Nga Anton Cefa/

Konica, personaliteti shqiptar më i kulturuar i kohës së tij, e pau me dhimbje kraharori gjendjen e ulët të qytetërimit të popullit tonë dhe të emigantëve shqiptarë të Amerikës, jo vetëm në rrafshin e kulturës material e të nivelit të jetesës, por sidomos në atë të kulturës shpirtërore dhe të zhvillimit shoqëror të shoqërisë shqiptare; e vuri në dukje në shkrimet e tija, e shqyrtoi me sytë e një sociologu, e këshilloi me zemrën e një edukatori atdhetar idealist dhe kritikoi ashpër po me këtë zemër. Duhej kultivuar brumi fisnik i shpirtit shqiptar, virtytet e vyera; duheshin luftuar veset, duke punuar për formimin e vetëdijes qytetare tek shqiptarët emigrantë dhe, krahas saj, të vetëdijes kombëtare, duke i ndërgjegjësuar ata për të drejtat dhe detyrat që kanë ndaj shoqërisë dhe shtetit – shtetit amerikan dhe shtetit shqiptar, me synimin që të përpiqen dhe të punojnë në dobi të shoqërisë së tyre dhe shtetit shqiptar. Është e vërtetë ajo që ka thënë mendimtari i viteve ’30, Vangjel Koça, për Konicën: “Në vend që t’a merrte problemin e brendëshëm shqiptar si problem edukate, . . . për fat të keq e mori si problem kamxhiku dhe sharjeje”. E përsëris që kjo është plotësisht e drejtë për polemikat e tij në marrëdhënie me kundërshtarët e tij politikë, sepse “toni i luftave të tija politike të brendëshme – siç thotëKoça – nuk ka qenë aspak i fismë”; por nëse e trajtojmë personalitetin e tij në marrëdhënie me njerëzit e thjeshtë, dhe, në rastin tonë, me emigrantët shqiptarë të Amerikës, nuk mund të pohohet një gjë e tillë. Dëshmi është e gjithë veprimtaria e tij këtu, në plan të parë, në gjirin e “Vatrës”. Në hullinë e qytetërimit, një rëndësi të veçantë, ai i jepte ngritjes morale dhe kulturore të qytetarëve, gjë që e konceptonte në dy rrafshe: në atë teorik dhe në atë praktik, në njohjen dhe në stërvitjen. Në kapitullin e parë të “Kanunores dhe Rregullores së Federatës Panshqiptare VATRA” – e njohur nga administrate amerikane e shtetit Massachusetts, më 13 qershshor 1912, dhe botuar për herë të parë në shtypshkronjën e “Vatrës”, në tetor 1926, – aty ku bëhet fjalë për “Qëllimet e Federatës”, vihet si qëllim kryesor: “Të përhapë në mes të Shqipëtarëve t’Amerikës stërvitjen dhe doktrinat morale.” (Neni 3). Konica së bashku me Nolin dhe atdhetarë të tjerë krijuan dhe organizuan “Vatrën” si një institucion të edukimit kombëtar e qytetar. Duke e futur në Kanunore dhe duke e sendërtuar në praktikën e punnës së “Vatrës”, Konica e shndërroi edukatën qytetare nga një synim në një veprimtari të organizuar. Që në fillim, në Kanunoren, ai përcakton edhe rrugët për arritjen e këtij synimi. Në nyjën 1 thuhet: “Të ritë në mes të Shqipëtarëve t’Amerikës, dhe me anë të tyre në mes të Shqipëtarëve të Shqipërisë, shpiritën e ndihmës në mes të tyre dhe të dashurisë për kombësin’ e tyre me anë konferencash popullore dhe botimesh.” Dhe këtë punë, ai filloi ta vinte në jetë që me krijimin e “Vatrës”, e vazhdoi gjatë kohës kur qe kryetar i saj, dhe më vonnë, vazhdimisht, me dashuri e përkushtim martiri, me shpirtin e tij, në të cilin siç është shprehur Noli “mbretëronte si njëfarë perëndie ideali stoik i detyrës.” Me aftësitë organizative, me punën e ti propagandistike, me konferencat që mbajti në periudhën para dhe pas formimit të “Vatrës” dhe më vonë, kur vizitonte kolonitë e mërgimtarëve, me shkrimet dhe artikujt publicistikkë, etj., ai u bë një edukator i flaktë i emigrantëve, arriti të shuajë mospajtimmet e kundërshtimet që kishin shoqatat me njëra-tjetrën, duke i shndërruar ato në degë të Federatës, i udhëhoqi në rrugët e vështira të formimit të vetëdijes qytetare dhe kombëtare. Ndihma e ndërsjelltë është shfaqje konkrete, e prekshme e dashurisë për njëri-tjetrin, dashuri që të çon drejt dashurisë për kombësinë, ashtu siç ndodhi dhe siç e kishte parashikuar, dhe për të cilën punoi Konica. Këtë normë morale, ai e pati vënë në Kanunore, tek qëllimet e krijimit të Federatës: “Vatra” krijohet “të ndihë moralisht për përmirësimin e anëtarëve të Federatës dhe të mprojë sa të mundë imigrantët dhe punëtorët shqipëtarë.” (Neni 4). Historia e “Vatrës” dhe historia e bashkësisë shqiptaro-amerikane e kanë dëshmuar katërcipërisht një gjë të tillë. Në historinë e “Vatrës”, ndihma e ndërsjellë nga dimensione individuaale kaloi në dimensione kombëtare, duke u bërë një faktor i jashtëzakonshëm i funksionimit të organiatës dhe i shpëtimit të Shqipërisë dhe zhvillimit të saj. Duke çekur këtë problem, Gurrazezi në “Historia e Federatës VATRA” ka thënë: “Me ato punë të rënda dhe rogë të vogëla, punëtorët shqipëtarë t’ Amerikës ndihmuan familjet e tyre në Shqipëri, përmirësuan tepër ndodhjen ekonomike të vendit të lindjes së tyre, dhe bënnë çudira duke ndihmuar me duar hapur për lëvizjen kombëtare . . . N’ Amerikë ka patur shumë mijëra shqipëtarë, po fakti është se çudirat i bënë vetëm Vatranët: ata 5000 shqipëtarë që ishin anëtarë të Federatës VATRA, ndotha edhe më pakë se aqë. . . ”* * * Në kapitullin “Anëtarët”, vihet si kusht pranimi në Federatë qëndrimi moral: “Çdo Shqipëtar . . . që ka sjellje të mirë . . . munt të kërkojë të bëhet anëtar i “Vatrës” (Neni 6). Por për t’u anëtarësuar nuk mjaftojnë sjellja e mirë dhe ndershmëria, vatrani duhet të dojë dhe të respektojë deri në një Kanunoren e “Vatrës” dhe “kanunet dhe institutat e Shteteve të Bashkuara.” Respektimi ndaj ligjit është gur themeli në ndërtesën e shtetit dhe të shoqërisë, shenjë qytetërimi. Një punë të madhe bëri Konica për formimin e vetëdijes qytetare tek emigrantët shqiptarë, duke i ndërgjegjësuar ata për të drejtat dhe detyrat që kanë ndaj shoqërisë dhe shtetit, me synimin që të luftojnë dhe të punojnë në dobi të shoqërisë dhe shtetit të tyre, edukoi ndjenjën e qytetarisë. Si një evropian i formuar, Konica vlerësonte tek qytetari, para së gjithash, ndjenjën e përgjegjësisë së individit ndaj shoqërisë. Ta ndjesh veten përgjegjës ndaj shoqërisë për çka e si ndodhë rreth teje është treguesi më i lartë i vetëdijes dhe i ndjenjës qytetare. Ky tipar formimi i personalitetit të njeriut së bashku me parimësinë në jetë përbëjnë kuintesencën e të qenit qytetar i lirë dhe i ndershëm. Të gjithë e dimë përkufizimin që i pati bërë Konica lirisë: “Liria është të mundet njeriu: të besojë ç’i do zembëra, të thotë ç’i thotë zembëra, të shkrojë ç’i do zembëra, veç ato që janë kundëra lirisë tjetër njeriu.” Liria e ndërgjegjes, liritë e individit, liria e fjalës, e shtypit, e veprimit, të drejtat e detyrat e qytetarit përbëjnë themelin e edukatës qytetare, që u përpoq të edukojë Konica tek shqiptaro-amerikanët. Ai thotë: “Liri, nuk do të lodhemi së kërkuari, se ajo është shpëtimi i kombit.” Ai nuk pushoi së punuari për një edukim të shëndoshë qytetar. Edhe pse në kohë të vështira, ai përdori edhe teatrin si armë e fuqishme me ndikim të lartë edukativ, në rrafshin moral dhe në atë estetik. Ja se çfarë shkruan Jup Kastrati në monografinë e tij për Konicën: “Tragjedia ‘Othelo’, vepër e shënuar e Shakespeare-it, shqipëruar nga kryepeshkop Fan S. Noli, u shfaq për herën e parë në Arlington Theatre, në Boston, Mass., më 4 korrik 1923. Henrietta Miller luajti rolin e Desdemonës, Antigoni Vaskë Kosta lojti rolin e Emilisë, Vançi Miller pjesën e Othelos, Arapit të Venedikut, Andon Frashëri rolin e Jagos. Faik Konica, i cili stërviti amatorët interpretoi rolin e Dukës. Në kritikën që i bëri Konica kësaj shfaqjeje, në gazetën ‘Dielli’ të 7 korrikut 1923, në fund të artikullit thotë shprehimisht: ‘në një fjalë të lojturit e ‘Othelos’ në Arlington Theatre të Bostonit më 4 të korrikut ka qenë shumë më tepër se një lodrë amatorësh: ka qenë për herë të parë në gjuhën shqipe, përfaqësimi më i fortë dhe i bukur i një kryevepre tragjike”.* * * Është i padiskutueshëm personaliteti kundërthënës, kontradiktor, herë-herë paradoksal i Konicës, një personalitet kulmor në të dy kahjet, në atë pozitive dhe në atë negative, në të mirën dhe në të keqen, në të bukurën dhe në të shëmtuarën. Një personalitet i fuqishëm që i kishte të fuqishme, kulomore edhe kundërthëniet e tij, kudo në jetë e në punë, në politikë, në kulturë, në karakter, në qëndrimin ndaj tjerëve, po edhe ndaj vetes. Edhe në shpirtin e tij qe kundërthënes; por, siç na rezukton, ai u fali emigrantëve shqiptarë atë hise shpirti që u takonte engjujve dhe asnjëherë atë që u takonte djemenve. Kjo hise engjullore – jo aq e njohur në trojet tona – u jetësua në punë, në fjalë, në sjellje, në shkrimet publicistike, në vepra letrare, në marrëdhënie me mërgimtarët. E vërtetë, me shqiptarët e Amerikës edhe në gabime qe i sjellshëm, kurrë i vrazhdë; edhe në kritikë qe i butë, kurrë i ashpër; edhe në fjakë qe i ëmbël, kurrë i hidhur. Kritika e tij është kritika e babait që qorton të birin; vërejtja e tij vërejtje e mikut për mikun; tërheqja e vëmendjes tërheqje e vëmendjes e shokut ndaj shokut. Kët na e dëshmojnë të gjithë ata shqiptaro-amerikanë që e njohën dhe punuan me të; këtë na e sugjeron historia e “Vatrës”; këtë na e vërtetojnë sjelljet e tij në gjirin e vatranëve, shkrimet e tij për shqiptaro-amerikanët, “shpirita e tij responsible” ndaj “Vatrës” dhe ndaj bashkësisë shqiptaro-amerikane. Për shqiptarët e Amerikës dhe, në radhë të parë, për vatranët, ai qe vërtet jo vetëm udhëheqës politik, organizativ, kulturor, artistik; por, mbi çdo gjë, ai qe udhëheqësi shpirtëror idealist, i dashur, i nderuar, i admiruar dhe për pasojë, i ndjekur. I ndjekur me përkushtim. Konica gjithnjë e pati vlerësuar lart punën e vatranëve, gatishmërinë e tyre në punët e “Vatrës”, kontributet e tyre në lëmin atdhetar.. Në nr. 30 të “Diellit”, me rastin e përvjetorit të parë të botimit të kësaj gazete, Konica, në editorialin e tij, falënderoi Shoqërinë Besa-Besën dhe bashkëpunëtorët më këto fjallë: “Shoqërisë Besa-Besën”, kryetarit atdhetar dhe të palodhur të saj, pleqësisë së nxehtë kurdoherë gati të bëjë detyrën e saj, ana kombëtare u ka hua përhirime nga zemra. Dreqtor’ i ‘Diellit’ mbush një detyrë të veçantë duke rrëfyer se sa i çmon mundimet e të dashurit atdhetar, z. G. Konda Gjoleka, i cili ka marrë përsipër sundimin e gazetës. Dhe s’ munt të heshtim emrat e z. Efthim Natsi, i cili nga atdhesia ka marë gjurmat e të dy vëllezërve të njohur të tij, dhe z. Ilo Zografi. Në vende të tjera, munt që shtypogarfët të vështrohen si punëtorë, po, në përlindjen shqipëtare, rolli i tyre është me rëndëssi se bashkëpunojnë për zgjimin e një kombi. Zyra e ‘Diellit’ u shtua që nga ca kohë me një sekretar, z. Vani Çekani, puna e të cilit na solli shumë dobi dhe pemë.”. Gjithsesi, në stilin e punnës së tij, në marrëdhëniet me të tjerët, një armë e fuqishme ka qenë kritika, më së shummti, e shtrirë në hulli ironie e sarkazme, që kanë qenë veçori e qenësishme e publicistikës së tij. Po ai nuk kritikonte vatranët e thjeshtë e të ndershëm. Tehun e kritikës, ai e ruante, më së shumti, për gabimet e fajet e ndonjë vatrani që kishte njëfarë përgjegjësie në punët e “Vatrës”. Kështu, kur në periudhën nga shtatori i vitit 1911 deri në maj të vitit 1912, ai jetonte në Cambridge dhe ndiqte studimet në Universitetin e Harvardit, editori i atëhershëm i “Diellit”, Kristo Floqi “për çudinë e të gjithëve – siç shkruan Gurrazezi në veprën e përmendur më lart – i quante iniciatorët e kësaj idejje dhe t’atij plani si ‘pengonjës të bashkimit! . . . Konitza thosh se s’ish në kontakt të dendur me shokët për arësyen se ronte lark Boston-it dhe shtonte që Diellin nuk e këndonte se kish frikë mos e harronte shqipen! Nga ky shkak, ai nuk e dinte mirë se ç’po bëhej për punën e bashkimit të shoqërive, punë të cilën e nisi ay vetë dy vjet më parë.”! Në Kuvendin e “Vatrës” të vitit 1923, drejtuesi i mbledhjes Pandi Janaq, i shtyrë nga delegatët, kërkoi nga Faik Konica t’u tregonte delegatëve arsyet përse “Dielli” përdorte gjuhë të ashpër. Është koha, kur siç shkruante Qerim Panariti, Konica si editor i “Diellit” filloi një fushatë të ashpër kundër Zogut dhe kohortës së tij reaksionare, që pas 1920-ës kishin kontroll të plotë mbi Shqipërinë.” Konica u përgjigj në këtë mënyrë: “Duhet bërë një ndryshim në mes të sjelljes që duhet të ketë njeriu në marrëdhëniet private me njerës të tjerë, dhe nga tjetra anë të sjelljes që njeriu duhet të ketë në luftrat për një ideal. Faik Konitza si njeri privat ka patur kurdoherë marëdhënie të pëlqyera me gjith’ ata që ka njohur personalisht, dhe në jetë të tij private nuk i ka ngjarë ttë shkelë regullat e hoborrësisë, të lëndojë zemëra dhe të zihet për arësye personale. Po në jetë poltike puna qëndron ndryshe, këtu nuk është sheshi i marëdhenieve shoqërore t’ëmbla dhe të holla; këtu është një shesh lufte për përparimin e një programi, dhe kush thotë luftë, thotë grushte të dhëna e të pritura. Pa fjalë, kjo luftë shumë herë nuk ësht’ e bukur në dukje, po ësht’ e domosdoshme kur marim nër sy qëllimet. Në jetë private, ata që duan ta kenë mirë me të gjithë janë për të lëvduar; po në jetë politike ata që duan të lënë deriçka për “compromises” të fitimshme për veten e tyre, vetëm ata heshtin, kurcejnë, mbyllin sytë; ata janë hipokritë dhe njerës të dyshimshëm. Luftëtari i vërtetë s’duhet as të kurcejë grushtin, qetësinë dhe reziqet e jetës për veten e tija. Vetëm më këtë mënyrë fitohen luftërat. Dielli që në nisje ka qenë një organ lufte: dhe Peshkop Noli si editor, Bahri Omari, Loni Kristo, dhe të tjerët, të gjithë kanë mbrojtur te Dielli idealet t’ona me forcën e pa kursyer, ashpërsinë të pahieshme po të domosdoshmme t’ ushtarit në shesh të luftës.Veti e çmueshme e karakterit të tij qe njohja dhe pranimi i gabimit – një cilësi e një njeriu vërtet të qytetëruar. Refat Gurrazezi ka shkruar: “Konica kish këtë të mirë, të cilën fare pak njerës të lartër munt t’a kenë: kur e kuptonte se ish i gabuar, i jepte dorën kundërshtarit dhe e kish me sinqeritet të zemërës, s’qe hipokrit si shumë të tjerë.” Këtë e kanë pohuar edhe miqtë e shokët e tij të ngushtë si Asim Jakova, Peter Minar, e të tjerë. * * * Konica që pati fatin të studiojë në shkolla greke, turke, shqiptare, në shkolla të tjera evropiane dhe amerikane dhe që ishte inteligjent nga natyra dhe parimor nga morali pati formuar në vetëdijen e vet një vizion të qartë evropian perëndimor për të ardhmen e Shqipërisë. Më të qartin ndër personalitetet e Rilindjes dhe ata të periudhës së Pavarësisë. Kjo e ndihmoi atë t’i shpëtojë kategorikisht ndikimeve e mendësive orientale ballkanike. Ka mbetur si një relike e shenjtë e kësaj dëshmie telegram që ai i bëri Kuvendit të Vlorës, në nëntor 1912, botuar në “Dielli” më datën 5 dhjetor 1912 “Vatra’ përhiron Shqipërinë: Federata Pan-Shqipëtare Vatra e Amerikës dërgon urime të nxehta për inauguratën t’uaj, e cila s’do të harohet kurrë. “Vatra” me gojën e Konicës i lutet “Mbledhjes së Kombit” që të mos krijojë një shtet Oriental, po një shtet krejt Evropian, si Norvegjinë, Danimarkën, Hollandën dhe Belgjikën. I nënshkkruari u lutet veçan deputetëve muslimanë të provojnë atdhesin’ e tyre duke zgjedhur një princ të krishterë. Po të bëjnë ndryshe, do të bëjnë një lajthim të pandreqshëm. (Nënshkruar për Komisionin: Faik Konitza). Në Seminarin e organizuar nga “Vatra” me rastin e 100-vjetorit të lindjes së Konicës, në vitin 1976, në New York, Namik Resuli e ka dhënë me këto fjallë atributin evropian të Konicës: “Faiku qe i pari toskë që u ushqye e u rrit me kulturë perëndimore të madhe e të shkëlqyer, i pari që jetoi e njazoi mënyrën e jetesës së Perëndimit, me një fjalë, i pari toskë që që trashëgoi mendësinë e një populli evropian. Ky ndikim e bëri Faikun të largohet sa më shumë prej Toskëve të tjerë të kohës së tij dhe e shtyti të bjerë në kundërshtim të thellë me ta, pse, me gjithë përpjekjet e tyre, s’dinin të shqiteshin nga mendësia orientale, pikërisht nga ajo mendësi që qe një nga trashigimet më të hidhura e më të dëmshme për zhvillimin e kombit tonë edhe pas fitimit të pavarësisë.” Ndërsa Jup Kastrati, në monografinë e tij të vëllimshme për Konicën, ka shkruar: “Ai mbetet apostull i qytetërimit shqiptar. Aso kohe kur pak kush e mendonte se e gjithë historia e Shqipërisë ishte lufta për t’i mbetur Azisë apo për t’iu rikthyer Evropës, qartësia e Konicës vezullon akoma sot.Shqipëria ishte Evropë dhe duhej të mbetej vetëm e tillë. Ai dëshironte që qytetërimi shqiptar të ishte i pranishëm e madje i barabartë në gjirin e qytetërimit evropian. I vetëdijshëm si një burrrë shteti, ai kërkon përmbushjen e të drejtave të njeriut edhe për shqiptarët.” Duke e parë përparimin e popullit tonë gjithnjë në drejtim të Perëndimit, Konica synonte jo thjesht nivelet e zhvillimit teknik e teknologjik, sistemet shtetërore e shoqërore demokratike, por kryeshisht qytetërimin, moralin dhe kulturën perëndimore. Ka thënë Winston Churchill: “Çmimi i madhështisë njerëzore është përgjegjësia.” I madhërishëm siç qe, Konica e ndjente veten “responsible” për shpirtin e “Vatrës”, për drejtimin shpirtëror përndritës që i dha asaj me punën e tij; çka na bën ne të shqyrtojmë ndërgjegjen tonë: sa jemi ne “responsible” ndaj shpirtit konician dhe ndaj shpirtit që i blatoi ai vatranëve dhe gjithë shqiptarëve të Amerikës.

Nga Anton Cefa

“S’ ka dyshim se më gëzohet zemra kur mësoj për ndjenjat e bukura që ushqejnë kundrejt meje në Shqipëri . . . . Kujtoj se çdo takim me të tilla kombe na sqaron më së miri pikëpamjen tonë përmbi rastet dhe përgjegjësinë tonë kombëtare.” – Woodrow Wilson

“Wilsoni bëri më tepër se çdo njeri për indipendencën e Shqipërisë” – Fan Noli

“Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Wilsonit një monument të pavdekur

në zemrat e tyre.” – Faik Konica

Me hyrjen e Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Luftë, udhëheqësit e “Vatrës” erdhën në përfundimin se fitorja kaloi nga Forcat e Boshtit, tek të cilat kishin shpresuar deri atëherë në zgjidhjen e çështjes shqiptare, në anën e Forcave Aleate (Antantës). Në mënyrë të veçantë, atyre ua ngrohi zemrat qenia në krye të këtij shteti të madh e presidentit Woodrow Wilson që “predikonte me gjithë zellin e një profeti biblik nevojën për një kod moral në politikën ndërkombëtare” 1).

Wilsoni qe përpjekur me ngulm ta mbante vendin e tij jashtë konfliktit dhe të zbatonte planet e tij reformiste, por me provokimet e herëpashershme të Gjermanisë dhe, sidomos, kur ajo fundosi katër anije amerikane, ai i kërkoi Kongresit t’i shpallte luftë asaj. 2).

Në fjalimin e tij historik para Kongresit Amerikan, më 2 prill 1917, ai deklaroi se “lufta qe bërë e paevitueshme, në emër të ruajtjes së paqes dhe demokracisë në botë. . . Ne nuk kemi asnjë dëshirë për pushtim apo dominim . . . nuk është gjë e lehtë të udhëheqësh këtë popull të madh e paqedashës në luftë. . . . Por e drejta është më e çmueshme se paqja dhe ne duhet të luftojmë për ato gjëra që janë të shtrenjta për ne . . . . Sot ka ardhur dita që Amerika të derdhë gjakun për parimet të cilat i dhanë jetën, lumturinë dhe paqen që ajo ruan . . . . Zoti e ndihmoftë!”3).

Më 8 janar 1918, Wilsoni propozoi “14 Pikat” e tij të njohura si bazë të bisedimeve për paqen. “Si njëri nga katër udhëheqësit e Konferencës së Paqes, ai luftoi burrërisht për të kontrolluar lakminë e vendeve fituese dhe u përpoq për të vendosur drejtësi për të gjitha kombet.” 4).

“14 Pikat”, ndër të tjera, kërkonin qw: politika e jashtme e një shoqërie demokratike të mbështetej në baza të shëndosha morale; zgjidhja e konflikteve të bëhej nëpërmjet marrëveshjeve të hapura, drejtësisë dhe vetëvendosjes së popujve; të kufizoheshin armatimet në maksimum dhe të përdoreshin ato thjesht për sigurimin e brendshëm; lundrimet e lira në detra të hapura.

Një nga arritjet më të mëdha në planin 14 Pikësh ishte formimi i Lidhjes së Kombeve. Në pikën e fundit të planit të Wilsonit për paqën, thuhej: “Një shoqatë e përgjithshme e kombeve duhet formuar . . . me qëllimin e sigurimit të garancive të ndërsjellta të pavarësisë politike dhe integritetit territorial të shteteve të mëdha e të vogla” 5).

Ai arriti t’i bindë shtetet fituese të pranojnë formimin e Lidhjes së Kombeve, të parën organizatë të madhe ndërkombëtare, tek e cila ai varte shpresën e një paqeje të qëndrueshme; por u zhgënjye thellësisht, kur, pasi u kthye në Amerikë, Senati – armik i tij – nuk e ratifikoi Traktatin.

Në këtë dokument përmendeshin zgjidhjet konkrete të shteteve të veçanta si Rusisë, Belgjikës, Francës, Italisë, Austro-Hungarisë, Turqisë, Polonisë. Në pikën 11 (po e japim të plotë në referencat) (6), flitej për shtetet e Ballkanit, por nuk përmendej Shqipëria.

* * *

“Deklaratat e Wilsonit rreth ‘luftës për t’i dhënë fund luftës’ dhe ‘e drejta e vetëvendosjes së kombeve’ u ngjalli shpresat popujve të shtypur për drejtësi në vendimet e bisedimeve për paqen. Vatra u bë një avokat militant i kauzës së aleatëve. Anëtarët e saj nënshkruan huat për luftën dhe I Përndritshmi Fan Noli vizitoi kampet ushtarake në Massachusetts, duke u mbajtur fjalime të zjarrta të rinjve guximtarë (është fjala për ushtarët shqiptaro-amerikanë, – sqarimi im, A. Ç)” 7).

Ja si shkruan Qerim Panariti: “Me hyrjen e Amerikës në luftë në Prill 1917, shpresat për çlirimin e Shqipërisë nga okupatorët u shtuan, po me zgjerimin e shpresave për shpëtimin e Shqipërisë, u zgjerua dhe aktiviteti i Nolit. Nolit tani s’i zinin këmbët dhe. Detyrat kishëtare s’mund t’i neglexhonte, Vatrën s’mund ta neverite. Personi i Nolit, oratori më i shënuar i racës Shqiptare n’Amerikë, u detyrua të bredhë nëpër kampet e rekrutimit ku ndodheshin djem Shqiptarë duke i këshilluar se hyrja e Amerikës në luftë do të shpëtonjë Shqipërinë dhe botën nga tirania militariste e autokrative monarqike të Evropës Qëndrale.” 8).

Në përpjekje për të ruajtur pavarësinë e Shqipërisë, të mohuar nga Anglia, Franca, Italia, udhëheqësit e “Vatrës” i joshi kërkesa e Presidentit për vetëvendosjen e popujve dhe ndalimin e traktateve të fshehta.

Më, më 4 korrik 1918, në pelegrinazhin e organizuar nga presidenti Wilson në Mount Vernon, vendi historkik ku është varrosur presidenti i Parë i Amerikës, George Washington, “Vatra” dërgoi Nolin, kryetarin e saj, për të përfaqësuar Shqipërinë. Në këtë mision, Nolit iu dha rasti të shtrojë shkurtazi problemin e Shqipërisë. Pas takimit që pati me Wilsonin, ai i dërgoi Komisionit Qëndror të “Vatrës” nga Washingtoni këtë mesazh: “Udhëtimi im këtu triumfoi. Fola dy herë me Presidentin Ëilson, i cili më dha shpresa të mëdha . . .” 9).

Fakti që nuk përmendej Shqipëria në Planin 14 pikësh qe shumë shqetësues si për të gjithë shqiptarët ashtu edhe për shqiptarët e Amerikës. Gjithsesi, Noli dhe drejtuesit e “Vatrës” kishin besim tek Wilsoni, tek premtimi që ai i kishte dhënë Nolit në Mount Vernon dhe sepse në pikën 11 flitej për garancitë ndërkombëtare për pavarësinë politike e ekonomike dhe integritetin tokësor të disa shteteve ballkanike; dhe, mbi të gjitha, sepse fryma e Fjalimit të Presidentit në planin e paqes ishte plotësisht në hullinë e vendosjes së të drejtave të popujve. Nga fundi i Fjalimit të tij, Wilsoni thonte: “Një parim evident përshkon gjithë programin që unë kam paraqitur. Është parimi i drejtësisë për gjithë popujt dhe shtetet, dhe e drejta e tyre për të jetuar në marrëdhënie të barabarta të lirisë dhe sigurisë me njëri-tjetrin, qofshin të fortë a të dobët”. 10).

Takimin e tij me Wilson-in, Noli ka për ta kujtuar me admirim e mirënjohje të thellë e vlerësim të lartë në disa raste. Në Fjalimin e tij drejtuar ushtarëve amerikanë me prejardhje shqiptare në Camp Devens, më 8 shtator 1918, ndër të tjera, ai tha: “Ne i kemi sytë nga Amerika për mëkëmbjen e pavarësisë shqiptare. Duke gjykuar nga rrjedha e zhvillimit të ngjarjeve në fushën e betejës, tani nuk ka asnjë dyshim që kjo luftë do të përfundojë me fitoren e Amerikës, që do të jetë një triumf për demokracinë botërore dhe kushtet e palës do të diktohen brenda territorit gjerman nga një arbitër botëror, që e do drejtësinë, siç është presidenti Wilson.” 11).

Po në këtë fjalim, duke bërë fjalë për takimin me Wilsonin, shkruan: “Kam patur nderin në një rast historik ta takoj këtë njeri të madh që tani është bërë orakulli i njerëzve të vuajtur. Ishte Dita e Pavarësisë, kur përfaqëusesit e të gjitha grupeve nacionale në Amerikë ishin ftuar nga presidenti Wilson për ta shoqëruar si miqtë e tij të huaj në jahtin Mayflover gjatë pelegrinazhit në Malin Vernon. Gjatë kthimit unë si lutës i përulur iu afrova dhe i thashë ta shpëtonte këtë racë heroike dhe të pashpresë, dhe t’i kthejë asaj bukën e jetës, lirinë. Dhe përgjigjja e tij fisnike ishte: ‘Unë do të kem një zë (votë) në Kongresin e ardhshëm të Paqes dhe atë do ta përdor në favor të Shqipërisë”. Dhe shton: “Unë nuk kam nevojë t’ua tregoj sa i fortë është ai zë dhe se çfarë vëmendje të respektueshme dhe të bindshme ka ai në gjithë botën, i shtyrë nga drejtësia dhe i përkrahur nga miqtë e fuqishëm amerikanë, më të fuqishëmit që bota ka parë ndonjëherë.” 12). Po në këtë Fjalim, duke folur për Wilsonin, thotë: “Wilsoni është i sigurt se do të fitojë e do të zërë vend në histori si Linkoln-i për humanizmin dhe si çlirimtar i të gjithë kombeve të mëdhenj dhe të vegjël. Kur do të shpallet paqja, Shqipëria do të rifitojë pavarësinë.”

Në mbrojtje të çështjes shqiptare, Noli, udhëheqësit e tjerë të “Vatrës” dhe personalitete amerikane, miq të Shqipërisë, botuan, në këtë periudhë, shkrime në “Dielli” dhe në revistën “The Adriatic Review”. Revista “Adriatic Review” u botua në Boston në gjuhën angleze, në vitet 1918-1919. Ajo i dërgohej zyrtarëve të lartë të qeverisë amerikane dhe personaliteteve tjera të shquara amerikane. 13). Në një nga numrat e kësaj reviste, u botua një memorandum, dërguar presidentit Wilson, më 27 nëntor 1918, në kohën kur Aleatët po planifikonin rishtas copëtimin e Shqipërisë. Memorandumi u firmos nga këta klerikë ortodoksë shqiptarë: At Fan S. Noli, At Naum Cere, At Marko Kondili, At Damiani, At Pando Sinica dhe At Vangjel Camçe, 14). Mbasi jepet një historik i shkurtër i copëtimit të Shqipërisë, etj., në këtë dokument thuhet: “Shqiptarët shpresonin që Amerika dhe Aleatët do ta ndihmonin me zemërgjerësi Shqipërinë të rimëkëmbej, duke zgjidhur çështjen ballkanike në baza të forta, duke shpëtuar një racë të lashtë e mjaft premtuese nga zhdukja dhe skllavërimi, e duke i dhënë asaj vendin që i takon midis kombeve të qytetëruara të botës, vend për të cilin u zhvilluan betejat më të ashpra e më të gjata në shekuj.”15). Stili i memorandumit është dëshmi e qartë e dorës së Nolit.

Noli dhe vatranët e konsideronin Wilsonin si të vetmin përkrahës në radhët e aleatëve fitues të luftës dhe kishin bindje të plotë që ai do ta mbronte Shqipërinë në Versajë. Edhe pse Wilsoni në “14 Pikat” nuk e kishte përmendur Shqipërinë, ata, vlerësonin frymën e propozimeve të Presidentit Amerikan, i cili në fund të Fjalës së tij, mbasi parashtroi planin për paqën botërore, pati theksuar: “Një parim evident përshkon gjithë programin që unë kam paraqitur. Është parimi i drejtësisë për të gjithë popujt e shtetet dhe e drejta e tyre për të jetuar në marrëdhënie të mira me njëri-tjetrin, qofshin të fortë a të dobët” 16). Në shkrimin “Peshkop Noli dhe bashkësia shqiptare në SHBA”, Peter R. Prifti ka shkruar: “I impresionuar thellë nga idealizmi i Wilsonit, Noli u bë një përkrahës i pasionuar i demokracisë wilsoniane. Drejtësia ndërkombëtare, vëllazërimi njerëzor, simpatia për të dobëtit, paqja botërore qenë idealet dhe vlerat që Noli dhe shqiptarët e Amerikës i bënë të tyret dhe u përpoqën të jëtojnë në përputhje me to.” 17).

Vlërësimi i lartë i Nolit për Wilsonin shkëlqen në mënyrë të veçantë në Panegjerikun që ai mbajti në Kuvendin Themeltar të Shqipërisë, më 11 shkurt 1924, me rastin e vdekjes së presidentit Wilson. 18). “Amerika dhe tërë bota vajtuan këto ditë vdekjen e Wodrov Wilsonit, të njëzetetetit President të Shteteve të Bashkuar. Pranë Amerikës merr pjesë në këtë zi edhe Shqipëria e cila qanë në fytyrën e amerikanit të madh, idealistin bujar dhe mbrojtësin e tij më të fortë.” Mbasi vë në dukje të mirat ekonomike e politike që ka pasur Shqipëria prej shqiptarëve të mërguar atje dhe prej vetë shtetit amerikan, ai thotë: “Dhe kur themi Amerika, na kujtohet një emër, se të gjitha këto kanë ngjarë, kur nga Shtëpia e Bardhë e Washingtonit, administronte Shtetet e Bashkuara i shkëlqyeri dhe i shumëvuajturi President Wilson.”

Spikat, në Fjalimin e Nolit, idealizmi i Wilson-it dhe i vetë Amerikës.”Veç titullit ‘Amerikan’, Wilsoni ka për mirënjohjen tonë edhe një titull tjetër, atë të idealistit dhe të profetit të vëllazërimit ndërkombëtar dhe të paqes së përbotshme. Presidenti Wilson ishte idealist se ishte amerikan. Ata që kujtojnë se Ameriaka është vendi ku njerëzia kujdesen vetëm për të bërë dollarë, nuk e njohin Amerikën aspak. Fakti që një idealist si Wilsoni u zgjodh dy herë President, arrin për të provuar thezën tonë.”

Më pas me penelata të shpejta, në këtë panegjerik, që është një nga perlat më të çmuara oratorike të Nolit dhe gjithë oratorisë shqiptare, ai na jep mjedisin familjar e shoqëror ku u rrit e u formësua karakteri i Presidentit: “Wilsoni u rrit në kishë, në një rrethim fetar me ungjillin në dorë, i predistinuar apostull i një ideali kristianik e njerëzor”, dhe më poshtë: “në çdo gjest e në çdo fjalë çfaqej njeriu mistik i iluminuar, i dërguar prej Përendisë për një mision të shenjtë. Pranë një karakteri të çelniktë kishte mirësinë e Shën Françeskut.”

Duke cituar nga Fjalimi i Nolit, është vështirë të nxjerrësh citate të shkëputura për të dhënë vlerësimin e tij për Presidentin, sepse të trazon tundimi për ta përfshirë tërë fjalimin. Një tundim disi i veçantë të shtyn të mendosh dhe të bësh paralelizma mes idealistit tonë të madh, Nolit, dhe idealistit të madh, amerikan Wilsonit (A nuk qe edhe Noli një “apostull i një ideali kristian e njerëzor” e po aq edhe kombëtar?) Ngjan se kur flet për Wilsonin, Noli mediton për veten e vet, që, si Presidenti Amerikan, “Fuqinë e qeverisë e kërkoi dhe e fitoi si një qëllim, jo si një mjet për apostullatën e tij.”

Wilsoni u përpoq t’u detyrojë të dy palëve, fituesve dhe të mundurve, një paqe të drejtë të bazuar në idealet e tij, të përvijuar në “Katërmbëdhjetë Pikat”, “po në Versailles Wilsoni u ndodh si Danieli në shpellën e luanëve … Aleatët kujtonin se tërë programi idealistik i Wilsonit s’ishte veç një propagandë hipokrite për të gënjyer opinionin e përbotshëm”, thotë Noli. Dhe, vazhdon, duke përgjithësuar fatin e idealistëve, gjithnjë sikur mediton per veten e tij: “Se kjo është tragjedia e të gjithë idealistëve, që bota kujtojnë se idealizma është vetëm një maskë për të fshehur qëllime egoistike dhe materialiste të pavjelura.”

Drama e Wilsonit bëhët më e rëndë, kur kthehet në atdhe, sepse “dhe atë copkë të fitorjes që mundi të çkëputë nga thonjtë e luanëve të Versailles tani vendi i tij do t’ia rrëmbente nga duart … Senati Amerikan refuzoi të ratifikojë Paqen e Versailles, të kryesuar prej Paktit të Lidhjes së Kombeve . . . Dhe Evropa vazhdoi luftën nën maskën e paqes”. “Partizanllëku i vërbër më shumë se çdo faktor tjetër e shkatërroi Lidhjen e Kombëve.” 19), ka shkruar historiani amerikan Thomas A. Bailey, duke komentuar mosmiratimin e vendimeve të Versajës nga Senati.

Rishtas, por me detaje më të hollësishme, edhe në këtë Fjalim, ai rikujton takimin me Wilsonin në Washington, duke e cilësuar atë “kalorës të kohëve të kaluara në një kohë tragjike”. “Atëherë iu afrova – dhe i bëra një apel në emër të kombit tonë fatzi, dhe përgjigjen e tij bujare e mbanj mend sikur po e dëgjonj sot … Dhe e mbajti fjalën. Në janar 1920, një erë zije dhe dëshpërimi kish rënë në të gjitha anët e vendit tonë, i cili qe si i vdekur në agoni. Projektet e copëtimit të Shqipërisë, redaktuar prej Aliatëve, ishin njohur dhe pritej vetëm një firmë që të bëhej fakt definiti. Firma që mungonte ishte ajo e Presidentit Wilson, firmë që nuk u vu në atë projekt aq të padrejtë. Presidenti Wilson, jo vetëm që nuk vuri firmën, po u përgjigj dhe me dy nota, në të cilat mpronte të drejtën e Shqipërisë së vogël për vetëqeverim, dy nota që janë dy nga xhevahirët më të ndritshëm të karrierës së tij të shkëlqyer. Ato nota ndaluan copëtimin e Shqipërisë dhe na dhanë rasje të marrim frymë e të gatitim lirinë e Shqipërisë që gëzojmë sot. Që Prefekturat jugore nuk u invaduan para se të caktoheshin kufiret, kanë një shkak dhe shkaku është Presidenti Wilson.”

Noli e rikujton Wilsonin, gjithashtu, në Gjenevë, kur Shqipëria, e përfaqësuar prej tij, u pranua në Lidhjen e Kombeve dhe pavarësia e vendit tonë u njoh zyrtarisht: “Ndjeva një lëmsh mallëngjimi në grykë dhe më rrotullonte në kokë një emër, që ka fituar mirënjohjen e gjithë zemrave shqiptare, emri i Presidentit Wilson.”

Duke na dhënë me ngjyra të gjalla vdekjen e Presidentit Amerikan, Noli e vazhdon fjalimin me vlerësimet e panumërta për ëWlsonin, duke e quajtur atë: “profeti bujar i paqes njerëzore, ati spiritual i Lidhjes së Kombeve, titani dhe kalorësi idealist”. Dhe më poshtë: “Fara e idealit që mbolli do të rrojë e gjallë sa kohë ka zemra njerëzore në botë”; dhe më pas, duke iu drejtuar Kuvendit Themeltar në emër të tij dhe të shokëve të tij idealistë demokratë, Noli e tradhton veten kur thotë: “Lufta jonë s’ka qenë e kotë (është fjala këtu për luftën për demokraci gjatë viteve 1920-1923; shënimi im, A. Ç). Se atje ku ka varre si yti, atje ka jetë e ngjallje”.

Sikurse idealistët e mëdhenj, ëndërrimtarë dhe fisnikë, në vizionet e të cilëve ravijëzohet profecia e një të ardhmeje më të ndritur, Noli e përfundon panegjerikun e tij për Wilsonin dhe Amerikën: “Amerika, ajo nënë bujare që i ka dhënë botës Wilsonin, ka për të lindur edhe të tjerë kalorës si ay, kalorës të cilët të kenë sqytin e tyre kryefjalën e Virgjilit: “Regere parvos, debellare superbas” (Të mbrosh të vegjëlit, të mposhtësh kryelartët), të cilët mprojnë të vegjëlit dhe përunjin kryelartët, kalorës të cilët të vazhdojnë dhe të mbarojnë veprën e paqes, e vëllazërimit, e mirëdashjes ndërkombëtare.” Dhe vërtet, Amerika, në ditët më të vështira për kombin tonë, kur barabaria serbe e etur për gjak u përpoq të zhdukë nga faqja e dheut një pjësë të gjakut tonë, e lindi kalorësin e madh Bill Klinton që “të mbarojë veprën e paqes, të vëllazërimit e të mirëdashjes ndërkombëtare”. Dhe, po ashtu, ajo lindi George W. Bushin, i cili në vizitën më 10 qershor 2007, në Tiranë, deklaroi qëndrimin amerikan: “Kosova do të bëhët e pavarur.” Dhe, në emër të Amerikës, e njohu Pvarësinë e saj të shpallur më 17 shkurt të këtij viti.

* * *

Po, nga ledhet e fortesës së “Vatrës” qe edhe një tjetër shqiptar i madh që falënderoi Amerikën dhe presidentin Wilson për të mirat që blatuan për vendin dhe popullin tonë dhe vlerësoi lart idealet e tyre. Ai qe Faik Konica. “Jemi bindur se çdo shqiptar di dhe kupton – shkroi ai – se ç’borç të madh i kemi Wilsonit. Në qoftë se ka ndonjë shqiptar që s’merr vesh se shpëtimi dhe liria e vendit (të) tij i detyrohet kryesisht Wilsonit, ai nuk është njeri dhe duhet të kemi mëshirë për verbësinë dhe errësirën që i ka mbuluar trutë”. Dhe më poshtë: “Shqipëria ishte dënuar me vdekje, dënimi do të zbatohej doemos, asnjë rreze shprese s’ndritte gjëkundi. Po e papritura ngjau, dhe kjo e papritur erdhi nga qëndrimi i Woodrow Wilsonit . . . Ndërgjegja e drejtësisë njohu përsëri zërin e madh, dhe u drodh nga gëzimi; se Wilsoni duke mbrojtur Shqipërinë nuk e mbronte një popull të vetëm, por mbronte gjithë popujt, e mbronte parimin” 20).

Kur vdiq presidenti Wilson, ai shkroi: “Gjithë shqiptarët duhet t’i ngrenë Wilsonit një monument të pavdekur në zemrat e tyre. Edhe po t’ish i vogël për të tjerët, Wilsoni duhet t’ish i madh për Shqipëtarët”. 21).

Për ta përjetësuar emrin e këtij mbrojtësi të madh të atdheut tonë, Konica, në cilësinë e kryetarit të “Vatrës”, i propozoi, me anën e një kabllogrami, Kuvendit Themeltar në Tiranë që emri i Presidentit Ameriakn të regjistrohet në toponiminë shqiptare. Ja telegrami i Konicës:

“Ju lutem të shtroni një proponim për kqyrjen mirëdashëse të deputetëve pa ndryshim partie: Me vdekjen e ish-presidentit Wilson u çduk mbrojtësi i popujve të vegjël dhe shpëtimtar’ i Shqipërisë. Proponimi im është t’i jepet emëri Wilsonville ose Shën Gjergjit ose Sarandës. Juaji me respekt: (Nënshkruar) Faik Konitza.

Përgjigjja Konicës i erdhi më 11 gusht 1924: “Me vendim ministerial, Shën Gjini u pagëzua Ëilson” (Nënshkruar) Noli. 22). Dihet që në periudhën e diktaturës komuniste u zhduk nga harta e Shqipërisë emni i këtij Presidenti të lavdishëm.

Konica nderoi Mikun e Madh të Shqipërisë, duke nderuar kështu veten, “Vatrën” dhe gjithë kombin tonë. Disa ditë pas vdekjes së Wilsonit, pikërisht më 12 mars 1924, ai i dërgoi zonjës së nderuar të ish-Presidentit, Edith Bollin Galt Wilson, një kurorë të bukur prej njëqind trëndafilash, 50 të kuqe e 50 të bardha, të lidhur me një kordelë me ngjyrat e flamurit të Shqipërisë, ku qe shkruar me dorë: From the Albanian Federation Vatra, Boston, Massachussets”. 23). Veç kësaj, Konica i dërgoi zonjës së nderuar Wilson telegramin: “Jepmëni leje, Zonjë, të bëhem me respekt dragoman i hidhërimit të thellë e të kthiellët që ndjejnë Shqipëtarët, të cilët te personi i Presidentit të madh, burrit tuaj, kanë humbur mbrojtësin e të drejtave të tyre, një mik mirëdashës e të fuqishëm në orët më të zeza të rrezikut e të brengjeve.” 24).

Mirënjohja e popullit tonë për presidentin ëWlson dhe Amerikën, falëlënderimi dhe nderimi gjetën pasqyrim edhe në një këngë popullore të thjeshtë e të bukur, “Këngë për Madhërinë e Tij Wilsonin”. Për popullin tonë kënga është vlerësimi më i lartë, që ai i jep një njeriu për bëmat e tij të shquara, është një lapidar përjetësimi. Ja disa vargje të kësaj kënge:

Thërresim ‘Rroftë Amerika’

Madhëri e Tij Wilsoni,

Me katërmbëdhjetë pika,

I thotë Evropës qëndroni!”

“Një profesori amerikan, të quajtur Elmer J. Jones, – shkruan Jup Kastrati në biografinë e tij për Konicën – i bie puna të vizitojë vendin tonë. Në fshatin ku kalon, dëgjon një këngë për Wilsonin. Ia përkthejnë dhe ky ia dërgon Presidentit amerikan. Atëherë ky i fundit shfaq mirënjohjen e vet me letrën që po riprodhojmë poshtë:

“Vashington D.C. 26th January 1922

I dashur z. Profesor Jones,

Ju falënderoj sinqerisht për letrën tuaj dhe për përmbajtjen e saj. S’ ka dyshim se më gëzohet zemra kur mësoj për ndjenjat e bukura që ushqejnë kundrejt meje në Shqipëri. Duket se do të keni pasur një eksperiencë plot interes. Kujtoj se çdo takim me të tilla kombe ma sqaron më së miri pikëpamjen tonë përmbi rastet dhe përgjegjësitë tona kombëtare.

Me urime të përzemërta,

(Nënshkruar) Woodrow Wilson. 25).

Referenca dhe shënime

1). University of Knowlledge, “Great Leaders”, Edited by Franklin J. Meine, Ph. B., M. A. and Harris Gaylord Warren, Ph. D., p. 379.

2). “The New Webster’s International Encyclopedia”, Edition published by Trident Press International, Fl., 1998, p. 1188

3). Albana Mëlyshi Lifshin, “Udhëtim në Historinë Amerikane”, “Dita”, Tiranë, 2003, f. 225).

4). “Great Leaders”, p. 385.

5). Arthur S. Link “The Papers of Woodrow Wilson, vol. 45, 1984, p. 536.

6). Arthur S. Link. “14 Pikat”, Pika XI – “Rumania, Serbia dhe Mali i Zi duhet të zbrazen (nga forcat e huaja ushtarake – shënimi im, A. Ç), t’u rikthehen territoret e tyre; Serbisë t’i jepet dalje e lirë dhe e sigurt në det, dhe marrëdhëniet e disa shteteve ballkanike me njëri-tjetrin të përcaktohen nga negociatat miqësore, në vijat kufitare të vendosura historikisht, dhe, gjithashtu, t’u jepen garancitë ndërkombëtare për pavarësi ekonomike e politike dhe integritet tokësor për disa shtete ballkanike sipas kombësisë.”

7). The Albanian Struggle in the Old =orld and Ne+” – Compiled and +written by members of The Federal =riters’ Project of The =orks Progress Administration of Massachusetts, The =riter, INC. publishers, Boston, 1939, p.58.
8). Qerim Panariti, Fan S. Noli, Albumi II”, botuar në Boston, Massachusetts, 1966, f. 67
9). Idem, ibidem, f. 68.
10). Arthur S. Link, vepër e cituar.
11). ‘Noli: ‘Shqipëria i ka borxh Amerikës, përgatitur nga E. Alliu, gazeta “Illyria”, dt. 31 janar-3 shkurt, 2003″, f. 24.
12). Po aty.
13). Shih “The Albanian Struggle in the Old =orld . . .”, p. 59-60.
14). Refat Xh. Gurrazezi: “Historia e Federatës ‘Vatra”, Shtëpia botuese Globus R., Tiranë, 2006, f. 93-94.
15). “Noli: “Shqipëria i ka borxh Amerikës”, “Illyria”, 31 janar -3 shkurt 2003.
16). Arthur S. Link “The Papers of =oodro+ =ilson, vol. 45, 1984, 536.
17). Peter R. Prifti “Land of Albanians: A Crossroads of Pain and Pride”, Tiranw, “Horizont”, 2001, p. 229.
.18). Fan S. Noli, “= =ilson”, në”Portrete dhe skica”, Mbledhur dhe përgatitur nga dr. Nasho Jorgaqi, Shtëpia Botuese Enciklopedike, Tiranë, 1995, f.123-129. Të gjitha citimet nga ky fjalim janë marrë nga ky botim.
19). Thomas A. Bailey “=oodro+w =ilson and The Great Betrayal”, Published 1963 by Quadrangle Paperback, p. 38. Për këtë problem, po në këtë vepër, f. 187, lexojmë: “Prokurori i përgjithshëm i Amerikës në kohën e =ilson-it, Thomas G. Gregory, ka thënë: “Lidhja u hodh poshtë në SHBA jo pse ajo qe Lidhja e Kombeve, por sepse ajo qe Lidhja e =ilson-it, dhe sepse udhëheqësi i madh qe rrëzuar dhe nuk kishte asnjë tjetër që mund ta përdorte shpatën e tij të fuqishme”.
20). Muin Çami, “Jehona e vdekjes së Uodrou Uilsonit në mjedisin shqiptar”, Studime historike, Tiranë 2004, f. 35.
21). Prof. Dr. Jup Kastrati, “Faik Konica” (monografi), Gjonlekaj Publishing, New York, f. 173.
22). Idem, f. 174-175.
23). Idem, ibidem.
24). Idem, ibidem.
25). Idem, ibidem.