Persiatje meditative rreth Vëllimit poetik “Vesa mbi gurë” – Neki Lulaj/
Shkruan: Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI/
Njohja me shumë krijues shqiptarë të Mërgatës, shkëmbimi i librave dhe shpalosja e botëkuptimit letrar e kombëtar, të bën të ndihesh e përgjegjshme, jo vetëm për atë që lexon në vepra, por edhe për nëntekstin e tyre, që si nën dritën e një llampadani, dalëngadalë rrezëllinë për të gërryer realitetin. Në atë realitet e gjen “palcën” e ëndrrës që ata kanë. Të këtillë e perceptova edhe veprën e Neki Lulajt, një nga poetët që, me qasje transparente, e sajon udhëtimin poetik nëpër sheshtinat e lodhura…, e me ilustrimet vargëzuese të shpie shekuj larg thesareve të Atdheut.
Një çast, kujtesa ime ndalon në takimin me poetin Neki Lulaj, në Koblenz (Gjermani), kur sapo mbaroi Kongresi – I i Krijuesve Shqiptarë të Mërgatës, më afrohet për të më uruar për fjalën time përshëndetëse në Kongres.
Fjalim i bukur…, duhet botuar në ndonjë gazetë me prestigj! Do ta dërgojmë në “Dielli”, më thotë, pas pak, z. Lulaj.
Gjithsesi e falënderova, nën entuziazmin e një ëndrre që bëhej realitet…! Ishte po ai “Dielli” i tandemit të çmuar të Letërsisë shqipe, Noli – Konica. Me pak fjalë, ky është poeti Neki Lulaj, atdhetari që e ndanë diellin e përbashkët me krijues të tjerë, përderisa vetë ai mbetet “rob” i diellit të Atdheut, me misionin e poetit që do t’i rrëfejë lashtësitë e lavdishme.
Të lexosh veprën “Vesa mbi gurë”, e ke kënaqësi, por ta kuptosh poezinë e tij, duhet të gjurmosh mbi mijëra vjet histori, meqë tek atëherë të hapen drita mëngjesesh të largëta, ngjarje krenarish kombëtare e padyshim edhe shumë kujtime të ajthme, që do të doje t’i zhbëje si ndonjë kujtim prej rëre. Të kuptosh tingullin e fjalës, në vargjet e Lulajt, duhet ndjerë atë varg që shkruhet nga thellësitë e shpirtit, përmes sprovave metafizike, të përshkosh thesare testamentesh të fshehura diku larg brigjeve të kësaj toke.
Të tëra këto janë klithma që zbulohen nga thellësitë, ku ndihet gëzimi i jetës, ritmet e ngarkesave të shpirtit dhe malli i mbetur pa diell: “…Me baladat e vjetra të shpendëve pa gojë, Të anatemuarit prangosur mbeten pa dëshmitarë/Bebëzat u drodhën nga thellësia e shpirtit që vlon” (“Gurgullimë”, 53). Parashikime këto që kuptohen, edhe kur nga pak bie heshtja “metaforike” mbi dashuritë e lashta ilire, atje ku shpesh ndalet për t’u prehur frymëmarrja e poetit.

Saga e vendlindjes

Një vorbullë ngjarjesh, ku përfshihen disa breza (si rrëfimi mbi Noan dhe bijtë e tij), rishfaq aktualitete edhe mbi historinë shqiptare. E tillë është historia jonë që ndër vite njohu përshkallëzime nga më të ndryshmet. Në një farë mënyre, është vetë kuptimi simbolik i brezit “të izoluar” dhe atij “të hapur” që ndërfuten te njëri-tjetri si një ngjizje katalogjizimesh të ngjarjeve historike.
Ëndrra e poetit Neki Lulaj që shtegëton mbi Kosovën e historive të trishta dhe malli i mërgimtarit që nuk shteron, në poezi, mbeten të freskëta si vesa mbi gurë. Vendlindja, në imazhin e poetit, merr gjithmonë tjetër pamje, për të sajohet “Dashuria engjëllore vargjeve u jep ngjyrë ylberi/Natën muzat shpirtërore mbi lumin e qetë thurin kurorë” (“Shtatë zanore”, 50). Mirëpo, jo gjithmonë, vendlindja shtrihet në avlëmendin ku thuren lumturitë për të…, me raste, ajo ndodhet para rreziqesh të mëdha. Me këtë sens, poeti shkruan: “Sulem në stolin e parkut të braktisur mbi gurin e shenjtë…/…Se nëna më iku dhe iku me tregimet e moçme shqiptare/E mbrëmjeve koburen e Shotës e fshihte/Në vetullën e kurorës së gardhit” (“Ka ikur”, 60).
Poeti, nuk e honeps faktin që vendi i tij qëndron me një këmbë në det, e tjetrën në tokë…, për këtë pasiguri ne vuajmë për të humburën dhe gjithmonë na ndjek një copë errësirë në formë zemre ngujuar në gjoks…, dhe shpresojmë në këtë Atdhedashuri. Përderisa beson se engjëjt jetojnë, ai vargëzon një ”Serenatë nate e rritur me frymëzimin në Lumbardh” për të vijuar në katrenën më pas: “Diku shoh perlat e fshehura në testament/Dikund thellë në arën pa vadë/Nëna ime e shtrenjtë nuk ke mbetur pa diell/Çamëri motra ime e dashur s’do të mbetesh pa ëndrra” Të kësaj tematike, përpos “Alienët” janë dhe ca poezi tjera: “Ecje vertikale”, “Ecëm”, “Natë e gjatë”, “Balada e heshtjes”, “Në prehrin e Lokes”, “Lindje – perëndim”…, e kështu, shqetësimet nuk kanë të sosur dhe të duket se “Bebëzat u drodhën nga thellësia e shpirtit që vlon” (“Gurgullimë”, 53). Herë-herë, në vargje ndesh copëza ëndrrash të liga, e do të doje të degdisje larg gjurmëve të tyre, sado që “E vërteta është e ëmbël dhe që sytë na kanë qejf ta shohim diellin” (“Kishtari”, përktheu: Lluka Qafoku). E ky është edhe dielli i ëndrrimit të poetit-mërgimtar, Neki Lulaj.

Miti i heroit

Mitet janë kujtimet e përherëshme mbi të kaluarën, janë si ato “kujtime të përtejme” që ngjiten flatrave të muzave e me hiret e tyre zbresin në ëndrrat e poetit. E poeti i jetëson ato si pentagrame, melodia e të cilave prek çdo ndjesi, rizgjon çdo kujtim. Aty diku ndeshet edhe pulsimi i kohës. Po ky “tik-taku i kohës” e sjell botën, i palos vitet që ikin e ikin për të mos u kthyer kurrë më te kulla stërgjyshore. Lulaj, gjen forcën krijuese dhe e laton penën e tij nga ca paradigma të vjetra, aty ku në heshtje rrënkojnë plagët e Atdheut…, aty ku u stolisën Nëntoret e bardha.
Koha nuk e ndaloi historinë shqiptare! As troku i kalit më të shpejtë s’e ndalon këtë hap kohe, gjersa diku këputen dallgët e kohës nga ato “me uniforma djalli” e trishtimi i reve të hirta e mbulon Kosovën, si të ishte një mallkim i qiellit. Një pëngjasmim ideor dhe formësor ky i shtjellimit të idesë me poetin Jean Follain…, “Shekujt” “Duke parë gjurmën e thundrës/së kalit të tij të përgjakur/kalorësi në atë gjurmë të harkuar/ku tashmë insektet përgatisnin kantierin e tyre/zbuloi shtypshkronjën e ardhshme/pastaj për ta pyetur për rrugën/iu afrua karpentierit/që pranë një trëndafili/duke u çlodhur sodiste luginën/e nuk lexonte kurrë libra”.
Libri “Vesa mbi gurë” është si ditar vargëzimesh. Në të, poeti ngre imazhin mbi mitin e lashtësive dhe kohëve tona, sepse miti bashkëjeton me ne, me poetin e të gjitha kohërave. Miti është bashhkëdyzim i historisë dhe përjetimit-aktualitetit…
Po heroi, si lind heroi?
Në kohë të trazuara, heronjtë janë shpëtimtarët e kohëve të skëterrshme! Janë copëza meteorësh që të tundin si “Gjumë i mërguar”, megjithëse poeti nuk lejon që edhe heroi i tij, të largohet nga kjo botë si shumë të tjerë: “pa një fjalë, pa një cak, pa epitaf/Pa një rrasë varri të shkretë…” (“Hiri”, 46). Heronjtë e poetit janë të shumtë, të ndryshëm, dhe jo vetëm ata të shpatësh e plumbit, por edhe eruditë që e udhëhoqën kombin drejt binarëve të jetës.
Atdheu i Neki Lulajt, nuk ka vetëm erë gjaku, por “Kjo tokë ka erë molle, ka erë trëndeline”, edhe atëherë kur për të derdh një gjerdan lotësh, plot krenari mbi gjurmët e të parëve tu, plot gurë, plot plisa… tokë që “Dremit mbi thesare e mbjellë me lapidarë” (56). Është e madhe dashuria e poetit për truallin e lashtë Dardan, tek shkruan: “Toka ime zbërthen ngjyrat e gjurmëve/Të ashtit që i falen dheut/E unë qofsha ideal Atdheu im është tokë e saj”. Një sërë poezish e trajtojnë këtë motiv, pikërisht mitin e heronjëve e “Pikojnë stërkala shiu mbi mermerin e bardhë të praruar”, e më pas: “…martirët e Dardanisë po ngjallen/duke dalë nga zemra e dheut…” (“Te pllaka”, 61).
Me këtë tis anatemimi, poeti identifikon shkaktarët e zisë së kësaj toke “Në kapakët e kafkave karpatiane do të gjunjëzohet sërish/me varre kuçedra sllave këtu do të mbesë…”, e koha do të ndrisë mbi lapidarët e: Maxhun Smajlit, Zenun Gjocajt, Bajram Bahtirit, Ahmet Krasniqit, Sali Çekut…, Baladën e Gocës së Kaçanikut, Ngjarjeve të Koshares, Loxhës, Prekazit e Gllogjanit…, e të tjera figura erudite si Migjeni, Ali Podrimja, që erdhën pikërisht kur “Zanoret i mbyti heshtja e ti në Rilindje qetësi nuk gjen” (39).

Në përmbyllje të këtij motivi i rivendos dy strofat e poezisë “Atdheu im”, që vijnë si antiteza metaforike:

“Atdheu im është tokë me eshtra të pa tretura
Atdheu im është fushë me kufoma të pagjetura
Atdheu im është tokë dëshmorësh me shekuj
Atdheu im është tokë e bekuar që ka vetëm engjëj.

Atdheu im është tokë me trima e heroina
Atdheu im është tokë e mbushur me legjenda
Atdheu im është tokë me beteja ku ecën lavdia/
Atdheu im është tokë e kullë ku flet rezistenca.

Atdheu im është feniks…

Të gjitha këto, nuk janë thjesht vargëzime, por janë kangjela që bëjnë vend në shpirtin shqiptar, pikërisht “Për ata që nuk vdesin”…, sepse jetojnë në Parajsën e Pavarësisë. Në syrin e përmalluar të mërgimtarit pasqyrohet Feniksi, që ngihet dhe nga hiri për të dëshmuar madhështinë e dashurisë. “Atdheu im është feniks”, shkruan poeti, e mesazhet e poetëve janë jetike, janë gravura që e gërvishtin monotoninë e njëtrajtshmërisë së kullës së Babilonit, sepse Atdheu shqiptar kundërmon erë të përhershme gjaku, por ka erë të këndshme trëndelinash e lulkuqesh!