- Rrëfim për Visar Zhitin dhe Edmond Cajën/
- NGA URAN BUTKA/
Ai trokiti me mollëzat e gishtërinjve mbi xhamin e repartit të pikturës ku punoja. Nëpërmjet qelqit paksa bojëqielli, si përmes një shtrese uji, dallova imazhin e përthyer të Visarit. Po buzëqeshja e tij e veçantë, ishte e vërtetë dhe depërtuese. U ngrita menjëherë dhe dola jashtë, pak i habitur.
Gjatë përqafimit, u përpoqa të kujtoja, kur kishim ndenjur së bashku për herë të fundit. Gjithsesi, kishte mjaft kohë. Në pamje kish mbetur ashtu siç qe adoleshent: flokët ngjyrë mjalti kaçurrela-kaçurrela, shkapërdredhur mbi ballë e mbi tëmtha. Fytyra nazike, sytë disi të papërcaktuar – midis ngjyrës së ullirit të papjekur dhe barit rrëzë pishave. Poshtë bebes së zezë, një dritëz e ngrohtë okër. Buzët e holla si vargjet. Po të mos kishte mjekrën burrërore, do të mendoje se shihje fytyrën e një Narcisi të brishtë e të përhumbur. Edhe sikur të kishte ndryshuar, do ta kisha njohur, siç e njoha menjëherë nga buzëqeshja e gjerë, gati fëminore, që i merrte gjithë fytyrën.
– Ju kërkova në shkollë, -tha Visari. – Kujtova se do të ishit arsimtar. Ndoshta, më mirë kështu. Kam respekt për punën e mësuesit, por nuk e dua.
– Bëjmë një shëtitje apo gjerbim një kafe?- e pyeta.
– Po më vë të zgjedh ndërmjet parajsës dhe ferrit,- qeshi ai.
Zgjodhëm parajsën. Ecëm në drejtim të Shkëlzenit. Kaluam fshatin Markgegaj dhe arritëm deri te Vau i Veizit, një toponim i ri nga emri i farmacistit të qytetit që peshkonte vetëm atje. Aty fillonte gryka e thellë e Valbonës, nga e cila vinte një frullizë vjeshte, ndërsa ujërat e saj thërrmoheshin në mijëra ngjyra. Visari më pyeste për çdo gjë, sikur të isha vendas. Po shkelte për herë të parë andej me dëshirën e zjarrtë për të vizituar qytetin alpin dhe Valbonën me një bukuri tronditëse. Si poet kishte zgjedhur vjeshtën e dytë, kur Alpet kishin vënë mbi sy qeleshen e bardhë, ndërsa lugina e Valbonës i kishte të gjitha ngjyrat e dheut.
Zërat tanë përsëdyteshin dhe jehonat, si shumëfishime uturruese fjalësh, përhapeshin në krejt luginën.
– Valbonën e kam përfytyruar si një vashë që zbret nga Alpet, e gjatë, e hollë dhe e zhdërvjellët si gjarpërushe, me sy të kaltër e me rroba të bardha, si shkuma e ujërave qiellore, – tha Visari.
– Që këtu e gjer lart te burimet, nis e sos mrekullia e Valbonës,- thashë unë. – Kam shkuar gjer në Dragobi. Më tej nuk kam guxuar. Është zonë kufitare…
– Çudi, tha Visari, – gjërat e ndaluara i lakmoj dhe kur s’i arrij, më shfaqen në ëndërr. Pa ëndrrat jam një skelet. Nga im atë kam dëgjuar aq shumë për Kosovën, saqë e shoh shpesh në ëndërr. A nuk është kjo trevë pjesë e Gjakovës? I rashë tërthor Lumës, ngaqë më thanë se është gjymtyrë e Kosovës…
Visari fliste tërë pasion. Jehona i jepte thellësi dhe fjala i kishte hije.
– Jam kaq afër Kosovës dhe aq larg! Dhe kaq afër Ali Podrimjes. Ai shkruan për Kosovën, unë jo. E habitshme! Kam stisur me mend vargje për të, por a do të vijë dita t’i botoj?
Qëndroi një hop. Mandej, mërmëriti papritur: “Ti kalë i bardhë, Pegasi im, si shkohet në Kosovë, tregomë. Malli më ka marrë, pa qenë kurrë…”
Foli në mënyrë aq të natyrshme, sa u preka nga kjo thjeshtësi pathosi. Kuptova që ai edhe ekzaltohej, edhe vuante njëherësh. Kishte një nevojë të brendshme të nxirrte dufin poetik të shpirtit, të gjente një shteg… Një lloj botimi të pashkruar. Pat dërguar kohë më parë një tufë me poezi për, por kishte marrë vesh tërthorazi që s’do të botoheshin kurrë. Atëherë, instinktivisht, i deklamonte ato vend e pavend, herë duke folur me vete e herë nën zë dhe, kur gjente ndonjë teqe, si puna ime, falej e rrëfehej më i qetë. Kjo i siguronte atij komunikimin aq të domosdoshëm me të tjerët dhe me veten, një
bashkëbisedim të fshehtë të shpirtrave. Kësisoj dëgjonte edhe jehonën e zërit të tij. Një mundësi verifikimi. Ndoshta e ndiente që brumi kishte tharm të fuqishëm dhe furra kish temperaturë të lartë, por nuk e dinte se si dilte buka.
– E megjithatë, unë thur vargje pa m’i lexuar kush. Dhe për t’u ndier i gjallë, shkëmbej ndonjë varg me një shok, me një të dashur…
– A ke ndonjë të dashur?- e pyeta pa ndonjë kuriozitet të veçantë, i shtyrë nga dëshira që ai të kishte një tokëzim, një cak prehjeje, një engjëll mbrojtës.
– Deri tani, vetëm poezinë – u shfajësua Visari. – Ndaj, Muza më shfaqet në formën e një zane, që i do të gjithë, por mua jo.
– Jemi afërsisht në vendin e Zanave, – i thashë.
– Këto vise kanë prodhuar poezinë madhore të etnisë sonë,- e plotësoi Visari. – Madje, “Iliada” dhe “Lahuta” që janë të papërsëritshme, janë ushqyer nga legjendat dhe këngët e kreshnikëve. Homeri dhe Fishta, i pari dhe i fundit, mbeten dy rapsodët më të mëdhenj në botë.
– Po Kadareja?
– Kam dobësi për Të. Drithërohem kur e lexoj. Për gjërat më të bukura e më të guximshme të tij, unë ulërij… Dritëroi më ngjall tjetër ndjenjë. Ka një mirësi ndryshe, prej dheu…
– Po për veten?
Visari më shikoi drejt në sy.
– Poezitë e mia janë ende të pashkruara, ndaj s’mund të gjykosh për një foshnjë që s’ka lindur. Unë i ndiej që më lëvizin, më godasin me shkelma si fëmija në bark të nënës. I dua, por i mbaj brenda vetes, të burgosura. Ato kërkojnë të më shqyejnë, të dalin dhe të harlisen të lira…
Visari e kish ndier dhe e kish kuptuar misionin e vet në këtë botë, por edhe të poezisë. E përjetonte thellë shestimin, por edhe mospërputhjen e tij me mundësinë e shfaqjes, të derdhjes. Kjo e kishte bërë të pasigurt, të trishtë dhe rebel. Nga ana tjetër, duke qenë i dashur, shpirtmadh, i çiltër deri naiv, edhe poezia e gatuar brenda tij kishte fituar vetvetiu këto tipare, sidomos dhimbsurinë, që i pikonte dhe i pikonte pareshtur.
“Jam me të mundurit gjer në çastin e fitores,- thotë ai. – Nuk e di, po vuajtja e tjetrit, dhimbja e tij, me prek, më bën të vuaj shpirtërisht. Kështu që edhe poezia ime merr vetiu anën e të dobëtve, që loti i tyre të rrjedhë në faqen time”.
Tek Vau i Veizit u kthyem, sepse nisi të frynte një erë e vagëlluar që i paraprinte fërtymës. Ecëm në heshtje për një kohë të gjatë, sikur të na ishin mbaruar fjalët, teksa dëgjonim rënkimet e erës.
– “Profili im është era”- pëshpëriti ai dhe u kthye nga unë. – A e di se ç’ndiej tek ecim të heshtur dhe era na lë pas?
Unë ngrita supet. Visari u kthye me fytyrë nga era. Krelat i përhidheshin rreth kokës si susta të leshta, ndërsa palltoja e madhe, e zezë si një zhgun murgu, u nder me cepa të kthyer, si krahët e thyer të një nositi në nisje të fluturimit.
-Më duket sikur shpirti im vërsulet përpara meje si një shpend me krahë të mëdhenj, të përzhitur nga vetëtimat. Ndjek me sy shpirtin. Vazhdimisht më ikën larg… larg dhe unë mbetem pas…
Fytyra e Visarit ishte gërryer, sikur t’ia kishte gërryer shpirtin era. M’u duk si një fantazëm.
– Ti ke lindur poet, por në një kohë pa poezi. Dhe këtë do ta vuash,- i thashë i menduar. –
– E ndiej, por s’mund t’i shmangem. Jam rob i saj. O Zot, sa gjëra më presin që duhet të kryej dhe jeta s’mjafton…
Më vështroi me ndrojtje. Fytyra i mori një refleks të purpurt. Dukej sikur digjej i tëri.
– Të më falësh,- tha pas pak, – e teprova. E kam këtë dobësi. Në jetë jam i qetë, në frymëzim rrëmbehem si një fëmijë. Ka kohë që jam i kyçur dhe i drojtjur, për t’ua dëftuar të tjerëve atë që më shungullon përbrenda. Ti ma dhe këtë mundësi…
Fytyra iu bë si prushi mbuluar nga një push i hollë hiri.
Nisën pikat e para të një shiu të imtë e të ftohtë dhe ne shpejtuam. Shiu do t’i bëjë mirë, mendova.
– Nesër do të ngjitem nëpër Valbonë,- tha ai. – E kam taksur.
– Është e rrezikshme… Mund ta trajtojnë si tentativë arratisjeje…
– Po unë s’kam ndërmend të kaloj kufirin, edhe pse mendërisht e kam kapërcyer,- shtoi ai me humor.
– Edhe mendimi dënohet,- ia ktheva unë pa humor.
– Nuk mund të ndjehem i lirë, po të mos jem i lirë të shoh Dragobinë. Liria është e tillë vetëm kur gëzohet.
Fjalët e tij shungullonin.
– A njeh njeri tjetër këtu?- e pyeta.
– Një mësues letërsie. Kemi mbaruar bashkë fakultetin në Shkodër.
– Mirë do të ishte të shkoje bashkë me të.
Ai pohoi me kokë.
I ishim qasur qytetit. Shakullima ish topitur, ndërsa nga lart binin gjethëza dëbore.
Në sheshin e qytetit u ndamë. Ai u var për në hotel. Atje e priste skulptori Hilmi Hoxha. Sa më tepër largohej, aq më shumë ndieja një boshllëk, një mall, një merak. Më erdhën në mendje fjalët e Visarit, por të ndryshuara nëpërmes shpirtit tim:
“O Zot, sa gjëra na presin dhe ne s’mundemi!”
Visari ishte mësues në një fshat ndërmjet Kukësit dhe Peshkopisë. Katundi ishte i vogël dhe shkolla me pak nxënës. I donte malësorët vocërrakë, të shkathët, të zgjuar dhe të bukur, por i dhimbseshin ngaqë ishin të varfër, të veshur e të ushqyer keq, gati të uritur. Mësimin ua bënte aq tërheqës, saqë mezi e prisnin dhe, kur ai fliste, ata magjepseshin. Por magjia nuk mbaronte brenda orës së mësimit. Në pushim rrinte me ta, luante me top e shëtiste, bisedonte për librat. Nxënësit, që s’e kishin parë me sy librin jashtëshkollor, e lexonin atë duke ecur, në rrugë, me bagëtitë, në oborrin e shkollës e kudo. “Na i bëri fëmijët të marrë si veten”- thoshin fshatarët, të cilët përmendnin fjalët e thukta dhe romuzet hidh e prit të tij.
-“Hë, mësues, a pikon shkolla?- Ka vende që edhe s’pikon. – O mësues, a keni pas gja me hangër? – Besa, boll. Në mëngjes vezë të rrahura, në drekë vezë të skuqura, në darkë vezë të ziera. Shyqyr, që s’ka vakt tjetër…”
Por kishte çaste kur mësuesi shugatej dhe s’përzihej me njeri. Madje as me kolegët, jo se i përçmonte, porse i pëlqente vetmia. Këto ishin çastet e krijimit. I përqendruar s’dihet se ku, të shihte e s’të shihte, të fliste e s’të fliste dhe, ç’ishte më e habitshme për ta, ai lëvizte buzët e bisedonte me vete. “Ai flet me Zotin ose me dreqin”- kish thënë një mësues i vjetër dhe, që prej asaj dite, disa e shihnin si të shenjtë e disa si të çmendur.
Në mbrëmje mblidhej në dhomën-katua me një mësues tjetër jabanxhi. Visari lexonte pareshtur ose meditonte i përhumbur mbi shtratin e drunjtë. Llazari nuk e lodhte kokën as me libra, as me abstragime. “Unë jam pragmatist”, thosh ai dhe merrej me gjithçka tjetër për të shtyrë kohën. Kështu që
edhe biseda e tyre ishte ose e zvargur, ose e munguar. Visari përgjigjej sa për mirësjellje, pa ditur ç’thosh dhe shpesh me mendjen gjetiu.
Shpesh, në gjysmerrësirën e dhomës, ku fekste turbullt një fener i nxirë nga tymi, Llazari i hapte muhabete politike. Atëhere Visari i mbyllte instinktivisht qepenat e ngrehinës së vet, bëhej më i vranët dhe s’dihej pse i dilte vegimi i një gjahtari të pamëshirshëm. Një xhaxhanë e vet, Maksutin, mësues në Skrapar, e kishte pushkatuar partia. Babai, Hekurani, poet që i shfaqte mendimet-kundër në formë humori e shakaje, nuk i shpëtoi burgut. Visari, i mbartur në Lushnjë me gjithë familje, donte të ndiqte në atë qafë si njërin, si tjetrin. Mirëpo, fatalisht, ishte njëherësh edhe mësues, edhe poet. Atëbotë, kur duhej folur apo kundërshtuar, edhe heshtja konsiderohej miratim ose moskallëzim. Gjithsesi, heshtja ishte më e mundshmja e gjithë pamundësive. Ose gjuha e Ezopit.
Kur Llazarin e zinte gjumi dhe gërhiste, Visari rindizte fenerin dhe lexonte Lorkën dhe Dostojevskin… Në fundjavë, merrte arratinë. Shëtiste në natyrë, shtegtonte si një bard, me trastën e vjershave në shpirt. Kishte përshkruar luginën e Tamarës dhe ishte mrekulluar si në atë të Valbonës. Pas gjurmëve të poezisë, kishte arritur gjer në Bjeshkët e Namuna. Bisedonte me malsorë të moçëm dhe merrte prej tyre ngjarje e figura. I pat thënë një ditë plaku i Bardhokëve: “Me më ardhë, më bahet qejfi; me të thirrë, nuk kam.” Dhe Visari shkon vetë në kullën e tij. Miku i pyllit, i lumit dhe i zjarrit, ulet këmbëkryq mbi postiqe në qoshen e djathtë të oxhakut, përballë të zotit të shtëpisë. Pas tij, Gjergji, i biri. Gruaja e këtij, dëshpërimisht e bukur, hyn me hapa ballade dhe kërkon t’i laje mikut këmbët, sipas zakonit. “Po unë a të pranoj të m’i lash këmbët?”- i thotë Visari – A nuk do të më zërë mallkimi i krojeve? Trarët e kullës ndiejnë dhimbje, si atëherë kur i ndanë nga pemët. Sepse gruaja është si pema,- mendon Visari. Është e tmerrshme që malësorët e duan pemën, por s’e kuptojnë gruan, perëndeshën e jetës. – “Ju lutem, largomani legenin, këtë verbëri të turbullt, ku mbytet dinjiteti juaj!”- përgjërohet Visari. Ajo e largon dhe ai ndjehet mirë.
Ai përpiqet të kundërshtojë të keqen dhe të zbulojë kudo të mirën, të bukurën, poetiken, por shpesh, gjen të rëndomtën, që mitizon Njëshin. Fatkeqësisht, edhe te këngët, rapsoditë. Kjo gjë e dëshpëron dhe ai s’gjen ngushëllim, prehje. Lëvizjet e tij shihen me dyshim. Edhe vetë ai.
Një ditë, i vunë prangat. Armikut të popullit në emër të popullit, Në mesditë. Në mes të qytetit.. E hipën në Gazin 69. E çuan në qeli, ku njohu hetuesinë dhe torturat. Urdhri për arrestim kishte ardhur nga Tirana. Shkak për këtë ishin bërë poezitë e tij. Ato që kishte dërguar për botim. Autopsinë dhe shqyrtesën ua bënë ekspertët letrarë P.K. dhe R.V., inicialet e të cilëve i kujtonin Partinë Komuniste dhe Revolucionin Violent. Poezia ishte prostituta, që e kishte tradhtuar. Ajo flirtoi dhe me ekspertët dhe mandej edhe me të tjerë, më të mëdhenj e më potentë. Ishte një valë e nxehtë arrestimesh dhe prerje kokash në fushëbetejën e artit, ishte kohë e çmendur.
Nëna e Visarit, veshur me të zeza, mori rrugën për në Tiranë. Si një hije i shkoi në shtëpi Dritëroit, me të cilin binte kushëri.
– Dritëro, ma shpëto Visarin!
– S’kam ç’bëj. E morën në qafë vjershat.
– Po ti je kryetari i shkrimtarëve, si s’ke ti në dorë?! Fjala jote e ndan davanë. Duhet të ta marrin parasysh.
– E marrin dhe s’e marrin. Unë e bëra një përpjekje, por pa bereqet.
– A është fajtor Visari? Ma thuaj?
– Është dhe s’është…
– Nuk po të marr vesh, unë korba.
– Thuaj shyqyr, të tjerët po i pushkatojnë…
Në mes të sheshit “Skënderbeg” ajo kishte ndaluar Kadarenë.- Jam nëna e Visarit. Ma shpëtoni djalin! Ju kini aq pushtet.
– Më vjen shumë keq, nënë. Po unë jam vetë në mjerim dhe nga dita në ditë pres të rrënohem si Visari.
– Edhe ju?
– Më beso.
Ajo kishte ikur e tmerruar nga sytë këmbët, prej sheshit, ku njerëzia bënte shëtitjen e mbrëmjes. E kishte besuar dhe s’kishte bërë përçapje tjetër.
Visari u dënua me dhjetë vjet burg, me akuzën “Dekadent dhe armiqësor”. E dërguan menjëherë në Spaç e mandej në Qafë-Bar. Kampet e përqendrimit kishin nevojë të shtonin krahët e punës pa pagesë, për të nxjerrë bakrin nga nëntoka.
***
I ati, Hekurani, s’e duroi dot goditjen. Visarin e kishte pikë të dobët dhe e donte përtej vetes. Tek ai i kishte varur të gjitha shpresat. Vetë kishte mbetur pothuajse anonim. Në vitin tragjik 1944, kishte shkruar poemën dramatike “Përqafimi i dy kundërshtarëve, një ballisti dhe një partizani”, ndërsa krijimet e mëpasme, i mbetën pa botuar. Vargjet e tij deklamoheshin dhe këndoheshin gojë më gojë si popullore. Të mos e kish edhe Visari fatin e tij! E pat rritur me bukë e pa bukë, por e kishte ushqyer me tharmin e librave. Kur, më në fund, u imponua në skenën e estradës të Lushnjës, të parën dhe të fundit punë që realizoi, ishte t’i siguronte të birit shkollimin.
Atë natë, që mori vesh arrestimin e Visarit, iu fik drita e syve. Kur e dëgjoi këtë, atje në burg, i biri bëri me mend një poezi: “Plak fatkeq, i verbër, më i verbër se nata. Dielli të perëndoi pas ballit. Nuk je i detyruar të shohësh… Sa herë i mbyll sytë, që të bëhem si ty. Ku ta gjej një shkrepëtimë që ta lëshoj nëpër natën tënde?”
Nëna i vinte me trasta ushqimesh dhe merrte fshehtas nga burgu qeset me vjersha të Visarit. I lexonin fshehtas në dhomën e vogël të Hekuranit. I dëgjonte i verbëri dhe në ato çaste sytë i feksnin nga një dritë hënore. Dukej sikur i kishte ardhur shikimi. Po kur ai bënte lëvizjet e zakonshme të të verbërit, gjithçka kthehej në natë dhe poezitë merrnin udhën e varrit. Pasi i fusnin në një arkëz, si kockat, i mbulonin thellë në bahçen e motrës së martuar.
Prej ditës që kishte arritur poezia e parë, nëna u bë e fortë, hipte e zbriste nëpër kamionë, shpesh ecte edhe në këmbë, në pikun e vapës apo të acarit, pa e lagur buzën dhe pa e ndalur hapin, për të arritur sërish tek i biri.
Dhoma e akullt e takimeve ishte e ndarë në mes nga hekura të dendur. Pas tyre qëndronte Visari, si një kaproll i ri i mbyllur në kafaz dhe, një çap më tutje, polici, si një gjahtar në përgjim të gjahut. Nëna, matanë katroreve metalike, si një murgeshë që falet për të dy. Por, përnjëherësh, ajo ngrihet dhe turret drejt të birit. Duart e tyre bashkohen nëpërmjet hekurave, si stalaktike shpellash. Biseda bëhet pa kuptim, pa lidhje, copa-copa, si në përçartje. Të dy, nënë e bir, duke pëshpëritur e ledhatuar duart e njëri tjetrit, hetojnë çastin. Duart e Visarit dridhen, shtrëngohen, zgjaten gjer brenda qafave të këpucëve ushtarake, tërhiqen me shpejtësi dhe përsëri bashkohen me ato të nënës, për të përcjellë vjershat gjer në gjirin e saj. Kur kryhet ky akt prestigjatorësh, duart e tij bien poshtë si degë të këputura. Atëkohë ata kërkojnë fjalën, që s’e gjejnë dot më. Koha e lejuar ka mbaruar… Polici e largon Visarin, i cili ia dërgon nënës fjalët e pathëna nëpërmjet syve të ujshëm dhe gishtave të dorës që dridhen në ajër…
Kur ajo kthehet në shtëpi, i bashkon copëzat e poezive të nxjerra nga të çarat e burgut, për të ndërtuar shpirtin e të birit. Mandej ia lexonte me zë të ulët Hekuranit. Ai zgjaste duart , që dridheshin dhe prekte copëzat e letrave të rrudhura me poezi. Ai kërkonte nëpër letra shkrimin e Visarit, gjurmët e duarve të tij. –“Ku janë duart?”, kërkonte në ajër i verbëri. – “Ikin duart e mia. Vijnë tek ti, si dy lejlekë të trembur” i thotë Visari. -“Ku janë sytë, buzët?” – plaku heton fragmente të fytyrës për t’i plotësuar portretin. Dhe Visari ia dërgon nga e çara e shpirtit: “I kam sytë. Po asnjë peisazh nuk fërgëllon aty, i përmbysur në atë pak kaltërsi që më ka mbetur… Në pjerrësinë e ballit tim rrjedhin ditët, si rrëke të ftohta shiu, kryqëzohen me vijat e rrudhave… Më dridhen buzët, të gjitha petalet e buzëqeshjeve u vyshkën. Memec puthjesh, gjithë vetmi, largohem edhe nga vetja…”
Në burgun e Spaçit, mes malesh, ku edhe dielli druhet të hyjë dhe në ferrin e Qafë-Barit, ku s’ka asnjë fije bari, po ka gurë të vdekjes, mbetet vetëm trupi i tij, kufoma. Shpirti i ka ikur dhe po i ikën çdo ditë. Trupi dergjet, gjysmën e kohës në qeli, gjysmën tjetër në punë për të nxjerrë mineral të helmët nga galerat e bakrit. Përjeton atje terrin e nëntokës, kësaj nate të llahtarshme. Shpirti i kërkon dritë. Galeria shembet dhe prej andej del ujë i zi. Nuk i lënë skeletët e gjallë sa të kalojnë ujërat dhe sa të davaritet tymi i hidhur i minave. I vënë në rresht për të ngarkuar vagonët si varre. Vazhdim i varreve, mendon Visari, teksa mbush me lopatë varrin e tij. “Leckat e trupit na dridhen, kurmi na shndërrohet në baltë, djersa në lot. Thyhen kazmat, por më parë thyhen kockat tona. Ngrihem, duke e ditur se do të bie prapë.”
Megjithatë, është ende i gjallë, megjithatë ecën verbërisht, për të dalë mbi tokë. Një shok i ferrit, i mbështetet dhe ai e mban. Pastaj i ikën nga duart dhe bie i vdekur. Visari e ngre në krahë me mundimin e Sizifit. Ku e gjeti fuqinë? Ecën me një të vdekur mbi supe nëpër galerinë e shembur e të përmbytur. Ndoshta, mund të jetë gjallë- mendon Visari. Çizmet e shqyera shqyhen edhe më, por ai s’ia merr të vdekurit ato. Rrobat i qullen, mjaft që i vdekuri të mos laget, të mos ngrijë. Sytë i notojnë në ujërat e helmëta dhe në baltën që gjarpëron nëpër këmbë. Dhe ai mbart mbi shpinë të vdekurin, që është edhe vetja e tij. Del nga terri i llangosur, me çizmet e plumbta, me lopatën në dorë (çudi që s’e kishte lëshuar!) si një mallkim që e ndjek pas dhe me vdekjen përsipër. Shembet me gjithë atë, sa sheh dritë, sa sheh dritë dhe sapo merr ajër të kthjellët. Dhe nuk ndien më. Kur hap sytë, ndodhet në qelinë e burgut. Rri shtrirë si një mumie. Qetësia i pëlqen. Mbyll sytë dhe ëndërron. Ëndrrave pranga s’u vë dot. Jepet tërësisht pas ëndërrimeve dhe ripërtërihet, bëhet prapë i gjallë, i bukur, i paqetuar me botën. Atëherë i vijnë mendimet si bletët. Ndërton hojet dhe derdh mbi to pjalmin e mbledhur në lulet e ëndrrave. Nuk ekziston më as qelia pa dritë e pa ajër, as galeritë e vdekjes. Absurdi dhe boshi janë sfiduar. Ai harron gjithçka, edhe vdekjen, edhe krimin që s’e kishte kryer, edhe ata që e kishin realizuar krimin ndaj tij. Poezia, që i kish shkatërruar jetën, po endte një jetë tjetër, atë idealen, magjepsësen. Ajo i jep dehjen, kënaqësinë e krijimit. Ai nuk ndien as mungesën e lirisë. Qelia mbushet me dritë, me ajër, me njerëz. Ata dëgjojnë mërmëritje vargjesh Poeti s’i bën dot zap dhe ua thotë vargjet shokëve, jo për t’u dukur, por si nevojë e brendshme e thellë, e papërmbajtur, si një llavë zhuritëse, por ende jo shumë e qartë, e papërcaktuar. Ai nuk kërkon përjetësinë, as të zotërojë botën, siç ëndërrojnë poetët. Madje, as të pushtojë zemrat e bashkëvuajtësve, që ndoshta do të vdisnin aty si Përkthyesi dhe të tjerët. Një forcë e pashpjegueshme, e fshehtë dhe zjarrmuese si dashuria, e bën të komunikojë me shokët e burgut me fjalë poezie. Nxjerrja e tyre nga shpirti dhe ngashnjimi i të burgosurve të ndërgjegjes, lehtësimi i dhimbjeve të tyre, ngritja e moralit dhe e shpresës, e bëjnë atë të lumtur, ndonëse ai kishte frikë nga lumturia. Atëherë, mendimet e ndjenjat i shfaqen njëherësh, me një qartësi të ndritshme, të papërballueshme.
I vetmi në qeli që ishte i pandjeshëm ndaj poezive, qe veterineri. Gëzimi druhej edhe nga fakti që robi atje ridënohej për një fjalë, e jo mandej për vargje të tëra fjalësh të dyshimta. Nuk donte të ngatërrohej në këtë mesele me rrezik. Kur Visari i deklamonte vetë ato, kjo ishte gjysma e së keqes, se dëshmia ishte eterike, në ajër. Por kur i shkruante dhe ua jepte të tjerëve, si trakte, atëherë…
Visari përfitonte ngaqë letrat ishin të lejuara në burg. Madje, qenë varur përtej portës dy kuti postare, një për letrat zyrtare, ku hidheshin lutjet, ankesat, denoncimet, spiunimet drejtuar komandës, qeverisë dhe tjetra për ato private, dy herë në muaj veç dy faqe, të cilat u shkonin familjarëve, nëse nuk preknin jetën e burgut. Ato duhet të ishin të lumtura. Një herë Visari hodhi një letër drejtuar motrës, ku shkruante: “Jam mirë…”
– Ç’janë këto tre pika?- e pyeti të nesërmen operativi i Sigurimit.
– Pika janë,- iu gjegj Visari.
– Ç’do të thuash me to?
– Asgjënë.
– Prishi, nëse do që letra të shkojë.
– Le të mos shkojë edhe ajo.
– Vazhdimisht tregon mosbindje1, kjo do të të hajë kokën.
Në qelinë e përbashkët shkruante poezi paksa hapur, kinse bënte një letër. Kur e pyeste ndonjë nga spiunët e infiltruar apo nga gardianët se ç’po bënte, u thoshte se po shkruante një letër. Letra lejohet…
Gëzimi e dinte që Visari shkruante vjersha, sepse e ndiente nga afër sesi i ndryshonte ritmi i frymëmarrjes dhe i mërmëritjes. Ai ishte nga Martaneshi, një krahinë e thellë blegtorale, ku punonte si veteriner. Ishte burgosur për sabotim ekonomik, meqenëse kishte ngordhur në koperativë një tufë dhish nga një epidemi. Kishte lënë në shtëpi një djalë shtatëvjeçar dhe gruan. Ajo, për fatin e tij të keq, ishte e bukur. Brigadieri, që e kishte akuzuar për sabotim, ishte një imoral i pështirë, por njëherësh edhe sekretar partie. Me pushtet. Ndërsa ajo ishte e pambrojtur. Gëzimi e mbante mendjen atje dhe e brente gjithnjë e më tepër meraku. Rrinte mënjanë dhe s’përzihej me njeri. Por çfarë e dëshpëronte më shumë, ishte se ajo nuk i kishte shkruar asnjë letër. Ç’kishte ndodhur? Ai punonte si kalë, për të shuar dyshimin dhe mërinë. Kur kthehej në qeli, binte si i vdekur. Por i delte gjumi natën dhe ngrihej i dalldisur. Visari, aty ngjitur me të, e qetësonte. Në fillim ai i dukej i leshtë, ngaqë merrej me bejte. I kishte zët poezitë dhe ato s’bënin vend brenda tij. Madje, kishte frikë prej tyre si djalli nga temjani. Vdekja e Përkthyesit, për të cilin ai shkroi një elegji, e bëri të mendonte ndryshe për Visarin: “Nuk paska fjalë, po rrëke”. Pas kësaj zuri t’ua vinte veshin vargjeve të tij dhe disa prej tyre edhe t’i pëlqenin, por s’e bënte veten. Ato sikur ia hiqnin dhimbjen me dorë dhe i jepnin forcë. Një natë, kur çalltisi nga një ëndërr e keqe për të shoqen, Visarin e gjeti duke shkruar. Dritat nuk fikeshin në burg, ishin pjesë e mbikëqyrjes. Gëzimi mbylli sytë, po gjumi s’e merrte më. Zgjati dorën, kapi një letër të posashkruar dhe lexoi: “Që të zgjohesh nga gjumi i madh, i zi, bëj një vepër ti, kushdo qofsh. S’ka rëndësi madhësia e saj. Le të jetë e thjeshtë si mbjellja e një peme. Mos ki frikë, le të jetë dhe vdekje, por e tillë që e kundërshton vdekjen”.
U ngashënjye nga fjalët me peshë. “Sikur janë qëndisur enkas për mua,”- murmuriti. Vargu i fundit iu ngjiz në tru dhe ai e përsëriste me vete i tronditur. Flaka e mekur e kundërshtimit iu rrit si pa kuptuar brenda vetes.
Në revoltën e Qafë-Barit (ajo e Spaçit kish shpërthyer më parë), Gëzimi u bashkua me grupin kryesor dhe u rreshtua në ballë të protestës, duke habitur edhe Visarin, edhe politikanët e burgosur, të cilët drejtonin revoltën.
– Edhe guri pëlcet nga nxehtësia, – i tha Visari.
– Por edhe nga ngrica, – ia ktheu tjetri. Miniera e Qafë-Barit ishte po aq primitive si ajo e Spaçit, por e akullt. Gjeologët sovjetikë kishin thënë që ajo mund të shfrytëzohej vetëm me mjete, por kurrsesi me njerëz, për shkak të ujërave nëntokësore, rrezikut të shembjeve dhe helmimit. Autoritetet shqiptare dërguan atje të burgosur politikë, që konsideroheshin vegla pune. Çdo ditë me dhjetëra të gjymtuar dhe të vdekur. Kur ndërrohej turni, ata që dilnin nga galeritë, u uronin atyre që hynin: “Dalshi gjallë!” Të vdekurit i nxirrnin nga nëntoka, sepse u ngatërroheshin nëpër këmbë të gjallëve që punonin dhe i flaknin në humbëtirë, pa varr e pa nishan.
Protesta e të burgosurve të Qafë-Barit u bë pikërisht për këto, për shkak të rritjes së dhunës dhe të terrorit. Por edhe ndëshkimi ndaj tyre qe i pamëshirshëm.
Gjyqi i komandës dënoi me pushkatim organizatorët. Gëzimin e kursyen. E dënuan me njëzet e pesë vjet burg, bashkë me pjesëmarrësit e tjerë të revoltës. Poetin e veçuan në kaush dhe e dënuan me tharje.
Gëzimin e kishin torturuar aq shumë në hetuesinë e burgut, sa nuk njihej. Mezi qëndronte në këmbë. E kishte ndarë mendjen të fliste fort dhe ta kthente gjyqin në gjyq kundër tyre. Donte ta zbrazte shpirtin e mbushur plot . Mirëpo komanda, që luante rolin e trupit gjykues, nuk mori asnjë të pandehur në pyetje.. Gëzimi u zhgënjye. Ky s’është gjyq, mendoi. I erdhi të pështirë nga ata që kishte përballë dhe iu dukën më skllevër e më mjeranë se të dënuarit. Papritur, perifrazoi me zë disa vargje të Visarit, që i dolën nga shtresimet e nënndërgjegjes: “Ju jeni më të burgosur se ne. Na morët lirinë duke humbur edhe tuajën. Ne, të dënuar përkohësisht, ju të dënuar për jetë!”
– Si the, si the?!- ulëriti shefi i policisë, Edmond Caja, ose “kockëthyesi” siç e quanin të burgosurit. – Përkohësisht, the? Ta falëm jetën, jo se na dhimbsesh, por se na duhesh. Kush do ta nxjerrë bakrin për njëzet e pesë vjet? Na bën edhe moral, pale! Cili t’i ka ngulur në tru këto mendime, Visari? Paske shpresë të dalësh, ëë? Këtu do të ngordhësh si qen, pa njeri pranë. Vulëhumbur. As eshtrat s’kanë për të t’i gjetur. Ta dish mirë që letrat e sat shoqeje i kemi këtu stivë. Kemi bërë mirë që s’t’i kemi dhënë. S’ke për t’i parë kurrë as letrat, as atë…
Ndërsa Caja shkumëzonte, Gëzimit i qeshi nuri. Ajo s’më paska harruar! mendoi. Zemra i gufoi nga një gëzim i përmallshëm, i munguar…