Nga Vepror Hasani/
KORÇË- Masakrat e kryera mbi popullsinë myslimane të qytetit të Korçës dhe rajonit të saj nga andartët grekë, përfshi këtu plaçkitjet, djegiet, therjet, torturat etj, jo vetëm mbi burrat por edhe mbi fëmijët, gratë dhe pleqtë, çuditërisht u mbajtën të fshehta për dekada të tëra më radhë, pa dashur t’i denoncojnë ato si krimet më monstruoze që ka njohur populli shqiptar. Për këto ngjarje tragjike ekzistonte një libër, “Historia kronografike e Korçës”, botuar në vitin 1919 në Boston të Amerikës nga korçari Petro Harizi, sekretar i krahinës autonome të Korçës, e cila u themelua më 10 dhjetor 1916. Libri u bë pjesë e shumë bibliotekave, por me kalimin e kohës ai nisi të mos gjendej më. E njëjta gjë ndodhi edhe me periodikun që pasqyroi masakrat e andartëve grekë, kryesisht në qytetin e Korçës përgjatë viteve 1912-1920; ato ose u dëmtuan, ose u zhdukën, ndërsa tashmë ka mbetur vetëm një pjesë e vogël e tyre. Duket se një “dorë e padukshme”, kishte nisur të “përkujdesej” për ekzistencën e tyre. Megjithatë, tashmë libri i Harizit aq shumë i kërkuar nga banorët e këtij rajoni, mbërriti sërish në qytetin e Korçës, i ribotuar nga shtëpia botuese “Helga’SSecrets”, Tiranë, fal, sponsorizimit të z. Lulëzim Brahja. Tashmë, gjithkush që mund të marrë në dorë këtë libër do të nisë të ndihet i lënduar që në reshtat e parë të leximit.
Shpërngulja e Devollinjve
Ja një paragraf: “Populli i Korçës pa gjëra të cilat e elmuan fort. Tërë atë natë, duke u gdhirë Shënkolli, dhe tërë natën e 6/19 dhejtorit, (datat u përkasin dy kalendarëve; allaturka dhe allafrënga), nuk u resht e ardhura në Korçë e shumë familjeve myslimane. Arrinin në Korçë, më të shumtit më këmbë, të pangrënë dhe pothuaj të paveshur, zbathur, burra, gra, fëmijë duke qarë dhe shumë të kequr; kishin lënë të shkreta shtëpitë e tyre me gjithë plaçkat me tërë vadallëket, duke pasur frikë nga grekërit që po afroheshin…” (Historia kronografike, fq 31) Gjithashtu në të njëjtën faqe lexojmë: “Andartët kishin pllakosur në më të shumtën e katundeve të Devollit, shumica e ndjenjësve, të të cilave qenë myslimanë. Në ato katunde mësuam që andartët grekë bënë shumë plaçkë dhe dogjën mjaft shtëpira të myslimanëve, të cilët pa u afruar ushtria greke kishin fryer (ikur) në Korçë dhe kishin lënë të shkreta shtëpitë e tyre me gjë dhe prona…”. “…Por edhe në Plasë, në Kuç, në Dishnicë, në Mborje, në Kamenicë dhe gjetkë andartët grekë së bashku me ushtarët rrëmbyen tërë pothuaj plaçkat dhe mobiljet e mira të shtëpive të shqiptarëve dhe dogjën shumë shtëpi të ca agallarëve dhe bejlerëve. Ato plaçka më të poshtrat ( të pavlerat), të shtëpive që u bënë plaçkë, të cilat plaçka i lanë dhe si muarë, shfrynë (vrapuan) vobektësia kristiane dhe evigjitët e Korçës dhe të katundeve, i muarë dhe i suallë nëpër shtëpitë e tyre…”. Udhë e Plasës dhe më sipër, sikundër edhe udha e Dëshnicës gjer në Korçë, nxinte mund të themi, nga njerëz që thamë më sipër, të cilët të ngarkuar vetë ose duke patur kafshët e tyre, sillnin lloj-lloj plaçka dhe mobilje të shtëpive që kishin bërë plaçkë. Kazan , tenxhere, pasqyra, tryeza, kareklla si kundër edhe qe, lopë, dhen, dhi, pula, grurë, elp, mjellëra, djathëra, gjalpëra me qype dhe gallanoska silleshin që nga fshatrat e prishur në Korçë…”.
Hyrja në Korçë
Po kaq tragjike përshkruhet edhe hyrja e andartëve grekë në Korçë: “Andarët, si u çlodhën mirë e bukur në Korçë u sulën, të parën herë natën nëpër Kasaba dhe rrëmbyen shumë prej plaçkave të shtëpive myslimane, prej atyre më të mirave dhe më të vyerat. Pastaj zunë të rrëmbejnë dhe të bëjnë plaçkë edhe ditën, jo vetëm nëpër shtëpitë po edhe nëpër dyqanet dhe magazinat e myslimanëve. … Ca korçarë rrëmbyen dhe spastruan tërë ato plaçka të myslimanëve të cilat kishin lënë nëpër shtëpitë myslimane, andarët. Mund që t’u vijë liksht cave që e deklarojmë këtë gjë, por ju sjellim nëpër mend këtyre që jemi të detyruar të themi të vërtetën edhe vetëm të vërtetën…” Kjo është vetëm hyrja e këtij libri, pasi ngjarjet që pasqyrohen aty janë të shumta dhe tronditëse, por për të kuptuar më mirë që, ushtria greke ishte një nga ushtritë më mizore të planetit, veçanërisht ndaj myslimanve, mund ta krahasojmë atë edhe me ushtri të tjera. Ushtria greke nuk mund të krahasohet me asnjë ushtri tjetër, përsa u përket krimeve të saj
Ushtritë e huaja
Ushtria turke kishte falimentuar, ndodhej në gjendjen më të vështirë të saj. Petro Harizi e përshkruan kështu: “I vinte keq me të vërtetë çdo njeriu kur vështronte gjithë këto ushtri të zbërthyera fare, të kapitura, të demoralizuara; të pangrena, të zhveshura pothuaj në mes të dimrit, në mes të shiut dhe dëborës, të lodhur, të kequr dhe të sëmurë; i vinte keq njeriut, thomi, kur vështronte këtë ushtri kaq të disiplinuar, me kaq edukim ushtarak të mirë sa me gjithë ato të këqija rrinte dhe flinte jashtë në fushë, nën tenda (çadra) ose jashtë fare nëpër udhët, nën strehët e shtëpive dhe nën tendat e magazinave, çdo njeriut, thomi, një çik të qytetëruar dhe me ndjenja të mira, kur vështron ata ushtarë, të cilët kishin lënë të shkretë nënat, gratë dhe fëmijët e tyre, edhe vërtiteshin në vendin tonë si skelete, të verdhë, të ligur, të dobësuar, të sëmurë nga tërë të kqijat e tjera, por më tepër nga e pangrëna, që po kërkonin nëpër shtëpitë, duke lutur një çikë bukë sa të mbajnë shpirtin, një çikë bukë, të cilën e kërkonin të mjerët, jo rreptësisht dhe me të egër, por me të lutur, një çikë bukë, të cilën padyshim se kishin parë prej shumë ditësh, dhe të cilën, ca prej atyre ushtarëve që kishin të holla, e blinin me të tepërt duke dhënë edhe 4-5-6 franga për një çyrek”.
Asnjë plaçkitje
“Tërë dyqanet në çarshi zunë e po hapeshin. Ushtarët që kishin të holla blinin çdo plaçkë, me të paguar dhe kurrë ndonjëherë s’u dëgjua që rrëmbyen gjë dhe nuk paguan. Me të vërtetë është lavdim i madh për një ushtri të tillë, e cila kishte arrirë në një të keqe kaq të madhe, sa të mos ketë ngrënë bukë prej shumë ditësh, është për t’u lëvduar shumë kjo ushtri, thomi, kur afroheshe nëpër furrat e pazarit ose të Varoshit, por si macet rrethuar mëlçisë, edhe atje ku vështronte bukët e ngrohta që po avullonin, me gjithë që ishte kaq i urtuar, sikundër thamë, nuk guxonte kurrë t’i afrohej bukës dhe të merrte vetë dhe të rrëmbente, por duke mbajtur duartë përpra zemrës së tij çdo ushtar, dhe duke qarë, kush me lotë të syve dhe kush me lotë ëtë zemrës, luteshin që t’u jepej një copë bukë! Po më tepër qe për të çuditur me ata ushtarë të mjerë, të cilët kur iknin me duar thatë, shihnin me sytë e mbushura me lot te buka, pa guxuar të rrëmbejnë një copë të vogël, sa të mbajnë shpirtin e tyre dhe të mos vdesin atë vdekjen, më të ligën dhe më të tmerruarën, e cila është vdekja që vjen nga uria…”. Kjo ishte panorama e një ushtrie të huaj, gjë që tregon më së miri se maskrat e ushtrisë greke nuk kanë të krahasur me asnjë ushtri tjetër.