Nga Gëzim Llojdia/
1.“Në kohët romake,shkruan në një studim Carlo De Mitri, Departamenti i Trashëgimisë Kulturore, Universiteti i Salentos, porti i Brindizit, duket se ishte vendi kryesor i zbritjes, në Adriatikun jugor, i mallrave që lëviznin nga Egjeu dhe Evropa Lindore dhe dhe ndoshta ajo ka mbajtur një marrëdhënie të drejtpërdrejtë me qendrat e prodhimit të këtyre objekteve, të tilla si Korfuzit dhe nga brigjet e ‘Shqipërisë së sotme .
2.“Gjiri i Porto Palermo, thuhet në studimin e botuar për projektin Libruna nga G. Volpe, G. Disantarosa, D. Leone, M. Turchiano,( Porti, approdi e itinerari dell’Albania meridionale tra Antichità e Medioevo: il progetto Liburna, in Ricerche Archeologiche in Albania).Gjiri i natyrshëm i Porto Palermos ,gjendur në territorrin e Borshit,disa km larg Sarandës, i pozicionuar veri-perëndim nga një gjuhë toke që është vepruese në det, ndërsa në juglindje është e mbyllur nga një kep i vogël. Në shtrirje të bregdetit qendror shtrihet një ishull të vogël i zgjedhur nga Ali Pasha një anëtar i një klani të fuqishëm familjar nga Tepelenë, për ndërtimin e kështjellës së tij, në fillim të shekullit të nëntëmbëdhjetë.
(Himarë e lashtë), është e ndarë nga qyteti i lashtë, porti i Orikos(Orikumi i sotëm)
në Gjirin e Vlorës, me masivin Acroceraunio, pra jo shumë larg në vijë të drejtë, por të lidhura me tokën dhe kalimi kryhet nga mali Llogora.
(Panormos, fjalë për fjalë thotë ‘port i sigurt’) një nga zonat e portit të Gjirit të Vlorës,
përgjatë bregut juglindor të vargmalit të Karaburunit, me rëndësi të drejtpërdrejtë për Orikon dhe Porto Palermon. Dëshmitë e Straboni dhe Ptolemeu të sigurojë një përfaqësim të njohur gjiu, së cilës konfiguracion në mënyrë të përkryer. Sipas gjeografit Panormos, qendra e malit Cerauni, ështe në rrugën që çon në Gjirin e Korinthit dhe Ambracia, dhe distanca ishte vetëm disa stade dhe ai ishte i lidhur me Orikos prej të cilave vecohet porti. Sqarimi strabonian shfaqet në vetvete kontradiktore,për gjirin e Porto Palermos, në fakt, të vendosura në detin Jon, në jug të qytetit ku në çdo rast, burimi do të demonstrojë rëndësinë e Panormos, i cili duhet të lejojë më lehtë të arrijnë në Corcyra dhe drejt destinacioneve juglindore, duke shmangur të lundrojnë nëpër kepin e Acroceraunio, ndërsa porti i Orikos mbahte i sigurt për rrugët në veri.
Zona, që ka dhënë kryesisht rezultate me interes arkeologjik ndodhet menjëherë në veri të ishullit. Prania e rrënojave në zonën duket shumë e mundshme .Duke pasur parasysh natyrën,deti i karakterizuar nga një shpat i pjerrët në drejtim të qendrës së gjirit,ku thellësia tejkalon shumë metra, (rrënojat)ato janë lokalizuar në thellësi të mëdha. Sipas këtij studimi tregues është fakti se :ajo tregon mungesën e porteve të lidhura me portet e tjerë apo dërgesave,gjë që çoi në zbulimin e gjetjeve të shumta qeramike, kryesisht kontejnerëve të transportit, relevante për disa rrënojave ose shkarkimin e anijeve.
Port i Porto Palermos sipas këtij studimi ka shërbyer ose mund të kete shërbyer për të siguruar strehim apo të lejojë sulmet e castit gjatë rrugëve të kabotazhit, si dhe materialeve të mbuluara , është konfirmuar nga dy kutit e ankorave të periudhës romake, një nga të cilat është lënë në fund, e mbërthyer në mes të shkëmbinjve, ndoshta shkaku i braktisjes në këtë gji në kohët e lashta, dhe tjetri me dy kuti drejtkëndëshe.
Mbledhja e dokumentacionit arkeologjik, pra, dëshmon një port të lirë të Porto Palermos mbi një mijë vjet të historisë së kërkimit duhet të ketë qenë kryesor, por jo i vetmi, porti, futur në një sistem i integruar i aeroporteve natyrore të mesme-të vogla ndonjë prej të cilave nga prirje masën detare dhe kultin e (Grama), e cila,është vendosur përgjatë një bregdeti të thyer,në një prej maleve Ceraunian, pra port i madh i vendbanimeve, pas Butrintit dhe Onchesmos në jug, dhe para Orikos dhe Aulonës në veri, si vend i sigurt i udhëve bregdetare.Ky ëishte porti i lirë i Porto Palermos.
3.Për Triportin ,autorët thonë se vendi i Triportit (Kepi i Triportit) është vendosur në një kodër të ulët shkëmbore, që dominon me një majë veriore të gjirit të Vlorës dhe një në zonën e lagunës(Laguna Narte), kufizohet në jugperëndim nga një pengesë e përbërë një kep shkëmbore, shtrihet kështu pra në det të hapur. Të dhënat historike si dhe hetimet arkeologjike të lejojë për rindërtimin e morfologjinë e vendit , me një kthesë shkëmbore, por tani e zhytur plotësisht, shumë më tepër se disa metra, në mënyrë që të krijojë një port natyral të bankinave. Sondazhet e para sikurse ato ,që e pasuan në vitet e njëzet të shekullit XX atë-jo,është kur L.M Ugolini ka shënuar një “terren të ndoturë me fragmente, fillimin e një muri ndërtuar me blloqe paralelepipedi, dhe “rruga e shtruar ” në det.
Arkeologu italian propozoi identifikimin me Aulonën, ​​supozimet e përbashkëta më vonë nga NG L. Hammond, i cili raportoi gjetjen e qeramikës dhe gjurmët. Sondazhet e fundit të arkeologëve shqiptarë, veçanërisht V. Bereti deri në fillim të vitevev 90 dhe N. Çeka, gjatë viteve shtatëdhjetë dhe tetëdhjetë të shekullit të kaluar, kanë zhbiruar identifikimin e një zgjidhje të fortë fortifikimi të vijës bregdetare, me një mur të madh përreth i mbyllur në një sipërfaqe prej rreth tre hektarë, pjesëmarrja e të cilit mbulon një hapësirë ​​kohore ndërmjet shekujve II dhe VI para dhe pas Kr.
Si dhe autorët shqiptarë, pjesëmarrësit ekspeditës italiane përtej debatit kanë identifikuar përgjatë strukturave dhe heterogjeniteti i materialeve, që mbulohen gjatë zbulimin nënujore dhe tokësore,kanë shqyrtuar një sipërfaqe prej disa km ku tregojnë madhësinë e një porti të banuar e jetuar për një kohë të gjatë, të paktën nga periudha arkaike deri në kohët mesjetare. Zgjidhja do të ishte e organizuar, për këtë arsye,në një zonë të lartë të banimit, që korrespondon me kepin kodrinor të tanishëm, dhe një zonë e ulët me një profesion tregtar, i cili ishte vendosur me siguri sektori i portit, kjo e fundit gjithashtu ka gjasa të ishte pajisur me një sistem të mbrojtjes ,murature, nga bregdetit aktual, atëherë shumë e ulët e cili shtrihet në pozicionin lindje-perëndim, paralel me vijën bregdetare, poshtë për të mbyllur në kënde të drejtë një mur të dytë, të orientuara veri-jug, shkon në tokë.
Ndërtesat, fillimisht i atribuohet atij sistemit infrastruktural portuale, ata janë në fakt pjesë e mureve kufitare të qytetit të ulët, tani është zhytur pjesërisht nën ujë. Në zonën e lindore të kepit, dhe në lidhje nga kjo e fundit, dokumentuar edhe tre metra të thella në një drejtkëndësh, kufizohet nga tre mure në gurë dhe me mure me anën të paveshur si dhe një mur të katërt të hapur. Dyshohet por është e mundur, që edhe kjo ndërtesë, e cila ende nuk ka qenë funksion, gravitojnë zonën e portit, mund të ketë qenë bërë për në të tokë të thatë dhe pastaj e gëlltitur nga deti,shekuj më vonë.
Triporti mbetet shumë pak i eksploruar, ndërsa germimet në këtë zonë ka njohur kohë deri në fillim të viteve ‘90 të shekullit të kaluar.