tragjedia came – Dielli

TRAGJEDIA E ÇAMËRISË NË NJË LIBËR

July 16, 2013 by dgreca

(Esse për librin e Prof. Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame”) /

Ne Foto: Ballina e librit, që u sponsorizua nga federata “Vatra” /

NGA ENVER KUSHI/

Kur krimi ishte kryer dhe Çamëria e përgjakur dukej e zhbërë, një Komision Ndërkombëtar Hetimor, sapo shkeli tokën çame, pa dhe ndjeu gjëmën e madhe. Sipas dëshmive të botuara të një prej anëtarëve të Komisionit Hetimor, pranë Filatit, (me siguri në Vanër), grekët i çuan për të parë “varret e të masakruarve nga çamët”. E ndërsa shihnin varret dhe pak më tutje qytetin thuajse pa jetë të Filatit, njëri prej anëtarëve të Komisionit, befas u kërkoi shoqëruesve grekë atë që ata nuk e prisnin: të hapeshin varret për të parë “të masakruarit e pafajshëm nga çamët”. Siç duket ai e kuptoi se Komisioni ndodhej para një dëshmie të rremë, grackë alla greke, sepse plisat mbi varre ishin të freskët e të ashtuquajturit varre, ishin sajuar një ditë më parë ose ndoshta disa orë para se Komisioni të vinte atje. Kaq u desh, shkruan dëshmitari i kësaj ngjarjeje, që Komisioni të ndodhej përballë egërsisë, sharjeve, kërcënimeve edhe të një grupi të vogël njerëzish, që ndiqnin në distancë ngjarjen e që prisnin të dëshmonin “për krimet e çamëve” ndaj popullsisë greke. Kjo është ndodhia e rreth 63 viteve më parë, por e lashtë sa vetë njerëzimi: ata që kanë kryer krimin, gjithmonë janë përpjekur ta fshehin atë. E megjithatë të vërtetat e krimeve të mëdha, tragjedive njerëzore, në forma e mënyra nga më të ndryshmet, shpejt a vonë, janë marrë vesh. Episodi i lartpërmendur, me domethënien e tij, flet shumë. Unë mendoj se ai pazgjithshmërisht lidhet edhe me librin më të ri të Prof. Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame”, i cili në 200 faqet e tij, me një densitet marramendës ngjarjesh, hap siparin e një teatri tragjik, nga më tragjikët në Gadishullin Ballkanik të dramave dhe kobeve: Tragjedinë e Çamërisë. Autori me këtë vepër zbulon mekanizmin e krimit, ndjek kronologjinë e ngjarjeve, që çuan në realizimin e ëndrrës së “Megali Idesë” për zhbërjen e Çamërisë. Profesor Meta nuk hap “varre të rremë” alibikë, siç kanë bërë e bëjnë historianët grekë, të paktën që nga viti 1844, kur nga kryeministri grek Jorgos Koleti, u paraqit programi politik me emrin “Megali Idea”, por zbulon para lexuesit, opinionit shqiptar e atij të huaj, të vërtetat e hidhura, dëshmitë e shumta të tragjedisë çame. Është e vërtetë që në këto 20 vitet e fundit, studiues me origjinë nga Çamëria, shumë prej të cilëve kanë qenë protagonistë të ngjarjeve si Ibrahim Hoxha, Hasan Minga, Petrit Demi, Hajredin Isufi, Prof.Selman Sheme, etj., apo të tjerë si Prof.Dr. Pëllumb Xhufi, Prof.Dr.Kaliopi Naska,Sherif Delvina, Laurant Bica e ndonjë tjetër, për mos lënë mënjanë 80 vite më parë punën kolosale të Mit’hat Frashërit, me veprat e tyre kanë kontribuar për të vërtetat e historisë dhe tragjedisë çame. Mendoj se një nga meritat e Prof.Dr.Metës, është depërtimi më në thellësi të tragjedisë e në ca skuta të fshehura nëpër arkiva, ku ruhet një dokumentacion i madh e që ndriçon çështjen çame, veçanërisht gjatë Luftës së Dytë Botërore. Historia e shkruar mbështetet në faktin dhe dokumentin konkret e bindës.Pa burime bindëse arkivore, ose më saktë pa ballafaqimin e disa prej tyre, vepra historike, mund të jetë çdo gjë, por e besueshme jo. Duket që puna voluminoze dhe nga më seriozet në historiografinë moderne shqiptare, në librat “Tensioni Greko-Shqiptar (1939-1949) dhe “Shqipëria dhe Greqia (1949-1990), janë prologu i këtij libri. Librit “Tragjedia Çame”, ia rrisin vlerën dhe besueshmërinë, mbështetja në dokumentacionin e pasur të Arkivave Kombëtare të SHBA, Arkivit të Ministrisë së Jashtme të Britanisë së Madhe, Arkivit të Ministrisë së Punëve të Jashtme të Italisë, Arkivit të Zyrës Historike të Shtabit Madhor të Ushtrisë Italiane.Gjithashtu autori i referohet edhe shumë dokumentave të botuara apo botimeve historiografike, veçmas atyre grekë, si Evangjelos Kofos, Krapsitis, Kondis, Muselimi, Jani Sharra, Nikos Zhangos etj. Jo vetëm kaq. Autori, skrupuloz i dokumentave, ndjek në përgjithësi një linjë lineare në librin e tij. Historia e Çamërisë jepet në mënyrë kronologjike, që nga thellësitë e shekujve deri në ditët tona, me disa nga momentet kulmore të saj.Ky trajtim linear, gërshetohet edhe me një parim tjetër: atë vertikal, thënë ndryshe, depërtim në thellësi të ngjarjeve dhe fakteve historike dhe deduksione të rëndësishme për to. Kjo ja shton vlerat këtij libri dhe dimensionin shkencor dhe logjik të tij. E dukshme është kjo në kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore” e në të tjera që e pasojnë. Për Luftën e Dytë Botërore ka shumë botime.Edhe për Ballkanin gjatë saj ka shumë.Në historiografinë shiptare të periudhës komuniste për fat të keq, ngjarje, personalitete apo fakte të ndryshme janë politizuar ose deformuar, ndërsa për Çamërinë është heshtur. Mendoj se ngjarjet, lëvizjet dhe kontributi i forcave politike, marrëdhëniet mes tyre, kontributet e formacioneve partizane e nacionaliste, qëndrimi i aleatëve e Fuqive të Boshtit, në përgjithësi antifashizmi në Kosovë e veçmas në Çamëri, kërkojnë vëmendje më të madhe nga historiografia shqiptare.Nga ana tjetër, historiografia greke i ka shtrembëruar dhe vazhdon t’i shtrembërojë në mënyrë flagrante të vërtetat, duke hedhur baltë mbi popullsinë çame, duke e kriminalizuar atë dhe duke mohuar kontributin e njohur e të padiskutueshëm të saj në Luftën Antifashiste. Prof.Dr.Beqir Meta, besnik i parimeve të së vërtetës historike dhe mbështetur në një dokumentacion të pasur, me logjikën e fortë prej historiani modern, jep në këtë vepër deduksione të rëndësishme, bindëse dhe të argumentuara. Kapitulli “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”, është për mendimin tim çelësi për të kuptuar epilogun e tragjedisë çame, prapaskenat, që u luajtën mbi një popullsi të pafajshme dhe faktorët, që çuan në genocidin e spastrimit etnik të Çamërisë. Ky është kontribut i padiskutueshëm i këtij libri dhe i Prof.Dr. Beqir Metës në historiografinë shqiptare e me gjerë. Mendoj, se rrallë më ka ndodhur të lexoj një vepër historike, ku densiteti i ngjarjeve të jetë aq marramendës, sa në librin “Tragjedia Çame”, veçanërisht në kapitullin “Çamëria gjatë Luftës II Botërore”. Në të, lexuesi i vemendshëm do të jetojë ditët dhe netët e ankthshme të Çamërisë. Aty lëvizin shtabet e Luftës dhe ushtritë e tyre si ato të EAM-it, Zervës, çetat e batalionet të partizanëve e të nacionalistëve çamë, shtabet e ushtrive italiane e gjermane, shtabet e aleatëve, përplasen ideologjitë, fryjnë erërat e acarta të nacionalistëve grekë, organizohen takime të fshehta, thuren plane ogurzeza, ka vrasje në pusira, jepen deklarata, që nga mbreti Zog e deri tek Mit’hat Frashëri, formohen këshillat dhe mobilizohen mbi 2000 çamë, apo befas jepet urdhëri i shtabit gjerman për çarmatosjen e popullsisë dhe nën bekimin e miratimin e shtabit anglez, nis masakra e 26 qershorit 1944, në Paramithi. Tashmë krimi është kryer. Çamëria e përgjakur lëngon në agoni, me një bilanc tragjik ulëritës, që autori i jep me shifra të sakta. Ndihet mes rreshtave të librit dhimbja e autorit, por edhe kumti që ai jep : “Spastrimi etnik i Çamërisë në përfundim të Luftës II Botërore ishte rrjedhim logjik i politikës antishqiptare të shtetit grek dhe i presionit të vazhdueshëm të tij ndaj etnisë shqiptare në Greqi, qysh nga koha e vendimit arbitrar të Konferencës së Ambasadorëve të Londrës, të vitit 1913. Ai u realizua në rrethanat e favorshme, që u krijuan në përfundim të Luftës dhe u ndihmuan nga disa faktorë. Mes faktorëve, që Prof.Meta radhit janë: • Vazhdimësia e politikës nacionaliste dhe shoviniste greke. • Politika britanike, e cila e preokupuar seriozisht për ruajtjen e pozitave të saj në Greqi, u mbështet në forcat ultranacionaliste greke. • Qëndrimi i forcave gjermane, të cilat duke ndjekur interesat e tyre, në çastet e fundit, bënë çarmatimin e popullsisë shqiptare të Çamërisë dhe u krijuan mundësi forcave rezerviste të kryenin pa pengesë spastrimin etnik të saj. • Rrethanat e turbullta të përfundimit të luftës dhe dobësitë e forcave politike shqiptare, të cilat nuk arritën të bashkoheshin midis tyre dhe të përpunonin një platformë të përbashkët për mbrojtjen e interesave kombëtare. Prof. Dr. Beqir Meta, me të njëjtën logjikë historike, shpalos në këtë libër gjendjen e refugjatëve çamë në Shqipëri, qëndrimin e shtetit grek ndaj çështjes çame dhe Fuqive të Mëdha ndaj saj. Këto e bëjnë edhe më të plotë dhe më të prekshme tragjedinë çame, po t’í shtosh kësaj edhe faktet e dokumentet për heshtjen vrastare të shtetit komunist shqiptar për 45 vite me radhë. Grekët e lashtë, me kolosët e tyre si Homeri e më pas tragjedianët Eskili, Euripidi, Sofokliu, me veprat e tyre do t’í jepnin botës disa mesazhe universale, ku mbi të gjitha, është ai i vrasjes së ndërgjegjes për krimet e kryera në Trojë. Libri i Prof.Dr. Beqir Metës “Tragjedia çame” jo me gjuhën e letërsisë, por me atë të historisë së vërtetë, troket fort në ndërgjegjen e grekëve të sotëm, të historianëve, intelektualëve, klasës politike të këtij vendi fqinj. Janë ata, që ose e kanë shtrembëruar ose vazhdojnë edhe sot të fyejnë mijëra viktima të pafajshme, duke i përbaltur ata dhe popullsinë krenare të Çamërisë. Populli grek ka nevojë të mësojë këto të vërteta të hidhura. Libri i Prof.Dr.Beqir Metës duhet përkthyer në gjuhën greke, që populli grek dhe rinia e këtij vendi të mos vazhdojë të shohë e t’ú besojë “varreve bosh” apo alibive të propagandës së historianëve nacionalistë.Sepse, siç shkruan shkrimtari ynë i madh, Ismail Kadare : “ÇAMËRIA NUK ËSHTË NJË FANTAZMË QË NGRIHET PËR TË ERRËSUAR MIQËSINË MIDIS GREKËVE DHE SHQIPTARËVE, PËRKUNDRAZI, KUR POPUJT LEHTËSOJNË NDËRGJEGJEN E TYRE NGA PESHAT E VJETRA, ATA AFROHEN MË SHUMË DHE E DUAN MË SHUMË NJERI- TJETRIN”. Libri “Tragjedia çame” flet shumë e të ve në mendime. Kur Evropa e bota 10 vite më parë, pa në ekranet e TV masakrën e Raçakut në Kosovë, mbajti e mekur frymën nga përmasat e tragjedisë kosovare. Plaga çame është ende e hapur dhe tragjedia e saj ulëritëse. Prof.Dr.Beqir Meta me këtë libër e sjell Çamërinë me plagë dhe tragjike, por edhe me shpresën për të zgjidhur sa më shpejt të ardhmen e saj evropiane.Botimi edhe në gjuhën angleze i këtij libri, do ta bëjë më të njohur tragjedinë e Çamërisë për studjuesit e huaj dhe opinionin jashtë Shqipërisë.

TRAGJEDIA E ÇAMËRISË VJENË NË ANGLISHT NGA PËRPARIM KAPLLANI

July 11, 2013 by dgreca

Libri “The Last Will”, ose “Amaneti i Fundit”,është një roman me elementë historikë,i bazuar në gjenecodin çam./

Nga Frank Shkreli/

Ne Foto: Ballina e Librit, Amaneti i Fundit/

Shekulli i kaluar do mbetet ndoshta si shekulli më i mallkuar i historisë për nga krimet e shkaktuara kundër njerëzimit nga fashizmi e komunizmi si edhe nga gjenocidet, spastrimet etnike dhe shpërngulja me forcë e grupeve të ndryshme etnike nga tokat e tyre. Libra të shumët të historisë në anglisht janë shkruar e vazhdojnë të shkruhen mbi gjenocide e ndryshme në Evropë, përfshirë gjenocidin armen, deportimet sovjetike me forcë të grupeve të ndryshme, si tartarët, gulagët e burgjet e përqëndrimit dhe dislokimet e kulakëve dhe të tjerëve nga regjimet komuniste; gjenocidi i Khmer Ruzhit-it në Kamboxhia, gjenocidi në Ruanda dhe më në fund gjenocidi dhe spastrimet etnike në Bosnje dhe në Kosovë fundin e shekullit të kaluar, kur Serbia ndërmori krime kundër njerzimit, për një kohë të gjatë dhe pa ndëshkim, deri në ndërhyrjen e NATO-s në Kosovë. Të gjitha këto janë shembuj të tmershëm të mizorive që ka bërë njeriu kundër njeriut.

Por libri, “Amaneti i Fundit”, i Përparim Kapllanit mbi gjenocidin çam, duket se është i pari i këtij lloji në gjuhën anglisht, pasi në asnjë nga librat në gjuhën anglishte që kam patur rastin të lexoj, mbi historinë e gjenocideve dhe spastrimeve etnike në Evropë,as nuk përmëndet “Njëra prej spastrimeve etnike më të harruara, mu në qendër të Evropës”, sipas autorit të romanit në anglisht mbi tragjedinë çame, Përparim Kapllanit.

Libri “The Last Will”, ose “Amaneti i Fundit”,është një roman me element historikë,i bazuar në gjenecodin çam.Promovimi i librit u bë fund muajin e kaluar, pikërisht me 27 Qershor, ditën e përkujtimit të gjencodit çam, në Toronto të Kanadasë, aty ku autori jeton për disa vite. Romani u promovua nga shtëpia botuese kanadeze e njohur me inicialet IWOI, e mbështetur edhe nga Federata e Shkrimtarëve Shqiptarë në Kanada.

Duke shfletuar librin historiko-letrar të Përparim Kapllanit, vihet re, ”Ndjenja e fortë e (Çamëve) për të mbijetuar”, dhe njëkohsisht theksohet krenaria e të qenit me preardhje çame: ”S’ka asgjë të keqe të jeshë nga Çamëria”. Zylyftari, një shqiptar nga Greqia, thotë, se “patjetër, do ua tregoj se kush jam unë….Unë jam krenar se jam çam dhe këtë fakt nuk do e ndryshoja për asnjë çmim”, shton Zylyftari nga Çamëria. “Për vendlindjen e tij të ndaluar, aty ku kanë lindur dhe ku kanë jetuar para-ardhësit e tij,si dhe vendi nga ku ata u dëbuan dhe u përjashtuan me forcë nga territori që sot i përket Greqisë.”

Romani i Përparim Kapllanit pasqyron gjithashtu edhe realitetin e mungesës së vullnetit politik për tu marrë me çështjen e dhimbshme çame, sidomos nga ana e Greqisë, pasi për Athinën, ”Çështja çame nuk ekziston. Kjo është përgjigja zyrtare e qeverisë greke”, për brutalitetin e ushtruar nga autoritetet greke ndaj viktimave dhe të mbijetuarve çamë të shpëngulur me forcë nga trojet e tyre.

Nuk është se nuk dihet për tragjedinë e Çamërisë, si edhe për atë të masakrës së Tivarit, ku me mijera shqiptarë nga Kosova u vranë e masakruan nga regjimi sllav, fatkeqsisht në bashkpunim me regjimin e athëhershëm komunist të Tiranës. Por për kto tragjedi nuk flitet as nuk shkruhet aq shumë sepse vihet re një refuzim për të pranuar realitetin e historisë së shqiptarëve, si brenda ashtu dhe jashtë kufijve të Shqipërisë londineze. Në këtë mes, të huajt dhe fqinjtë kanë arsyet e veta gjeopolitike, jo vetëm për të mos pranuar realitetin e shqiptarëve në Ballkan, por vazhdojnë të bëjnë ç’mos për të shtrëmbruar dhe për të injoruar historinë e vërtetë, deri në pikën që, sipas tyre, këto masakra, “nuk kanë ndodhur fare”. Por këjo nuk duhet të ndaloj shqiptarët kudo, që të vënë në dukje para botës dhe vetes së tyre, mundësisht edhe në gjuhë të huaja, siç është, “Last Will” i Përparim Kapllanit, –masakrat, shpërnguljet me forcë dhe shpronësimet, ashtuqë që sipas, Amanetit të Fundit, ”Çështja Çame të adresohet njëherë e mirë, në mënyrë kompetente… pasi të mbijetuarit e kësaj tragjedie po vdesin dhe se ankesat e tyre për drejtësi gjithashtu do vdesin dhe do të varrosen me ‘ta Andaj, çamët nuk kanë alternativë tjetër, veçse të paraqesin ankesat e tyre, “Para Gjykatës Ndërkombëtare në Hagë.”

Është e nevojshme që amaneti të të mbështeten me vepra, pa marrë parasyshë konsideratat gjeopolitike dhe indiferencën dhe mungesën e vullnetit politik të Tiranës zyrtare ndaj kësaj historie si një faktor kryesor, për të mos ”çuar pluhur” mbi këtë çështje. Është vështirë të merret me mendë se si Tirana zyrtare do të merrej seriozisht me këtë çështje, ose me të tjera si kjo, kur ajo gjatë 20-viteve të tranzicionit nuk ka treguar kurajon as moralin civil për tu përballur madje as me krimet e regjimit komunist kundër vet popullsisë shqiptare. Është detyrim i çdo qeverie sovrane, në çdo kohë, për të marrë përsipër përgjegjësitë që i takojnë në mbrojtje të interesave të shtetasve dhe bashkombasve të vet, si dhe për tu përpjekur për tu përpjekur për të venë në vend drejtësinë e mohuar. Kur qeveritë sovrane nuk duan ose nuk mund të mbrojnë qytetarët dhe bashkombasit e vet, atëherë njerzit kanë të drejtë tu drejtohen enteve ndërkombëtare për drejtësi. Por fatkeqsisht, mbetet për tu parë dhe shumë për tu bërë në lidhje me nevojën për të artikuluar dhe për të zbatuar parimin dhe për të marrë përsipër përgjegjësitë sovrane në mbrojtje të të drejtave themelore të njeriut të të gjithë shqiptarëve, anë e mbanë trojeve të tyre, dhe padrejtsive ndaj tyre në të kaluarën dhe tani, duek filluar nga vet-vetja. Çelsi mbetet gjithnjë, përballimi me historinë e errët të gjysëm shekullit të kaluar të kombit shqiptar nën komunizëm –sado e vështirë të jetë një gjë e tillë. Kjo nuk ka ndodhë, dhe për derisa kjo nuk ndodhë, do jetë vështirë të kërkohet llogari dhe përgjegjësi dhe llogari nga qeveritë e tjera për masakrat, deportimin me forcë dhe shpronësimin e çamëve nga Greqia, në bazë të Amanetit të Fundit.

Mund të flasim për të kaluarën dhe për të ardhmen. E kaluara është diçka që ne nuk mund ta ndryshojmë, por duke folur për të ardhmen, nuk guxojmë që të kaluarën ta mohojmë, sado e keqe qoftë ajo. Është thënë shpesh se mënyra më e mirë për të ndaluar përsëritjen e gjenocideve dhe krimeve përfshirë ato të shtetit mbi qytetarët e vet, është që të sigurohet që masakrat, gjenocidet dhe krimet e lloj llojshme kundër njerëzimit, të mos harrohen kurrë.

“Amaneti i Fundit” i Përparim Kapllanit është një kontribut i çmuar që sadopak informon lexuesin e interesuar anglisht-folës mbi këtë tragjedi me përmasa të mëdha dhe ende të panjohura të një pjese të kombit shqiptar, Çamërisë. Shkrimtari Faruk Myrtaj, i cili mori pjesë në promovimin e librit në Kanada, në vlerësimin e tij ka shkruar se, “njeriu lind dikur, diku, në një truall, dhe mbetet përgjithnjë fëmijë i atij djepi! Përparim Kapllani, qytetar i tillë i Mëmëdheut të tij edhe pasi ka mërguar në Perëndim, Kanada, për një jetë më inspiruese, merr përsipër këtë bekim/mallkim dhe përpiqet ta ndaj brengën e njerëzve të fisit të tij me tërë njerëzit e kësaj bote.” Përveç kësaj, Amaneti i Fundit, është gjithashtu edhe një kontribut ndaj asaj kujtese të hidhur të historisë kombëtare, vepër e cila kontribon që ajo histori të mos harrohet por të përjetësohet e dokumentuar duke e kaluar atë nga brezi në brez me shpresë që të mos përsëritet më.

TRAGJEDIA ÇAME DHE MESAZHET E SAJ PËR SHQIPTARËT

December 11, 2012 by dgreca

Nga Prof. Dr. Muharrem Dezhgiu*/

Tragjedia çame e ka zanafillën e vet në çastet vendimtare të formimit të shtetit të parë shqiptar të pavarur. Shkëputja e Çamërisë nga trungu kombëtar i shqiptarëve për të plotësuar oreksin e shtetit fqinj dhe në përputhje me interesat e Fuqive të Mëdha është njëherazi dhe fillimi i kalvarit të shqiptarëve të Çamërisë në mbrojtje të identitetit kombëtar.

Shteti grek ushtroi mbi popullsinë çame të gjithë arsenalin barbar për zhdukjen ose asimilimin e kësaj popullsie. Forma të tolla lufte e veprimi ishin organizimi i çetave terroriste në Çamëri, sanksionet ekonomike, lufta raciale, braktisja e popullsisë shqiptare, lënia e saj në padituri e varfëri të thellë si dhe nxitja e kryqëzatave fetare kundër popullsisë myslimane çame. Kundërvënia fetare midis të krishterëve dhe mysliamnëve në Çamëri u shfrytëzua si një ndër mjetet më efikase për të realizuar politikën e mirënjohur “përçaj e sundo”. Frymëzues të kësaj politike ishin drejtues të fesë si dhespoti i Janinës, Spiridoni, e zbatues i saj ishte shteti grek.

Çamët u paragjykuan si bashkëpunëtorë të italianëve gjatë Luftës II Botërore. Pa filluar lufta italo-greke e vitit 1940, ndaj çamëve u kryen masakra e tortura çnjerëzore, duke i trajtuar jo si bashkëluftëtarë, por si robër lufte.

Shovinistët grekë gjetën dhe një “arsye” të jashtme për të zhdukur shqiptarët e Çamërisë. Ishte kjo gjendje diskriminuese e shqiptarëve të Çamërisë, që u shfrytëzua nga Italia për interesat e saj, për ta përdorur popullsinë shqiptare si faktor mbështetjeje për veprimet luftarake kundër Greqisë.

Qëndrimi asnjanës që mbajtën shqiptarët, përgjithësisht, në konfliktin Itali-Greqi ua hoqi nga dora grekëve “armën” për të terrorizuar shqiptarët e Çamërisë. Si në periudhën e luftës italo-greke dhe në luftën kundër gjermanëve, shqiptarët e Çamërisë u ngritën mbi pasionet shoviniste, pa shfrytëzuar mbështetjen tek pushtuesit për t`u hakmarrur kundrejt grekëve, lidhur me ato veprime gjenocidiste të tyre ndaj shqiptarëve. Këta të fundit, adaptuan një qëndrim real mirëkuptimi e bashkëpunimi me bashkësinë greke. Për qarqet shoviniste greke ky realitet mirëkuptimi e bashkëpunimi ishte i papranueshëm. Ndaj ata nxitën përçarjen, por nuk ia arritën qëllimit. Popullsia shqiptare u qëndroi hapur përpjekjeve të gjermanëve për t`i hedhur ata kundër elementit grek. Pozita e shqiptarëve çamë, midis dy zjarresh armiqësore, si të pushtuesve të rinj italo-gjermanë dhe grekëve, u imponoi atyre një politikë mosangazhimi të hapur. Ky qëndrim real dhe gjakftohtë i shqiptarëve, u shfrytëzua si nga grekët ashtu dhe nga pushtuesit për t`u vënë nën shënjestrën e tyre.

Në kushtet e mungesës së të drejtave kombëtare, shqiptarët e Çamërisë lypsej të orientoheshin e të mbështeteshin në ato forca që mbështesnin interesat e tyre kombëtare. Por, për fat të keq, rrethanat historike të luftës dhe ndeshjet midis palëve ndërluftuese ishin të pafavorshme për shqiptarët dhe këta të fundit nuk llogariteshin në interesat strategjike, që kishin palët ndërluftuese.

Këtej del mesazhi historik, që tragjedia e çamëve gjatë Luftës II Botërore mbeti në vorbullën e politikës së mirëfilltë greke ndaj tyre, pa dalë si një çështje me interesa në vëmendjen e ndonjë faktori të fuqishëm.

Pjesëmarrja e çamëve në EAM (Frontin Nacionalçlirimtar Grek) nuk e zgjidhi problemin kombëtar të tyre. Pjesëmarrja e tyre në EAM, i cili ishte nën ndikimin e komunistëve, nuk mund të justifikonte shpresën e shqiptarëve çamë për të zgjidhur çështjen kombëtare pas luftës. Për më tepër, dhe vetë Fronti Nacionalçlirimtar në Shqipëri, edhe pse bashkëpunoi me EAM-in (aq sa bashkëpunoi), nuk e kishte shtruar problemin çam si një pjesë e zgjidhjes së çështjes kombëtare. Në bisedimet, që u bënë midis dy organizatave, nuk u shtrua ky problem, për t`u zgjidhur qoftë dhe në perspektivë. Edhe në linjë të partive komuniste u bënë përpjekje për bashkëpunim të kuadrove dhe formacioneve të të dy vendeve, për të krijuar organizma të përbashkëta që të vepronin në zonën e Çamërisë. Marrëveshjet e arritura nuk u bënë mbi baza reciprociteti. Ky parim u përjashtua nga grekët në këto marrëdhënie. Për më tepër, komandat greke iu drejtoheshin shqiptarëve, që merrnin pjesë në formacionet e përbashkëta, me shprehjen “që nuk u takon aspak politika, mjafton të dini vetëm të hapni dhe të mbyllni dyfekun dhe asgjë tjetër” (AQSH/AP. Fondi 17, viti 1944, dosja 35/1, fl.1-2. Raporti i Tahir Demit për punën në Çamëri, 20 korrik 1944).

Bashkëpunimi i shqiptarëve me EAM-in ishte inekzistent, sepse Zerva i bënte presion për bashkim me të, për një Greqi të madhe. Zervistët kishin kërcënuar EAM-in që në qoftë se nuk do të na ndihmoni për një gjë të tillë, “ju do të konsideroheni tradhtarë”. (AQSH/AP. Fondi 41, viti 1944, dosja 97, fl.2. Informacion i Shtabit të Brigadës 19S për Shtabin e Përgjithshëm të UNÇSH, 4.10.1944). Në këto rrethana, në një përplasje me Zervën, shpresat e shqiptarëve për një bashkëpunim me EAM-in, ishin “pak për të mos thënë hiç”.

Pra, siç shihet qartë, shqiptarët u lanë në verbëri të plotë larg politikës që, në thelb, ishte shqetësimi i tyre për të siguruar të drejtat kombëtare për të ardhmen. Nga ana tjetër elementët grekë, që erdhën në minoritetin grek në Shqipëri, e shfrytëzuan marrëveshjen e bashkëpunimit, duke bërë propagandë në minoritetin grek, për të ngjallë ndjenja separatiste “për t`i bërë masat e minoritetit t`i drejtojnë sytë nga Greqia”. Si rezultat i efikasitetit të kësaj propagande u bënë deklarime të hapura se “ne pranojmë të jemi në një Greqi, qoftë komuniste, qoftë djalliste, por vetëm në Greqi të jemi” (Po aty. Fondi 17, v.1944, dos.115, fl.10. Raport i KQ të PK të Gjirokastrës, 14 maj 1944).

Sa përmendëm, forcat politike në Greqi, të çfarëdo grupimi qofshin, kishin në esencë të njejtin qëndrim ndaj shqiptarëve të Çamërisë. Tek ata ndryshonin maskat dhe demagogjitë e, në vartësi të tyre, edhe format e veprimit për të realizuar, në fund të fundit, shkombëtarizimin e Çamërisë.

Që këtej del mesazhi që, për çështjen kombëtare, forcat politike shqiptare duhet të kenë një mendim e një qëndrim të qartë. Larmia e ngjyrimeve politike përbën rrugët e mundshme për të realizuar zgjidhjen e çështjes kombëtare. Asnjë nga forcat politike greke nuk i kundërshtoi raprezaljet dhe gjenocidin e qeverisë greke ndaj shqiptarëve të Çamërisë. Për rrjedhojë, kundrejt armikut të përbashkët duhej dhe një front i përbashkët nga ana e shqiptarëve, i cili, për fat të keq, nuk u realizua në Shqipëri. Kjo dobësi e organizimit të shqiptarëve, lidhur me zgjidhjen e çështjes kombëtare, u shfrytëzua me mjeshtëri nga armiqtë tanë. Nuk ishte e rastit dhe pa lidhje ndërvartësie fakti që, kur në Shqipëri lufta civile kishte marrë përpjestime të gjera (qershor – nëntor 1944), ndaj shqiptarëve të Çamërisë u bënë masakrat më të përgjakura. Pastrimi etnik i Çamërisë arriti në këtë periudhë apogjeun e vet. Dhe për më tepër, “shteti shqiptar” ishte i pafuqishëm dhe i paaftë për të ndikuar në këtë tragjedi të çamëve.

Pra, në një farë kuptimi, përgjegjësia mbi tragjedinë çame duhet kërkuar në dobësinë e theksuar të klasës politike shqiptare, që e përqendroi vëmendjen tek pushteti politik, duke iu larguar çështjes së pazgjidhur kombëtare. Hekuri rrihet sa është i nxehur përndryshe mbetet i papërkulur siç mbeti dhe çështja çame e margjinalizuar nga politika shqiptare.

Në konfliktin midis forcave politike në Greqi, popullsia shqiptare e Çamërisë është parë me synimin për ta tërhequr në njerën ose në tjetrën anë, për ta futur atë në kurthin e luftës politike në Greqi. Synimi ishte i qartë: cilitdo të ishte rezultati i konfrontimit politik në Greqi, të krijohej preteksti dhe koniunktura e përshtatshme politike për shfarosjen dhe dëbimin e popullsisë shqiptare çame. Populli, në pozita mjaft të vështira, nuk pranoi të binte në pozitat mish për top në luftën midis forcave rivale në Greqi. Pikërisht, në këtë kohë, Zerva kreu masakrën më makabre të 8 korrikut 1944 kundër çamëve që, siç pohohet në dokumente “këto poshtërsi të kryera shkojnë më larg se terrori dhe barbaria më kafshore që njihen si krime kundër njerëzimit… ( Kërkesë drejtuar Komisionit Hetimor të OKB-së, në shkurt të vitit 1945, prej një grupi grashë dëshmitare të ngjarjeve).

Tragjedia çame u justifikua nga Zerva edhe me spekulimin se shqiptarët bashkëpunuan me gjermanët! Ndërsa, vetë Zerva, kishte lidhur një marrëveshje bashkëpunimi me gjermanët ( P.K.Enepekidi, Eliniqi Antistari 1941-1944, Athinë, 1964, f.154). Zerva pranoi të futej në luftë kundër gjermanëve, vetëm pasi mori miratimin e Misionit Ushtarak Britanik për të ndëshkuar popullsinë çame. Në këtë mes del edhe një problem tjetër. Aleatët e mëdhenj gjatë Luftës së Dytë Botërore, për të arritur synimin strategjik të politikës së tyre, sakrifikonin pa asnjë dhimbje popujt e vegjël dhe interesat e tyre. Ata u përdorën si mjete për zgjidhjen e përkohshme të problemeve ndërkombëtare.

Nga misioni anglez në Shqipëri është hedhur dritë për motivet e masakrës së Zervës në Çamëri. “Rrethi ku banonte ky minoritet (Çamëria – M.D.) ishte i pasur. Konseguenca ka qenë gjithnjë një ndjenjë zilie dhe urrejtje nga ana e grekëve ndaj çamëve.” (Ë.Bland J.Prise, A tangled histori of anglo-american relations ëith Albania 1912-1955, f.228). Veç kësaj pretendimi absurd për aneksimin e Shqipërisë së Jugut nga Greqia, që ka predikuar shteti grek, kultivoi për disa dekada një urrejtje shumë të fortë, e cila drejtohej jo vetëm kundër çamëve por kundër gjithë shqiptarëve në përgjithësi (Po aty). Pra, spastrimi etnik i Çamërisë ishte pjesë e strategjisë shoviniste të Greqisë kundër shqiptarëve. Dhuna dhe krimi grek ndaj shqiptarëve çamë dallohet cilësisht, mbasi ajo ishte e organizuar, drejtuar ose nxitur nga shteti grek. Prandaj bashkëpunimin e elementëve të veçantë shqiptarë me italianët e gjermanët, i cili kishte bazën burimore në shtypjen e rëndë kombëtare të shtetit grek, qeveritë dhe propaganda greke e pasluftës u përpoqën që ta fryjnë dhe ta paraqisin si një bashkëpunim të të gjithë popullsisë çame me gjermanët. Qëllimi i kësaj propagande ka qenë vetëm përligjja e spastrimit etnik të Çamërisë.

Edhe nëse një grusht shqiptarësh të Çamërisë, që kishin vuajtur nga shtypja e mizoritë greke për disa dekada, u përpoqën të siguronin ndihmën italiane e gjermane për të shpëtuar nga kjo shtypje, nuk mund të inkriminonte gjithë popullsinë shqiptare të Çamërisë, e cila në përgjithësi i shihte me indiferentizëm marrëdhëniet midis pushtuesve të rinj (italo-gjerman) dhe pushtuesve të vjetër (grekë). Ky qëndrim i shqiptarëve të Çamërisë u konsiderua më i pranueshmi nga kjo popullsi, sepse nuk krijoi asnjë bindje për mbështetje, as tek njera as tek tjetra palë, për të fituar të drejtën e lirinë kombëtare.

Mesazhi i historisë, që na vjen ne shqiptarëve, është i qartë se, për të zgjidhur çështjen tonë kombëtare ne duhet të mbështetemi në ato forca të jashtme, që respektojnë identitetin tonë kombëtar dhe ekzistencën e një shteti kombëtar shqiptar.

Tragjedia çame, e pohuar nga N. Zerva si atribut i tij, është “justifikuar e arsyetuar” si një veprim ndaj “një popullsie gjaknxehtë dhe violente ashtu si shumë komunitete të tjera malore ballkanike”. Pra, siç shihet, kur armiqtë tanë nuk kanë “argumente” politike, për të kamufluar veprimet e gjenocidit etnik iu referohen tipareve gjenetike të shqiptarëve, duke harruar se dhe ata janë produkt i të njëjtit mjedis natyror.

Në mbrojtje të çështjes çame dhe të Çamërisë, si pjesë e çështjes kombëtare shqiptare, në bazë të Kartës së Atlantikut, shoqata “Çamëria” në Amerikë, kërkoi që, populli shqiptar i mbetur në shtetet fqinje të përcaktonte formën e qeverisjes, nëpërmjet së cilës, do të ushtronte të drejtat sovrane dhe të kthehej vetqeverisja e cila u ishte rrëmbyer me forcë. Në këtë kuadër, ajo kërkonte kthimin e popullsisë çame në trojet e veta, dhe Çamëria së bashku me Kosovën të shpreheshin lirisht për të ardhmen e tyre (AMPJ, viti 1944, dosja 35. Letër e shoqatës “Çamëria” në SHBA dërguar Cordell Hull-it, sekretar shteti në SHBA, 18 tetor 1946). Shoqata dhe organizma të tjera çame, edhe më pas, kërkuan pranë shtetit grek dhe pranë organizmave ndërkombëtare për t`u kthyer në trojet eveta etnike, ku t`u sigurohej barazia e dinjiteti kombëtar, por më kot. Shteti grek e trajtoi tragjedinë çame si një realitet të pakthyeshëm, duke sanksionuar de jure atë që bëri Zerva de facto.

Protestat e ashpra dhe kërkesat e vendosura të organizmave çame për të drejtat e veta kombëtare, nuk u morën në konsideratë nga qeveria greke. Ndoshta forca e kërkesave të tyre do të ishte më e ndjeshme, nëse politika dhe diplomacia e shtetit shqiptar do t`u jepte një mbështetje të vetën zyrtare, gjë që nuk ndodhi.

Spastrimi etnik i Çamërisë ose tragjedia çame në përfundim të Luftës II Botërore ishte rrjedhim logjik i politikës sistematike të shtetit grek dhe i presionit të vazhdueshëm që i ishte bërë etnisë shqiptare në Greqi që nga vendimi arbitrar i Konferencës së Ambasadorëve në Londër, në vitin 1913.

Veç sa thamë më sipër tragjedia çame u favorizua edhe nga faktorë të tjerë. Për të ruajtur pozitat e veta në Greqi, politika britanike u mbështet në forcat ultranacionaliste, duke iu bërë si shpërblim këtyre të fundit lëshime për realizimin e objektivave të vjetra politike të spastrimit etnik të Çamërisë. Çarmatimi i popullsisë shqiptare të Çamërisë nga forcat gjermane, për interesat e tyre, në çastet e fundit të qëndrimit të tyre në Çamëri, u krijoi mundësi forcave zerviste (ish aleatëve të tyre) të kryenin pa pengesë spastrimin etnik të Çamërisë. Dobësitë e forcave politike shqiptare, që nuk arritën të bashkoheshin midis tyre dhe të përpunonin në një platformë të përbashkët për mbrojtjen e interesave kombëtare, iu dha rast grekëve të realizonin synimet e tyre të pastrimit etnik të Çamërisë.

Spastrimi etnik i Çamërisë, i shoqëruar me masakra të përgjakshme gjenocidi ishte goditja më e rëndë, që iu dha kombit shqiptar, pas copëtimit të 1913. Tragjedia çame që u realizua aso kohe aq lehtësisht është tepër e vështirë sot që të riparohet.. Shqiptarët nga kjo tragjedi mund dhe duhet të nxjerrim një mësim të madh historik. Kombi shqiptar do të jetë në rrezik, për sa kohë do të ketë trazirë e riorganizim në Ballkan dhe për sa kohë forcat politike shqiptare nuk do të kuptojnë që mosmarrëveshjet e thella dhe ndarjet midis tyre përbëjnë rrezik serioz për integritetin kombëtar të shqiptarëve.

Dielli, arkiv