-Në qytetin e Gencit, françeskanët e “bekum” kishin hapur shkollën e parë Shqipe qysh në vitin 1861/
– Françeskanët e Shqipërisë hapën të parët siparin e Teatrit Kombëtar. Ishte vitit 1890./
– Thuhet se vjershëtori lind, e gojëtari bëhet. E Fishta për një mend kishte lindur poet./
– Viti 1899 qe viti i një ngjarje të veçantë për Fishtën. Bëhet anëtar i Shoqërisë Bashkimi/
– Viti 1900 shënoi për Fishtën pikënisjen e vërtetë letrare./
– At Fishta me natyrshmërinë e rrjedhshmërinë e mendimit, luftoi për ta radhitur Shqipërinë me popujt e Europës/
– Në vitin 1902 Fishta merr drejtimin e shkollës fretnore në Shkodër./
– Si vendosi në rrethana kritike e të vështira Gjuhën Shqipe si gjuhë mësimi/
– Fishta e Gjeçovi themeluan të parën Bibliotekë Shkollore në vitin 1907/
– Dijetari i Austrisë së vjetër Maksimilan Lombertz e paraqet Fishtën si një “poet gjeni”/
– At’ Giuseppe Valentini një erudit e albanalog me formë botërore thotë: “Fishta ka cilësitë e Homerit dhe prirje mikelangjelike/
Mark Topollaj- Kinoregjisor/
Vjeshta e dytë e vitit 1871. Shqipëria ishte nën sundimin Otoman. Binte shi. Familja e Ndok Simon Ndocit në Fishtë të Zadrimës, kishte zbritur nga mallet e Mirditës për një jetë më të mirë. Në mëngjesin e datës 23 tetor, u dëgjuan breshana (pushkë). Kjo familje shtohej me një djalë tjetër. Fshatit ju shtua një armë, famullisë një engjëll. Kombi një Zheni.
At’ Leonardo de Martino një poet italo-shqiptar ishte famullitar në Trashan. Engjëllin e vogël ai e pagëzoi me emrin Zef dhe e lau me ujët e pagëzimit. Ishte shenjë e një profecie hyjnore. Harpa Leonardiane i dha drurin Lahutës fishtiane. U rrit me puthjet e nënës dhe përkëdhelitë e babës. Fretnit françeskan falë inteligjencës së tij e morën nën kujdestarinë e tyre. Në qytetin e Gencit, françeskanët e “bekum” kishin hapur shkollën e parë Shqipe qysh në vitin 1861. E para shkollë popullore shkollë popullore në Shqipëri. Ishte shkolla e të varfërve, e këmbëzbathurve, e të harrumve e fshatarëve. Historianët tanë heshtin. Një heshtje e qëllimtë e trupshme. Një heshtje e diktuar nga kulturua orientale. Politika është mjerane. Në ambientet e kësaj shkolle u shfaq për të parën herë ?Nata e Këshndellave” në gjuhën Shqipe. Një melodramë e përpunuar nga At’ Leonardo de Martino. Historianët heshtin pse nuk duan të pranojnë se Françeskanët e Shqipërisë hapën të parët siparin e Teatrit Kombëtar. Ishte vitit 1890. Dhjetë vjet më vonë Kolegji Soveriana e Etërve Jezuit filloi aktivitetin e vet Teatral. Pra gjuha Shqipe po flet Françeskan e Jezuit po ndezin zemrat e të rinjve që është fryti i gjenisë së racës Arbënore.
Pikërisht këtë vit Kuvendi i Fretënve i Troshanit hapi për të parën herë Kolegjin Françeskan Shqiptar nga At’ Martini nga Palmanova e At’ Gianpiero nga Bergoma. Zefi i vogël ishte ndër të parët.

Thuhet se vjershëtori lind, e gojëtari bëhet

Thuhet se vjershëtori lind, e gojëtari bëhet. E Fishta për një mend kishte lind poet. Edukimin fetar e mori njëkohësisht me edukimin e dashurisë për Atdheun. Aty ku ishte frati, aty ishte flaka e ungjillit, vatra e kulturës dhe pishtari i atdhedashurisë. Në moshën 23-vjeçare në Kishën e Trashanit dha meshën e parë. Akti i këtij djaloshi ishte i jashtëzakonshëm. Në gëzimin e kësaj feste në Trashan ishin dhe fshatrat për rreth. Kishin ardhur edhe nga Mirdita. Një festë që po i kushtohej Zotit, gjuhës Shqipe e Kombit. Në mes njerëzve, bariu i ri hetoi vetitë shpirtërore të një race të virgjër e të vendosur. Shijoi gjuhën e gjallë të maleve dhe kuptimin e plotë të së folmes me frazeologji të pasur. Gjeniu i ardhshëm hetoi hapësirën letrare të rapsodisë Ilire. Ndjenjat popullore e gjuha e shpirtit shqiptar po priste Homerin e vet, ta ujdis kangën në harkun e lahutës. Poetit të ardhmes i dha zemër visar i rujtur gjuhësor i cili ishte barometri i shprehjes së dashnisë kombëtare.

Viti 1899 qe viti i një ngjarje të veçantë për Fishtën. Edit Durham ka respekt të veçantë

Bëhet anëtar i Shoqërisë Bashkimi. Kjo shoqëri u themelua nga fort i përmenduri Imzot Prend Doçi abat i Mirditës. Ky ishte mendjezgjuar, i pajisur me një kulturë të gjanë e me zotnime gjuhësh të huaja. Kishte përvojë jete dhe i pajisur me një personalitet me parashikime të sakta e me ndjenja fetare e politike të hapura. Edit Durham thotë për Abatin e Mirditës: “Ishte fort i mençur, me një kulturë të gjerë e me plane të madhnueshme. Ishte një nacionalist shqiptar me largpamësi në botëkuptimin Europian ishte i kuptueshëm. Shpirti i tij organizativ i dha mundësi të mbledhë rreth vetes ajkën e personaliteteve të vendit. At Gjergj Fishta menjëherë u bë dora e djathtë e këtij njeriu të shndritshëm. Nuk ju nda në të gjitha iniciativat letrare e politike duke zanë fill nga Abetaria e Gjuhës Shqipe. Kjo abetare është ajo që ne flasim sot e mot.

Viti 1900 shënoi për Fishtën pikënisjen e vërtetë letrare

Pak ma vonë na befason me satirën e hollë, i cili e vendos mendimin në kuptimin artistik të fjalës. Aftësia e tij bëri që të cilësohet si një nga shkrimtarët e satirës me vlera europiane. Fishta me punë të jashtëzakonshme i bindi shqiptarët se në letrat shqipe është ma i mirë dhe i shumëtrajtueshëm. Harmonia specifike në mes temave të trajtuara, gjensia kohore dhe përsëritja e historisë në kontekstin kombëtar është një angazhim shembullor i Fishtës. Ky zheni konsiderohet shtylla vertebrale e kombit të ri Shqiptar. Në fushën e publicistikës ky vigan krijoi aktin politik me përmasat e njohjes së Shqipërisë nga zonja e vjetër.

At’ Fishta luftoi për ta radhitur Shqipërinë me popujt e Europës

Ndërlikimet historike Shqipërinë e shkëputën nga Europa por At Fishta me natyrshmërinë e rrjedhshmërinë e mendimit, luftoi për ta radhitur Shqipërinë me popujt e Europës. Ai ngriti në art elementin e qenësishëm të kulturës, të bazuar në fakte historike. Kundra Shovinzimit ballkanik ai mbajti një qëndrim të prerë e sarkastik. Çdo orë poeti bëhej fli me fratin, frati për atdheun e atdheu rraskapitej për të pas gojëtarin, dramaturgun, regjisorin, publicistin….sepse Shqipëria kishte nevojë për të gjitha. Sfidat dhe liritë e arsimit kombëtar kanë ngjashmëri dhe vazhdimësi me vendet e tjera. Kjo do të thotë se nga mot jemi pjesë përbërëse e kontinentit të vjetër.
Në vitin 1902 Fishta merr drejtimin e shkollës fretnore në Shkodër
Këtu, Ai mori një veprim ma me rëndësi për arsimin e kulturën shqiptare. Ai vendosi në rrethana kritike e të vështira Gjuhën Shqipe si gjuhë mësimi. Asnjëherë nuk ju përmend kjo iniciativë Fishtës gjatë anatemimit të tij të gjatë dhe u përdor heshtja e cila është më e rëndë se vrasja. Historiografia shqiptare është një mashtruese e vërtetë, ajo përsëri hesht.
– Fishta e Gjeçovi themeluan të parën Bibliotekë Shkollore në vitin 1907
Ata heshtin edhe për faktin se ishte Fishta e Gjeçovi që themeluan të parën Bibliotekë Shkollore në vitin 1907. Karakteri polemizues i Fishtës është se ai hartoi apologjinë Shqiptare me terminologjinë e Shovinizmit ballkanik që deformonin embrionin e së drejtës së shqiptarëve për mëvetësi.
Gjeniu i letrave shqipe ishte një njohës i shkëlqyer i frymëzimit popullor, i cili në veprat e tij solli qarkullimin e vlera të qytetërimit duke e shpreh cilësitë estetike të popullit të vet. Këtij populli i cili është mbështetur mbi ligjet e veta shoqërore e historike dhe mbi vlerat estetike nuk mund ti mohohet vetëvendosja dhe legjitimi i pavarësisë. Ky korife i racës ka shprehur haptazi të vërtetën e heshtur dhe asnjëherë nuk bëri tërheqje taktike përballë absurditetit të politikës europiane.
“Diplomacia e Europës thotë ai: nuk ka nder e burrni, është vet faqja e zezë, e marrja, e turpi i gjithë njerëzimit”.
Jemi në vitin 1908. Një nëntor
Është data historike e Kongresit të Manastirit. Këtu është bashkuar ajka e Shqipërisë letrare. Fishta dhe përfaqësuesit e Shoqërisë “Bashkimi” ishin prezent. Ai nuk ishte aty për të detyruar të tjerët që të pranojnë Alfabetin e Abatit të Mirditës Prend Doçi, por për të shkoqitur çështjen dhe për të gjetur një rrugë të mesme në dobi të gjuhës e të shqiptarëve që të bashkohemi. Fjala plotë kuptim, logjika dhe oratoria e françeskanit nga Shkodra e bani të dallohej prej të tjerëve dhe në këtë mjedis mundësoi që nga 52 anëtar të Kongresit 49-të të votojnë Alfabetin e hartuar nga Prend Doçi Abati i Mirditës. Qe një triumf i kapacitetit individual të oratorisë Fishtiane dhe të vërtetësisë shkencore të Alfabetit që fëmijët tanë mësojnë sot. Abati Prend Doçi i Gjergj Fishtës në bashkëpunim me korifenjtë e tjerë të racës përbëjnë Kostehrecionin e Harushës së Madhe në qiellin e Veriut Shqiptar. Por nuk duhet të harrojmë se në pesë dekadat e zymta të Utopisë Komuniste, mbi figurën e Viganit të letrave Shqipe është hedh shumë pluhur. Mospërfillja dhe harresa vazhdojnë edhe sot. Kultura e menisë orientale ka hedhur të keqen për të deformuar keqas shtatoren e tij madhështore. Edhe pse njerëzit e shquar të botës e kanë vendosur krah për krah me Homerin.

Dijetari i Austrisë së vjetër Maksimilan Lombertz e paraqet Fishtën si një “poet gjeni”.

Ky mendim është shpreh në raportin e botuar në Anzeiger, Organ i Akademisë Perandorake të Shkencave Vjeneze.
At’ Giuseppe Valentini një erudit e albanolog me formë botërore thotë: “Fishta ka cilësitë e Homerit dhe prirje mikelangjelike, ose ma përpiktas ai është në analogji propocionale me të. Dy vepra Iliada dhe Lahuta e Malësisë po të ishin dy piktura do ti vinin në të njëjtën dhomë galeria përballë njëra-tjetrës duke mohuar prerazi se njëra është kopje e tjetrit. Kjo analogji proporcionale nuk e vendos nxënësin në një shkallë ma të ulët se mjeshtrin, apo si një shtojcë, por baras me të. Janë shumë figura letrare të botës dhe shqiptare me mendimet e shprehura, se forca e mendjes së tij e ka vendos në volumin e një gjeniu si Homerin tek kryevepra e tij Iliada.
Ky është pra Fishta i madh. kur u nis për në Francë bashkë me Imzot Bumçin u ndaluan në Romë. Këtu u pritën nga Papa Benedikti i XV-të. Me këtë Papë Shqipëria ndjeu shpëtimin e Korçës dhe Gjirokastrës. Sipas akordit, Titon-Venizelos këto dy qytete do ti lëshoheshin Greqisë. Të parën ditë të Janarit të vitit 1920 Papa tha: “Kam me ba ç’ka të mundem për me e ndihmuar Shqipërinë”. Mbasi morëm bekimin e Papës Benedikti i XV-të u nisën për Paris në Konferencën e Paqes. Në këtë Konferencë u mbajt një fjalim madhështor i përgatitur nga At Gjergj Fishta dhe i ligjëruar nga Imzot Bumçi. Do të citoj vetëm hyrjen. “Prej brigjeve gjimuse t’Euksinit e me borë të amshume të Alpeve Julje, prej bigave bubulluse t’Akrokeraunve e Karmat të thepisurave të Karpateve, ende të rime me gjak njeriu, n’atë Kavaljetet e kalume, të vjetra, banonte ajo familje e madhe thrako-ilire me nam e në za në historinë e fiseve e të kombeve”.
Ky është edhe sot një shembull oratoria ciceroniane i veshur me kostumin Arbënor.
Një person me pseudonimin Ilirias parashtron idenë se katolikët nuk përkojnë me çështjet e ndryshme kombëtare. Kundër përgjigjia e Fishtës artikullusit të “Shpnesës” është një prej apologjive më të frymëzuara në botën e Kulturës Shqiptare.
Euridicioni argumentues i shkrimtarit i jep klerit katolik dhe çështjes Shqiptare vlera të pa krahasueshme me modelin e një retorike të lartë. Aktiviteti i tij politik e artistik është i përmasave të mëdha.
Anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të poetëve. Lahuta e Malësisë u vlerësua si degë e pavdekshme e blerimeve Olimpike
Ai u gëzua për pranimin e tij si anëtar i Bashkimit Ndërkombëtar të poetëve. Organizat kjo e themeluar në Nju Jork ku përfaqësoheshin nga 60 kombe të botës. Kryevepra e tij Lahutën e Malësisë e varshin në degë të pavdekshme të blerimeve Olimpike.
Ata që ndoshta se dinin se ku gjendej Shqipëria gjeografike tani e dinin se në këtë vend të panjohur ishte e ligjëronte me artin e hyjnive një poet, një shkrimtar, një Homer modern i cili këndon në gjuhën e përbashkët të zemrës e ndjenjave të njerëzimit.
Në vitin 1937 u bë publikimi definitiv i “Lahutës së malsisë”, kryevepra e letërsisë Kombëtare me përmasa botërore.
Lufta Ruso-Turke dhe Cari i Rusisë kundër Shqipërisë
Lufta Ruso-Turke e ligështoi portën e lartë. Popujt e ballkanit e kishin fituar pavarësinë. Shqiptarët e gjetën të vetmuar. Mendojnë edhe ata të fitojnë lirinë por u ndeshën me një armik të ri. Cari i Rusisë i shtyn sllavët e jugut për ta gërvisht Shqipninë.
At Gjergj Fishta ky burrë i ditur i devotshëm për fe e atdhe e studion madhështinë e kombit të vet nëpërmjet historisë. Parabola njerëzore e këtij talenti me famë botërore shënoi faqen më të lartë të lavdisë tonë. Por tragjedia e Shekullit të kaluar ishte e dhunshme dhe i lodhi shqiptarët. Fuqitë e mëdha e detyrojnë Turqinë që të lëshojë trojet shqiptare sllavëve të jugut dhe Greqisë. Por poeti i madh një personalitet poliedrik e kishte kuptuar se heroizmi i shqiptarit është poezi dashurie. Filloi punën me Lahutën e Malsisë. Ai krijoi një vepër momentale. Në brendësinë e saj ka një humanizëm sublime dhe emocionet janë prekëse e rrënqethëse. Vepra ka një shtrirje të ngjarjeve e problemeve universal në kufirin e një vendi që po e zvogëlon çdo ditë. Kush e lexon dhe e studion veprën e tij, ajo të le shenjën e përjetësisë.
Poeti është i shqetësuar për fatet e kombit. E thërret zanën e malit dhe bisedon me të.
“Hej moj Zanë! Si të duket ty? A thue se unë do ta arrij me pa rreth flamurit Kuq e Zi e kanë me u ba bashkë Geg e Toskë me derdh gjakun për Shqipëni”.
Kultura e pushtuesit oriental penetroi në jetën tonë dhe la gjurmë dëshpërimi si personazhi i Faustit. U krijua një ankth malli i harruar. Aftësia patriotike e humbi origjinën dhe krijoi tension në mes dëshirës e mos dëshriës dhe shënoi debolesën mentale.
Shqipërinë e zuni nata. E nata ringjalli të gjitha principet kozmike. Fëmijët e saj janë qielli e toka, gjumi e vdekja. Pashë njat zot këtë copë tokë e këtë copë qiell pse doni me na e marr, e kujt doni me ja dhanë?
Të vdekurit që popullojnë mbretërinë e natës i dhanë shkas të lëvizë ritmin e gjakut Shqiptar dhe i drejtohet Europës!….
– uh! Europ kurva e motit
që i ra mohit besës së zotit
po, aky a sheji i qytetërimit
me da tokat e Shqipnisë
për me mbaj këlyshët rusis.
Frymëzimi hyjnor në ndërtimin e shtatores kombëtare, krjoi epopen e një populli të lodhur nga pushtimet e një pasnjishme. Misteri i personalitetit të tij është se ai këndoi shqip. Këngët e tija janë erë e tokës, janë ngjyra qiellore, janë gurgullima e lumenjve dhe fërshëllima e pyllit. Por pushtimet vazhdojnë!
7 prill i vitit 1939. Italia fashiste e pushtoj Shqipërinë.
Shpata e fashizmi kishte për anëtar Musolinin dhe Konti Çiano. Kërkonin italizmin e Shqiptarëve. Më 12 prill përfaqësuesit e 10 prefekturave të Shqipërisë u thirrën në Tiranë për të legalizuar etikën pushtuese dhe për ti venë vulën robërisë me lirinë. Në dhjetë prefekturat e Shqipërisë vetëm ajo e Shkodrës protestoi. Komisioni ishte i përbërë nga katolikët. Padre Anton Arapi një nga korifejt e racës e ngriti zërin kundra okupacionit fashist Italian, ashtu qartë dhe pa kompromis Ai u tha: “Ju s’keni vend këtu. Ne kërkojmë Indipendencë absolute të Shqipërisë me flamurin e vet të pa prekur. Administrata shtetërore e shkollat dhe gjuhën shqipe nuk pranon cënim. Ushtria e jonë dhe përfaqësues para shteteve të huaja, do të jetë si një komb Sovran dhe i pavarur”.

O Zot na thuaj çfarë duhet bërë më shumë për vendin tënd? Padre Anton Arapi me kryyelartësinë e racës e kundërshtoi drejt për së drejti okupacionin fashist. Kurse të heshturit u bënë heroj. Padre Anton Arapi në vitin 1946 komunistat e pushkatuan si tradhëtar. I pushkatuan dhe i burgosën të gjithë klerinë katolike.
Mizorinë komuniste nuk arriti me epa poeti ynë i madh por ai e kishte parashikuar duke e ngrit tonet e madhërishme heroike, në përfytyrimet e papërsëritshme të burimeve njerëzore. Ndërthyrjet e ndryshme të mitologjisë me realitetin pamsllav e ka theksuar tek lahuta Malsisë.
Homeri shqiptar i vrullshëm në ashpërsim e stilit, i fuqishëm në mendimin filozofik e dramatic e ka bërë që Fishta të krahasohet në këtë lëmë me Geten e Danten Aligerin.
Në mbarimin e vitit 1940 e ndjente vehten të lodhur. Due me shkue në Fishtë në vendlindjen time thotë Padre Gjeri. Më ka marr malli me pa varret e njerzve të mi. due të pushoj pak në atë vend vaji. Diçka parandiente. As me shkrue nuk mundet ma.
Këtu nana më ka përkundur në djepin e drujtë dhe më ushqej me gjinin e saj.

Ndarja nga jeta

Ishte dimër, dhjetor. Më 10 të këtij muaji ai u sëmur. Gjithnjë e po keqësohet. E çuan në Shkodër. Binte borë, ftohtë. Murlani po i përzinte flokët e borës në drejtime të paditura. Sëmundja po i rëndohej. Shkodra me çati të zbardhura e rrugë të përbaltura mori lajmin e hidhur në orën 0.45 të datës 30 dhjetor të vitit 1940. Gjeniu i kombit u shua. Dielli në mëngjezin e kësaj dite nuk u pa. binte dhe binte borë. Shqipëria e përlotur mbeti jetime. Në Gjuhadolin e fretnve shkodranët e varrosën me dnerime të mëdha. Veprat e tij kanë pavdekësinë, çdo varg është një temë dhe çdo temë komenton heroikën dhe vitalitetin e racës për rigjenerim. Ai krijoi shqiptimin e ndërgjegjes kombëtare. Ky ishte biri i polemit shqiptar me një personalitet të shumaanshëm dhe i papërsëritshëm. Shpirti poliedrik i Fishtës zbuloi në botën e artit sekretin e fuqisë epike. Ky gjeni edhe me një plis dheu krijonte kombin. Ai ishte kryengritës, burrënor, i ushqyer si rrënjët e lisave nga toka nënë. Në fushën e satirës vraponte me Molierin. Bota At Gjergj Fishtën e kanë quajtur Homeri i ri. Nuk duhet të jetë krahasuar në letërsinë europiane ndonjë shkrimtar apo poet me Homerin. Fishta po. Për respektin e Lahutës së Malsisë që krahasohet me Iliadën e Homerit. Fishta quhej edhe TIRTEU i SHQIPNISË. Në veprën e tij ritmi i gjakut të shqiptarëve pasqyrohet fytyra e kreshnikëve. Ky i takon pavdekësisë si një vigan i racës që lëshoi kushtrimin për mbrojtjen e tokës arbënore. Në luftë për drejtësi njerëzore u ba Orfeu i Shqipërisë. Me mprehtësinë Horaciane ai ishte një zë vuajtjesh e fatkeqësish dhe u bë Apostull i Lirisë. Gjergj Fishta ka zenë vend përkrah Gjergj Kastriotit. Dy emra të njëjtë në një flamur të vetëm.

Trupi i tij u kthye në dhe Shqipërie.