll dy skuadra. Roberti, nxori aparatin fotografik, hyri brenda dhe bëri disa foto.

Gjatë kthimit për Tiranë, aty afër Mamurrasit, pranë një përroi pamë një grup ciganesh pranë çadrave të tyre.

Ata njerëz janë analfabetë edhe në Shqipëri si në gjithë Europën, tha Roberti.

Duke dashur t’i mburresha, i thashë se në Shqipëri shkolla 8-vjeçare është e detyrueshme për gjithë fëmijët dhe ciganët nuk ka si të jenë analfabetë.

– Në Europë mund të ketë analfabetë, por tek ne, nuk ka, shtova unë.

Roberti shtoi:

– Nuk beson? Po deshe shkojmë t’i pyesim.

I thashë shoferit ta ndalte makinën dhe zbritëm. Mora një libër në dorë dhe iu afruam një grupi me vjaza ku midis tyre ishte një 15-vjeçare. Iu afruam edhe më dhe duke i treguar librin, iu luta të lexonte titullin e librit. Ajo qeshi dhe tha:

– Po ku di unë të lexoj.

– Si nuk di, ti a e ke mbaruar shkollën 8-vjeçare? Gati i bërtita.

– Shkollën e kam mbaruar, po nuk kam bërë kurrë detyra me shkrim, nuk kam zënë libër me dorë. Kam mësuar vetëm ato që kam dëgjuar nga shpjegimi dhe më kanë kaluar nga një klasë në tjetrën. As motrat, as shoqet, as vëllezërit e mij, as mamaja dhe as babai nuk dijnë të lexojnë e të shkruajnë.

Më e pabesueshme ishte kur i thashë nënës së saj, një grua e re nja 35 vjeçe të afrohej e të lexonte fjalët PARTI – POPULL – ENVER, që ishin shkruar me shkronja të mëdha me gurë të lyer me gëlqere të bardhë te faqja e një kodre përballë. Edhe ajo tha se nuk i njihte shkronjat e nuk dinte ta lexonte.

– Mos ngul këmbë, më tha Roberti, ky popull nga që nuk e shkruan gjuhën e vet, nuk përpiqet të mësojë si të shkruajë e lexojë gjuhën e vendit ku jeton. Kjo është dukuri e ciganëve në mbarë Europën.

Roberti punonte në punë shtetërore vetëm disa ditë në muaj.

Kisha vënë re se Roberti nuk ishte i pasur, se bënte një jetë modeste, por kuptohet, dallonte shumë nga jeta e varfër e ne studiuesve shqiptarë. Një ditë guxova dhe e pyeta se ku jetonte dhe ku punonte për të siguruar të ardhurat e nevojshme për jetën.

– Unë jetoj në një fshat të vogël pranë Bonn-it. Atje nuk kam shokë intelektualë, bëj jetë të shkëputur nga banorët. Jam studjues i lirë. Lexoj e shkruaj ç’ të dua. Kam nje farë shoqërie me një komshie të moshuar e cila më afrohet e më bën nga pak muhabet kur takohemi rastësisht.

Për të më shuar kuriozitetin se ku punonte dhe si i siguronte të ardhurat, shtoi:

– Unë nuk jam i punësuar në asnjë institucion shkencor, për të sigurar të ardhurat e nevojshme për jetesën, punoj si përkthyes për qeverinë gjermane, ose ndonjë gjykatë, sa herë ato kanë nevojë. Një ditë pune në këto raste paguhet 1.000 (njëmijë) marka gjermane. Me katër ditë pune të tilla unë plotësoj nevojat e mia për gjithë muajin, madje kursej dhe qindra marka për udhëtimet.

Pra ky studiues ishte krejt i pavarur, i pavarur në zgjedhjen e temave të studimit, i pavarur dhe nga disiplina e një rrogëtari. Ndoshta kjo pavarësi i krijonte ndonjëherë vështirësi ekonomike, sepse po të mos e kërkonin si përkthyes, ai nuk kishte si jetonte. Një jetë e tillë ishte krejt e pakuptueshme për mua, që isha punonjës i një instututi shkencor te shtetit socialist, të cilit temat e studimit dhe të ardhurat ekonomike ia caktonte drejtoria e institutit.

Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen të mbekullueshme

Gjatë vitit 1992 Roberti erdhi dy hetë. Herën e parë në verë e pastaj në nëntor. E pyeta për emigrantët tanë në Gjermani. Më tha se kishin ambicie, se përpiqeshin të mësonin gjermanishten dhe shumë prej tyre kishin filluar punë. Pastaj shtoi: – Ty nuk të shau e nuk të kritikoi asnjë prej tyre.

Kuptova se emigrantët tanë i kishin marrë në pyetje për të dhënë opionin e tyre për njerëzit që njihnin, ose për njerëz që interesohej shteti gjerman, ose vetë Roberti.

I thashë se jeta jonë në Shqipëri ishte vështirësuar edhe më shumë nga ana ekonomike dhe po të hapeshin edhe një herë ambasadat, do ikja edhe unë me familjen. Për ta përforcuar mendimin shtova:

– Bëri mirë Isamail Kadareja që iku.

– Mos u ngut, më tha, rri, sepse në Gjermani sundon mendimi se Shqipëria e ka të tashmen të zezë, por të ardhmen, pas 20 vjetësh, të mbrekullueshme”. Pastaj shtoi: Për Ismailin, mendohet se ikja e tij është pjesë e planit të Ramiz Alisë. U dërgua jashtë si i arratisur, që ta kërkonit ju pas rëzimit të diktaturës dhe të vijë si udhëheqës për të shpëtuar klanin Hoxha-Alia.

– Nuk mund ta besoj, i thashë, që Isamili të pranojë të kthehet në Shqipëri për t’u marrë me politikë. Ai shyqyr që shpëtoi nga imponimet e politikës”. Roberti nuk kundërshtoi.

Në Gjermani kujtonin se shqiptarët do të ecnin sipas rrugës gjermane, pra do ta dënonin krimin komunist dhe do t’i futeshin punës me ndershmëri e seriozitet si gjernmanët, që pas L2B e dënuan krimin nazist e iu futën punës. Prandaj qeveria gjermane mendonte se 20 vjet tranzicion ishin të mjaftueshëm për të krijuar tek ne shtetin ligjor dhe shoqërinë demokratike…

Pas dy vjetësh, pra më 1994, duke parë korrupsionin dhe mungesën e dëshirës te pushtetarët shqiptarë për krijimin e shtetit ligjor, po në Gjermani, më tha Roberti, u krijua opinioni i kundërt, sipas të cilit Shqipëria ishte kthyer në një kazan plehrash.

Në nëntor të vitit 1992 u zhvillua një takim shkencor me rastin e 20-vjetorit të Kongresit të Drejtshkrimit. U diskutua problemi nëse gjuha letrare me bazë toskërishten e kishte kryer deri atëhere detyrën e saj, apo duhej ndërruar baza e saj me gegërishten.

Gruaja ime, Julia, më tha që t’i ftonim për drekë disa studiues nga Kosova dhe Robert Elsie-n. Kështu gjatë drekës Roberti dhe profesorët Sadri Fetiu, Agim Vinca, Abdullah Zymberi u njohën me Julian, vajzën e djalin tonë dhe me nënën time. Studiuesit kosovarë flisnin lirshëm, kurse Roberti dëgjonte.

Kur ikën, Julia tha: “Roberti nusëroi si nuse e bukur, ai nuk foli fare!”

Robert Elsi i lindur e rritur katolik më këshilloi të vijoj studimet shkencore.

Në vitin 1992 në Shqipëri u lejua rihapja e institucioneve fetare. Erdhën dhe fetarë protestantë ku bënin pjesë dhe misionarët e kishës Advendiste të Ditës së Shtunë, besim që nëna ime e kishte përqafuar që në vitet 1935-1936. Ajo filloi të shkonte rregullisht në takimet e së shtunave, që oranizoheshin në salla të ndryshme që merreshin me qira. Vëllai im dhe unë, që jetonim në Tiranë, filluam ta shoqëronim nënën në këto takime. Predikimet mbaheshin anglisht prej misionarëve të huaj dhe përktheheshin shqip prej disa djemve e vajzave të reja. Ne na interesonte ushtrimi i veshit në anglisht, gjuha që mori përhapje të shpejtë tek ne pas ndërrimit të regjimit komuniste. E shtuna ishte shpallur ditë pushimi bashkë me të djelën, kështu që kishim mundësi të kalonin disa orë në ato salla predikimi.

Një të shtunë gjatë vitit 1994, kur po kthehesha nga një ceremoni e tillë predikimi, takova Robertin pranë Hotel Tiranës. Pasi i thashë se unë vija të shtunave dhe dëgjoja predikimet fetare prej misionarëve protestantë, më tha:

Mos i merr shume seriozisht predikimet fetare, se mund të të shtyjnë të bëhesh klerik dhe nuk do çash më kokën për shkencë. Unë nga ana ime u linda dhe u edukova si besimtar katolik, por iu kushtova studimeve shkencore. Dhe ti, mbasi ke arritur rezultate në këtë fushë mos shiko të ndërrosh profesion.

Me këto fjalë e mbylli ai këshillën për të ardhmen e punës sime duke dyshuar se mos kualifikohesha për t’u bërë pastor.

History of Albanian Literature / Histori e Letërsisë Shqiptare

Në vitin 1995 Robert Elsie e kurorëzoi punën e tij për hartimin e historisë së letërsisë shqiptare. Atë vit ai e solli një kopje të veprës së tij anglisht në dy vëllime, botim i COLUMBIA UNIVERSITY PRESS, USA. Ia fali bibliotekës së Institutit.

U gëzova për këtë sukses të tij dhe e lexova. Sa kisha mbaruar së studiuari një metodë të anglishtes me 52 mësime, sepse pasi fitova lotarinë amerikane të Green Card-it, po përgatitesha për t’u larguar nga Shqipëria.

Vepra më mahniti me informacionin e madh mbi shkrimtarët shqiptarë të të gjitha kohëve, të të gjitha bindjeve politike dhe të të gjitha teritorreve ku banonin shqiptarët, me fotografi të shumta, shumë prej të cilave ishin të panjohura për ne studjuesit e institutit. E ndjeva për detyrë që kësaj dhurate t’i përgjigjesha me një recension. Duke qenë se e njihja lëndën, e kuptova gjithë librin, sa që m’u krijua ideja se kisha ecur mirë në anglisht. Recensioni u botua së pari te gazeta “Rilindja” e Prishtinës, e cila për shkak të përndjekjes në Kosovë, botohej në Tiranë. Një variant më të plotë e dorëzova te revista shkencore të Institutit “Studime Filologjike” e cila delte tashmë vetëm dy herë në vit dhe me shumë vonesë. Numëri 2 i vitit 1995, ku u caktua të botohej recensioni, nuk ariti të delte nga shtypi as në fillim të korrikut 1996, kur unë me familjen u largova për SHBA.

Lidhjet me Robertin i vijova edhe pas vendosjes sime në Amerikë. Më 1998 më dërgoi veprën “Histori e Letërsisë Shqiptare” përkthyer shqip prej Abdurrahim Myftiut, botim i shtëpisë DUKAGJINI Tiranë – Pejë 1997, me dedikimin: “Mikut tim te vjetër Thanas Gjika me nderime, Robert Elsie, Olzeim / E. 12, 20 JAN. 1998”

Pasi e falenderova, i shkrova se fabrika ku punoja në turnin e tretë u mbyll dhe kisha filluar të punoja si pjatalarës në një restorant. Moszotërimi i anglishtes në nivel të mirë po më pengonte për t’u punësuar në ndonjë punë intelektuale. Roberti m’u përgjigj me të qeshur:

– Mos u mërzit, shumë emigrantë në Amerikë, që punojnë pjatalarës, bëhen shpejt a vonë pasanikë.

Herë pas here këmbenim e-mail, por fatkeqësisht ato që u shkruan në kompjuterin e vjetër, nuk i ruajta. Për herë të fundit e takova Robertin në Tiranë gjatë vizitës që bëra më 2008. Unë dhe historiani Iliaz Gogaj po ecnim në rrugë pranë shkollës Sami Frashëri. Roberti na doli papritur përpara. Pasi u përshëndetëm, Iliazi nxori nga çanta një kopje të librit që kishte botuar atë vit dhe filloi të shkruante dedikimin për t’ia dhuruar mikut tonë.

Të gjithë studiuesit shqiptarë të fushave humane dhe shkrimtarët e deshin dhe e respektonin shumë këtë albanolog dhe i dhuronin me qejf librat e tyre. Madje unë, më 1994 i pata dhuruar dhe një punim në bakër në formë disku, basorelev me temë Gjergj Elez Alia e Bajlozi, vepër e artistit G. Tirana.

Duke dashur të bëja shaka, i thashë Iliazit:

– Iliaz, ne e duam dhe i dhurojmë libra Robertit, por atij i japin aq shumë libra sa nuk ka mundësi t’i lexojë , madje harron dhe titujt e tyre.

Roberti nuk ma mori për keq dhe nuk reagoi me ndonjë thumb. Ndoshta e kuptoi që më kishte mbetur qejfi për dërgimin e librit tim “Kur dhe ku u shkrua Dhiata e Re” MEDAUR Tiranë 20107, 504 fq. të cilin ia kisha dërguar një vit më parë duke iu lutur që ta dorëzonte në Tybingen University, ku kishte specialistë që mund të më ndihmonin për ta bërë problem të shkencës europiane çështjen e vizitave të Shën Palit në territoret ilire, që unë e kisha trajtuar me shumë argumente në atë studim dhe që e kishin pranuar pedagogët e Atlantic Union College USA, të cilët e sponsorizuan dhe botimin e librit.

– Me të vërtet kohën e kam shumë të pakët, e mori fjalën Roberti. Nga librat që më dhurohen lexoj vetëm ndonjë që lidhet drejtpërdrejt me synimet e mia. Po më shtohen shumë punët. Më duket se nuk do t’i botoj dot gjithë ato studime që po hartoj.

Letrën e fundit ia dërgova me i-mel më 29 shkurt 2016, ora 10:17 AM . Iu luta që të shkruante kujtimet e tij për Profesor Eqrem Çabejn. E sqaroja se unë bashkë me vajzën e profesorit, mendonim të mblidhnim kujtime prej atyre që e kishin njohur nga afër, sidomos prej kolegëve shqiptarë të Shqipërisë dhe Kosovës. Ia vlente të përgatitej një libër me kujtime për këtë personalitet të shquar të shkencës shqiptare.

Roberti m’u përgjigj po atë ditë në ora 11:16 (ora e Amerikës 5:16 AM e datës 1 mars). Më falenderonte për letrën, më uronte për idenë, por më sqaronte se ishte shumë i zënë me projete të ndryshme dhe konkretisht profesor Çabejn e kishte takuar vetëm një herë. Disa muaj para se profesori të largohej nga jeta, në një takim me shkencëtarë gjermanë në Universitetin e Bonn-it, por që nuk i kujtoheshin hollësira. Më uronte që kjo vepër të kryhej me sukses dhe sugjeronte që të përkthehej dhe anglisht…

* * *

Po i mbyll këto kujtime duke shprehur pakënaqësinë time ndaj qeverisë së RSh dhe Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, sepse kam vënë re se këtë albanolog të shquar, që hartoi e botoi 60 libra me shpenzimet e tij, ku na solli aq shumë materiale të panjohur dhe studime të depolitizuar e të shumanshëm, e ka vlerësuar më shumë Akademia dhe institucionet shkencore të Kosovës se sa ato të Shqipërisë. Këtij albanologu i është dhënë vetëm Medalja e Mirënjohjes prej Kuvendit të Shqipërisë, kurse në Fjalorin Enciklopedik Shqiptar Tiranë 2008, vol. I, nuk është trajtuar si zë më vete jeta dhe ndihmesa e tij. Kam frikë se kjo akademi nuk do të interesohet për të sjellë në Shqipëri gjithë bibliotekën e tij, fondin e letrave, fotografive dhe të materialeve e shkrimeve të tij të pabotuara…

Mezi pres të shkoj këtë verë (2023) në Shqipëri e të vendos një tufë lulesh te varri i tij në Theth, që është ndërtuar në oborrin e kishës katolike të atij fshati turistik në rrëzë të Bjeshkëve të Namuna përtej të cilave shtrihet Kosova. Ky studiues, me jetën dhe veprën tij është albanologu i huaj më i shquar. Ai u dallua për saktësi, urtësi, punë të shumanëshme dhe dashuri ndaj popullit tonë, të cilën e shprehu dhe me dëshirën për t’u varrosur në Theth. Mendoj se vlerësimi i këtij studiuesi do të rritet gjithnjë e më shumë dhe një ditë ato pak kilometra shkëmb që ndajnë Thethin me Kosovën do të përshkohen nga një tunel automobilistik për të bërë të mundur lidhjen e kësaj pike turistike me Kosovën…

I përjetshëm qoftë kujtimi i albanologut Prof. Robert Elsie

TË VEÇANTAT E FESTIVALIT SHQIPTAR WORCESTER MA 2023

by

Thanas L. Gjika/

Në datat 2-4 qershor 2023 në qytetin Worcester MA, në ambjentet e Kishës Shqiptare Ortodokse “Fjetja e Shën Mërisë” u organizua Festivali Shqiptar i radhës, festival i cili ka 40 vjet që organizohet me sukses.

Një nga karakteristikat dalluese të popullit tonë është pasioni për poezi, këngë dhe valle. Pushtimet e gjata romake, sllave, turke nuk e lanë popullin shqiptar ta shkruante gjuhën e vet, pra as historinë kombëtare. Kësaj mangësie shqiptarët iu përgjigjën gjatë shekujve duke gdhendur ngjarjet më të rëndësishme të historisë në vargje poetike dhe në valle. Kjo traditë e lashtë u shfaq po ashtu, madje edhe më fuqishëm pas kapitullimit të diktaturës komuniste. Sot mund të them se një në 100 shqiptarë, gjatë këtyre 32 vjetëve të fundit, ka shkruar e botuar poezi të shumta, kurse një në 2-3 shqiptarë ka kërcyer me virtuozitet valle nëpër dasma, ahengje e festivale. Shqiptaret e shqiptarët e shpërndarë nëpër botë, në Europën Perëndimore, Amerikë e Australi, kanë vite që organizojnë takime poetike dhe festivale.

Në këtë traditë të bukur, komuniteti shqiptar i qytetit Worcester MA i Amerikës ka meritën sepse është ndër të parët që ka organizuar që nga viti 1983 çdo dy vjet, me nismën e Fr. Spiro Page dhe aktivistëve William Johns, Bob Steffon, Dhimitër Steffon, etj, festivale të këngëve e valleve shqiptare.

Për shkak te Covid-it festivali I kulturës shqiptare nuk u organizua dot në vitin 2021. Me këmbënguljen e At Mark Dokut u vendos që të mos shtyhej më ky aktivitet kulturoro-artistik, i cili është aktiviteti më i rëndësishëm i kishës dhe i mbarë komunitetit. U krijua grupi i ri për drejtimin e punëve dhe u kërkua ndihmë nga të gjithë anëtarët e kishës e të komunitetit. U ofruan për ndihmë dhe u aktivizuan gati 400 shqiptaro-amerikanë që nga mosha 10 vjeç e lart.

Për dy muaj kisha gumëzhiti si një zgjua i madh bletësh. E kam të pamundur të permend emrat e të gjitha grave e vajzave, djemve dhe burrave, që punuan për krijimin / gatimin dhe shitjen e ushqimeve tradicionale shqiptare midis të cilëve u shquan dhe shumë nga veteranet e veteranët e këtyre punëve. Po ashtu e kam të pamundur të përmend me emra biznesmenët, që dhuruan shuma bujare me $ 5.000, $ 4.000, $ 2.500, $ 1.500 dhe $ 400, etj, të cilat u përdorën për marrjen me qira të tendës së madhe e të 10 tendave të vogla, blerjen e ushqimeve, pagesën e artistëve dhe të ftuarve nga larg, printimin e librit të festivalit në 600 kopje, të cilat iu dhuruan pjesëmarrësve tek hyrja, etj.

Grupi organizator në fillim kishte frikë se a do të arrinte ta siguronte shumën e nevojshme për të mbuluar shpenzimet fillestare, sepse çmimet e të gjitha gjërave ishin rritur së tepërmi. Mirëpo biznesmenët shqiptarë të komunitetit dhe mjaft biznesmenë amerikanë iu përgjigjën me bujari kërkesave për donacione dhe kështu u arrit që shuma fillestare e këtij festivali të ishte shumë më e lartë se ajo e festivaleve të mëparshëm, dhe t’i mbulonte shpenzimet fillestare. Kjo tregoi se biznesmenët e Worcester MA e vlerësojnë si duhet festivalin, e ndjejnë nevojën e organizimit të tij jo thjesht për argëtimin e tyre e të fëmijëve të vet, por për bashkimin e shqiptarëve, për zhvllimin e traditave tona kulturore artistike.

Pa mundur të përmend emra, shtoj se meritojnë nga një puthje në ballë prej Fr. Markut dhe Ilia Tërovës (drejtuesit të grupit organizator) jo vetëm aktivistët kryesorë, artistët, prezantuesit, koreografi Dhimitër Demiri, por dhe të gjithë ata që u aktivizuan nga 80-vjeçarët e deri tek valltaret e reja dhe nxënëset e shkollave, që turreshin si milingona për të mbledhur mbeturinat e ushqimeve, të pjatave, letrave, etj.

Përveç ndërgjegjësimit të lartë të donatorëve dhe veprimtarëve, dua të theksoj se ky festival pati dhe disa të veçanta të tjera. Disa muaj më parë zotërinjtë Greg Stefon dhe Frank Zdruli bashkëpunuan me kryesinë e Bashkisë së qytetit dhe arritën që të siguronin emërimin e një pjese të Rrugës SALIZBURY me emrin GJERGJ KASTRIOTI SKANDERBAG. Ky akt u celebrua në hapjen e festivalit. Po ashtu këtë festival e nderoi me pjesëmarrjen e vet një delegacion i ardhur prej Italisë i përbërë nga dy arbëreshë: Zoti Rosario Petta Kryetar i Komunës së qytezës arbëreshe Piana degli Albanezi të Siqelisë dhe Zonja CASTRIOTA, pasardhëse e familjes së Gjergj Kastriotit Skënderbeut.

Emocionet e emërimit të Rr. SALISBURY në seksionin që i kalon anash Kishës Shqiptare me emrin GJERGJ KASTRIOTI SKANDERBEG WAY u shtuan, kur dolën në skenë dy rapsodë të talentuar, mjeku Geg DELIA dhe vëllai i tij Ing. Ndoc DELIA, të cilët kënduan këngën popullore kushtuar Gjergj Kastriotit. Ata kënduan me çifteli e sharki, të veshur me rroba kombëtare gege, pra me vegla dhe veshje arbërore të kohës së Gjergj Kastiotit, gjë që i dha kolorit muzikor dhe etnogafik festivalit të sivjetëm si nuk mund t’i jepet asnjë festivali tjetër.

Uroj që festivalet shqiptare të Worcester MA të mbështeten në përvojën dhe arritjet e festivalit të vitit 2023 me qëllim që aspektet organizative, kulturore dhe financiare të kapin nivele gjithnjë e më të lartë! Kështu komuniteti shqiptaro-amerikan i këtij qyteti do të vijojë të jetë një shembull i aktiviteteve kulturore artistike në mbarë ShBA-të dhe në mbarë diasporën shqiptare në botë…

Ky festival i Worcester MA mund te them se ngjalli kohen e lavdishme te Arberit, aty u bashkuan tre faktore: emerimi i Rr. SALISBURY me emrin “GJERGJ KASTRIOTI SKANDERBEG WAY; prania e delegacionit arberesh qe erdhi nga Piana degli Albanezi me pasardhese te familjes se Kastrioteve; dhe kenga qe kenduan vellezerit DELIA per Gjergj Kastriotin Skenderbeun me Cifteli dhe Sharki, vegla muzikore iliro-arberore, te veshur me rroba arberore, i dhane ketij festivali ngjyra te kohes se shekullit te XV-te, kohes kur te paret tane u bene mur mbrojtes i kultures europiane ndaj hordhive osmane. Ky fakt na ben ne shqiptareve te sotem me te ndergjergjshem per te punuar gjithnje e me shume per bashkimin kombetar dhe lulezimin e vetive me te mira te karakterit tone si komb.