• Home
  • Politics
  • Opinion
  • Culture
  • Sports
  • Economy
  • Interview
  • Reporting
  • Community
  • Vatra

Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Testamenti “i heshtjes” në vargëzimet e një poeti…

September 3, 2014 by dgreca

Persiatje meditative rreth Vëllimit poetik “Vesa mbi gurë” – Neki Lulaj/
Shkruan: Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI/
Njohja me shumë krijues shqiptarë të Mërgatës, shkëmbimi i librave dhe shpalosja e botëkuptimit letrar e kombëtar, të bën të ndihesh e përgjegjshme, jo vetëm për atë që lexon në vepra, por edhe për nëntekstin e tyre, që si nën dritën e një llampadani, dalëngadalë rrezëllinë për të gërryer realitetin. Në atë realitet e gjen “palcën” e ëndrrës që ata kanë. Të këtillë e perceptova edhe veprën e Neki Lulajt, një nga poetët që, me qasje transparente, e sajon udhëtimin poetik nëpër sheshtinat e lodhura…, e me ilustrimet vargëzuese të shpie shekuj larg thesareve të Atdheut.
Një çast, kujtesa ime ndalon në takimin me poetin Neki Lulaj, në Koblenz (Gjermani), kur sapo mbaroi Kongresi – I i Krijuesve Shqiptarë të Mërgatës, më afrohet për të më uruar për fjalën time përshëndetëse në Kongres.
Fjalim i bukur…, duhet botuar në ndonjë gazetë me prestigj! Do ta dërgojmë në “Dielli”, më thotë, pas pak, z. Lulaj.
Gjithsesi e falënderova, nën entuziazmin e një ëndrre që bëhej realitet…! Ishte po ai “Dielli” i tandemit të çmuar të Letërsisë shqipe, Noli – Konica. Me pak fjalë, ky është poeti Neki Lulaj, atdhetari që e ndanë diellin e përbashkët me krijues të tjerë, përderisa vetë ai mbetet “rob” i diellit të Atdheut, me misionin e poetit që do t’i rrëfejë lashtësitë e lavdishme.
Të lexosh veprën “Vesa mbi gurë”, e ke kënaqësi, por ta kuptosh poezinë e tij, duhet të gjurmosh mbi mijëra vjet histori, meqë tek atëherë të hapen drita mëngjesesh të largëta, ngjarje krenarish kombëtare e padyshim edhe shumë kujtime të ajthme, që do të doje t’i zhbëje si ndonjë kujtim prej rëre. Të kuptosh tingullin e fjalës, në vargjet e Lulajt, duhet ndjerë atë varg që shkruhet nga thellësitë e shpirtit, përmes sprovave metafizike, të përshkosh thesare testamentesh të fshehura diku larg brigjeve të kësaj toke.
Të tëra këto janë klithma që zbulohen nga thellësitë, ku ndihet gëzimi i jetës, ritmet e ngarkesave të shpirtit dhe malli i mbetur pa diell: “…Me baladat e vjetra të shpendëve pa gojë, Të anatemuarit prangosur mbeten pa dëshmitarë/Bebëzat u drodhën nga thellësia e shpirtit që vlon” (“Gurgullimë”, 53). Parashikime këto që kuptohen, edhe kur nga pak bie heshtja “metaforike” mbi dashuritë e lashta ilire, atje ku shpesh ndalet për t’u prehur frymëmarrja e poetit.

Saga e vendlindjes

Një vorbullë ngjarjesh, ku përfshihen disa breza (si rrëfimi mbi Noan dhe bijtë e tij), rishfaq aktualitete edhe mbi historinë shqiptare. E tillë është historia jonë që ndër vite njohu përshkallëzime nga më të ndryshmet. Në një farë mënyre, është vetë kuptimi simbolik i brezit “të izoluar” dhe atij “të hapur” që ndërfuten te njëri-tjetri si një ngjizje katalogjizimesh të ngjarjeve historike.
Ëndrra e poetit Neki Lulaj që shtegëton mbi Kosovën e historive të trishta dhe malli i mërgimtarit që nuk shteron, në poezi, mbeten të freskëta si vesa mbi gurë. Vendlindja, në imazhin e poetit, merr gjithmonë tjetër pamje, për të sajohet “Dashuria engjëllore vargjeve u jep ngjyrë ylberi/Natën muzat shpirtërore mbi lumin e qetë thurin kurorë” (“Shtatë zanore”, 50). Mirëpo, jo gjithmonë, vendlindja shtrihet në avlëmendin ku thuren lumturitë për të…, me raste, ajo ndodhet para rreziqesh të mëdha. Me këtë sens, poeti shkruan: “Sulem në stolin e parkut të braktisur mbi gurin e shenjtë…/…Se nëna më iku dhe iku me tregimet e moçme shqiptare/E mbrëmjeve koburen e Shotës e fshihte/Në vetullën e kurorës së gardhit” (“Ka ikur”, 60).
Poeti, nuk e honeps faktin që vendi i tij qëndron me një këmbë në det, e tjetrën në tokë…, për këtë pasiguri ne vuajmë për të humburën dhe gjithmonë na ndjek një copë errësirë në formë zemre ngujuar në gjoks…, dhe shpresojmë në këtë Atdhedashuri. Përderisa beson se engjëjt jetojnë, ai vargëzon një ”Serenatë nate e rritur me frymëzimin në Lumbardh” për të vijuar në katrenën më pas: “Diku shoh perlat e fshehura në testament/Dikund thellë në arën pa vadë/Nëna ime e shtrenjtë nuk ke mbetur pa diell/Çamëri motra ime e dashur s’do të mbetesh pa ëndrra” Të kësaj tematike, përpos “Alienët” janë dhe ca poezi tjera: “Ecje vertikale”, “Ecëm”, “Natë e gjatë”, “Balada e heshtjes”, “Në prehrin e Lokes”, “Lindje – perëndim”…, e kështu, shqetësimet nuk kanë të sosur dhe të duket se “Bebëzat u drodhën nga thellësia e shpirtit që vlon” (“Gurgullimë”, 53). Herë-herë, në vargje ndesh copëza ëndrrash të liga, e do të doje të degdisje larg gjurmëve të tyre, sado që “E vërteta është e ëmbël dhe që sytë na kanë qejf ta shohim diellin” (“Kishtari”, përktheu: Lluka Qafoku). E ky është edhe dielli i ëndrrimit të poetit-mërgimtar, Neki Lulaj.

Miti i heroit

Mitet janë kujtimet e përherëshme mbi të kaluarën, janë si ato “kujtime të përtejme” që ngjiten flatrave të muzave e me hiret e tyre zbresin në ëndrrat e poetit. E poeti i jetëson ato si pentagrame, melodia e të cilave prek çdo ndjesi, rizgjon çdo kujtim. Aty diku ndeshet edhe pulsimi i kohës. Po ky “tik-taku i kohës” e sjell botën, i palos vitet që ikin e ikin për të mos u kthyer kurrë më te kulla stërgjyshore. Lulaj, gjen forcën krijuese dhe e laton penën e tij nga ca paradigma të vjetra, aty ku në heshtje rrënkojnë plagët e Atdheut…, aty ku u stolisën Nëntoret e bardha.
Koha nuk e ndaloi historinë shqiptare! As troku i kalit më të shpejtë s’e ndalon këtë hap kohe, gjersa diku këputen dallgët e kohës nga ato “me uniforma djalli” e trishtimi i reve të hirta e mbulon Kosovën, si të ishte një mallkim i qiellit. Një pëngjasmim ideor dhe formësor ky i shtjellimit të idesë me poetin Jean Follain…, “Shekujt” “Duke parë gjurmën e thundrës/së kalit të tij të përgjakur/kalorësi në atë gjurmë të harkuar/ku tashmë insektet përgatisnin kantierin e tyre/zbuloi shtypshkronjën e ardhshme/pastaj për ta pyetur për rrugën/iu afrua karpentierit/që pranë një trëndafili/duke u çlodhur sodiste luginën/e nuk lexonte kurrë libra”.
Libri “Vesa mbi gurë” është si ditar vargëzimesh. Në të, poeti ngre imazhin mbi mitin e lashtësive dhe kohëve tona, sepse miti bashkëjeton me ne, me poetin e të gjitha kohërave. Miti është bashhkëdyzim i historisë dhe përjetimit-aktualitetit…
Po heroi, si lind heroi?
Në kohë të trazuara, heronjtë janë shpëtimtarët e kohëve të skëterrshme! Janë copëza meteorësh që të tundin si “Gjumë i mërguar”, megjithëse poeti nuk lejon që edhe heroi i tij, të largohet nga kjo botë si shumë të tjerë: “pa një fjalë, pa një cak, pa epitaf/Pa një rrasë varri të shkretë…” (“Hiri”, 46). Heronjtë e poetit janë të shumtë, të ndryshëm, dhe jo vetëm ata të shpatësh e plumbit, por edhe eruditë që e udhëhoqën kombin drejt binarëve të jetës.
Atdheu i Neki Lulajt, nuk ka vetëm erë gjaku, por “Kjo tokë ka erë molle, ka erë trëndeline”, edhe atëherë kur për të derdh një gjerdan lotësh, plot krenari mbi gjurmët e të parëve tu, plot gurë, plot plisa… tokë që “Dremit mbi thesare e mbjellë me lapidarë” (56). Është e madhe dashuria e poetit për truallin e lashtë Dardan, tek shkruan: “Toka ime zbërthen ngjyrat e gjurmëve/Të ashtit që i falen dheut/E unë qofsha ideal Atdheu im është tokë e saj”. Një sërë poezish e trajtojnë këtë motiv, pikërisht mitin e heronjëve e “Pikojnë stërkala shiu mbi mermerin e bardhë të praruar”, e më pas: “…martirët e Dardanisë po ngjallen/duke dalë nga zemra e dheut…” (“Te pllaka”, 61).
Me këtë tis anatemimi, poeti identifikon shkaktarët e zisë së kësaj toke “Në kapakët e kafkave karpatiane do të gjunjëzohet sërish/me varre kuçedra sllave këtu do të mbesë…”, e koha do të ndrisë mbi lapidarët e: Maxhun Smajlit, Zenun Gjocajt, Bajram Bahtirit, Ahmet Krasniqit, Sali Çekut…, Baladën e Gocës së Kaçanikut, Ngjarjeve të Koshares, Loxhës, Prekazit e Gllogjanit…, e të tjera figura erudite si Migjeni, Ali Podrimja, që erdhën pikërisht kur “Zanoret i mbyti heshtja e ti në Rilindje qetësi nuk gjen” (39).

Në përmbyllje të këtij motivi i rivendos dy strofat e poezisë “Atdheu im”, që vijnë si antiteza metaforike:

“Atdheu im është tokë me eshtra të pa tretura
Atdheu im është fushë me kufoma të pagjetura
Atdheu im është tokë dëshmorësh me shekuj
Atdheu im është tokë e bekuar që ka vetëm engjëj.

Atdheu im është tokë me trima e heroina
Atdheu im është tokë e mbushur me legjenda
Atdheu im është tokë me beteja ku ecën lavdia/
Atdheu im është tokë e kullë ku flet rezistenca.

Atdheu im është feniks…

Të gjitha këto, nuk janë thjesht vargëzime, por janë kangjela që bëjnë vend në shpirtin shqiptar, pikërisht “Për ata që nuk vdesin”…, sepse jetojnë në Parajsën e Pavarësisë. Në syrin e përmalluar të mërgimtarit pasqyrohet Feniksi, që ngihet dhe nga hiri për të dëshmuar madhështinë e dashurisë. “Atdheu im është feniks”, shkruan poeti, e mesazhet e poetëve janë jetike, janë gravura që e gërvishtin monotoninë e njëtrajtshmërisë së kullës së Babilonit, sepse Atdheu shqiptar kundërmon erë të përhershme gjaku, por ka erë të këndshme trëndelinash e lulkuqesh!

Filed Under: ESSE Tagged With: neki Lulaj, vesa mbi gur, Zejnepe Alili-Rexhepi

Katarzë e vonuar që sfidon dashuri njerëzore

May 30, 2014 by dgreca

Mbi romanin “Përtej perdes gri” – Agron Shele/
nga Dr. Zejnepe Alili – REXHEPI/
Epilogu si shtjellim/
Të bësh një përmbledhje ngjarjesh mbi romanin “Përtej perdes gri”, të Agron Sheles, duhet gjurmuar, jo vetëm në thellësitë e subjektit, por edhe në disa pika fillimmbarimi rrëfimor. Me anë elementesh narrative, mbështetur qoftë edhe vetëm te një personazh, qartë shtrihen korrelatat e ecejakeve jetësore, ku vetë personazhi shryn ngarkesa fajësie, përmes të cilave tragjikja përvidhet për të mbetur si shprehje qendrore e përmbajtjes. Personazhi si Adriana, është boshti rreth të cilit ngrihet skena përtej perdes gri, ku faji dhe pafajësia i mprehin kthetrat e dyluftimit. Ajo e kupton se jeta braktiste, por kurrsesi të harronte. Në këtë ngjarje preken ca zona të ndaluara të problematikës së shoqërisë sonë.
Nuk do ta konsideroja të zakonshëm fillin e analizës së romanit, nga Epilogu. Mirëpo, nisma e rrëfimit me anë frazash të kombinuara, si monologu e më pas dialogu, për të vijuar me rrëfimin në vetën e parë si zë autorial, pastaj në vetën e tretë, ku personazhi femëror e vijon rrëfimin, duke e mbyllur me epilogun. Një personazh si Adriana, pëson dy gjendje mendore, duke marrë parasysh faktin e involvimit të saj në ngjarje, megjithëse ajo e mban çelësin e rrëfimit, duke e hapur dhe mbyllur atë, në kohën që i duket e arsyeshme. Nuk e di, nëse kjo përkon me shprehjen e njërit nga personazhet: “Të kisha thënë, femrat janë krijesa që mbyten në egoizmin e tyre”.
Në romanin “Përtej perdes gri” trajtohen ngjarje të dhimbshme e dukuri tmerrësisht të hidhura, nëpër të cilat kalon, pa përjashtim, edhe shoqëria shqiptare. Për këtë, në vazhdimësi, vihemi përballë një dileme të madhe: si mund të shmangen prapësitë e botës? Dhe, jo lehtësisht, konstatojmë! Prapësitë, kësaj radhe, kanë një vendbanim të përcaktuar. Autori, hollësisht përshkruan peizazhe të njohura, të identifikueshme… “Kishte ditë që re të dendura ngjyrë plumbi rrethonin malin e Dajtit. Vjeshtë. Shirat ishin në prag të fillimit të stinës së tyre. Nuk e di pse qëndroja në atë lokal të vogël dhe të veçuar pranë Lanës”. Kështu fillon rrëfimi… Një përshkrim ambienti i harmonizuar tërësisht me ngjarjen, përjetimet dhe botën shpirtërore të personazheve.
Subjekti njohës është definitivisht në duart e shkrimtarit. Përshkrimi nismëtar ofron ngjyrime biografike…, megjithëse linja rrëfimore e ka të panjohurën për pikënisje, si rrëfim i një vajze që rrëfehet… Dhe, ka pse të rrëfehet.
Çdo gjë fillon me përshkrim parapërgatitës, konceptual, për një situatë refleksesh gri, gjë që gjithashtu e përsërit edhe në përmbyllje të romanit. Megjithëse, autori e mbyll ngjarjen me hapy end, në favor të personazheve kryesore, ai në fakt i risjell notat e ngjashme përshkrimore, si në fjalinë e fundit: …Bie shi! Me këtë, siguron mbylljen e një ngjarjeje, por siç duket aludon në vazhdimësinë e një procesi, vazhdimësinë e shumë ndodhive të njëjta, të keqpërdorimit e dhunimit të vajzave shqiptare. Pavarësisht që atë vit: “Pranvera erdhi me lule shumë. Mimozat lajmëruan të parat ardhjen e kësaj stine të bukur, por dhe dallëndyshet s’mbetën pas”, shkruan pak më vonë autori, por tragjedia vjen me përmasa të tmerrshme…, andaj në përmbyllje të romanit i kthehet pothuajse të njëjtit përshkrim: “Qyteti mbulohej me mantelin e errët dhe një qetësi e çuditshme, që rrallëherë përcillte angullimën e ndonjë qeni, apo zhurmën e ndonjë makine të vonuar, tregonte misterin që e rrethonte”.
Si praktikë e mendimit kritik është përshtrirja e vëmendëshme mbi rrëfimin. Denisa “u përball me errësirën e shpirtit të një demoni, provoi shkallën e marrëzisë së njeriut, ndjeu poshtërimin më të madh dhe engjëjt krahëbardhë nuk e mbrojtën, por i dërguan këtë natë madhështore, që të kuptonte shkëlqimin e ditës së re. Mbylli dritaren dhe shkoi para pasqyrës. Donte të rrëfehej, të bisedonte me të për thyerjen e kristalit të shpirtit, për trishtimin e madh që e torturonte, për atë tmerr që shkriu ëndrrat prej bore.” Këtu, vërtet që ishte rrënuar ekuilibri.
Lidhja rrëfimore, kaq e ngjeshur, kërkon më shumë përkushtim analitik. Për të siguruar një qasje më transparente nga subjekti i romanit, jo vetëm që të duhet vëmendje, logjikë dhe përqëndrim i konsiderueshëm që të përballesh me Epilogun, ku tek e fundit bartet tërë pesha e ngjarjes (që të lidh me pikën fillestare), përtej konturave të trishta të skicimit të jetës brenda familjes shqiptare. Dinamizmi i jetës brenda një shoqërie tejet aktive, bën që fati i individit nganjëherë të ngulfatet në vetë lirinë e shumëdëshiruar të të rinjëve, të cilët krijojnë ngjarje, duke e rimarë fatin në duart e veta. Po të vësh në peshore raportet e brezave…, më duhet të pranoj se, ekziston akoma një diferencë ironike në logjikën dhe qasjen tradicionale të zgjidhjes së konfliktit. Si krijues që njeh esencën e realitetit jetësor të botës ku sillet dhe jeton, dhe rrjetin e fenomeneve ku ndeshet me praninë e koncepteve, autori, përdor përvojën ndijore të jetës dhe nënvizon ligësitë dhe dehumanizimin e individit.

Viktimat e një dashurie të padestiluar

Agron Shele, synon trajtimin e një teme dashurie shumëdimensionale, me një realizim mjaft bashkëkohor. Sot, qoftë edhe përmes artit, sikur na është bërë e zakonshme, që të përballemi me të tilla ngjarje, për shkak problemesh familjare, sociale, ekonomike…, teksa ngjarja e këtij romani është kryekëput rezultat i tëhuajësimit të individit dhe mungesës së dashurisë, e cila më pas bartet si një epidemi që merr jetë!
Në këto vëzhgime kritike njohim fluiditetin verbal të një dashnori të rregjur, kundrejt pritshmërive të një vajzusheje që nuk e ka kaluar pragun e ëndrrave, nga ana tjetër, qëndron dashuria e një çifti, që vijnë më të matur dhe e ruajnë ekuilibrine një bashkëveprimi vlerash për njëri-tjetrin. Të dy çiftet janë postulate të rëndësishme për botën që sodit përtej perdes gri… Të parët: Eltoni dhe Adriana, të dytët: Landi dhe Denisa, janë ndërlidhja e ngjeshur e subjektit, që për tërë lexuesit janë mesazh i rëndësishëm moralizues. Si veprojmë përballë dashurisë, kur dashuritë vijnë të ndryshme?! Ndonjëra lind gjatë një feste ditëlindjeje në “Bar Amerika”, përballë piramidës, e ndonjë tjetër në rrugët e përbotëshme! Atëherë cila nga këto dashuri është e vërtetë? Cila kërkon flijim, vetëmohim…?
Në këtë hamendje përzgjedhjesh, na vjen në ndihmë Landi, një personazh shumë i kompletuar, i cili mes një morie mendimesh të trazuara, pohon: “jeta ka dallgë dhe stuhi shumë më të tmerrshme se deti, por vetëm dashuria e vërtetë vendos dhe rimëkëmb paqen shpirtërore”, ndërsa ky pohim Denisën e bëri të buzëqeshte, sepse iu duk si një thënie profetike e tij. Bashkërisht, Landi dhe Denisa e përfaqësojnë realitetin sipas normave të shëndosha njerëzore, andaj dashuria e tyre përshkruhet kësisoj: “Për mua ti je një det i gjerë, ku dashuria ime do të jetë përjetë në lundrim të sigurtë”, deklaron Landi, përderisa Denisës, dashuria “ia drithëronte zemrën dhe shkaktonte mijëra re”. Mirëpo, dashuritë nuk vijnë me të njëjta histori, ashtu si vetë fatet njerëzore, prandaj dilemat vazhdojnë… Pse dashuria manifestohet në mënyra të ndryshme? A thua, pse…? Kur mungesa e dashurisë na shpie deri në krim?
Katarza po ndodh…, e çuditshme kur ajo bëhet pjesë edhe e një personazhi të marrë (Adriana), megjithëse pak e pazakonshme, prania e ndërgjegjes deri në atë masë. Ishte pikërisht Marta, e cila nguron të pranojë të vërtetën, si rezultat i frikës që tani më e ka mbërthyer nën pushtetin e vet; pastaj Monda, përmes heshtjes sikur e miraton vendimin për të mos u involvuar më shumë në rrezikun e mundshëm; Adriana ngulfatet nën vellon e turpit dhe vetëmohimit të jetës. Një botë e tërë femërore e gatshme për të flakur pozitën inferiore, madje është dhe shumë e mirëpritur edhe përkrahja e Erisës…
Po vjen një ditë, kur në rrethana të pasigurta edhe ”gjumi trembej nga mendimet e trazuara. Gjumi i munduar zbriti me ëndrra të frikshme, të cilat, herë e hidhnin ngrehinave të kobshme dhe zëri i çjerrë përfliste duart mëkatare në atë errëti të pamatë, herë e nënqeshte dhe e përmbyllte përbrenda fatit të imponuar”. Pikërisht kjo ndjenjë, reflektohej krejtësisht e shpenguar në shpirtin e Denisës. Ajo më nuk ishte vetvetja, jetonte në një burg shpirtëror që iu krijua pa fajin a saj. Jetonte midis ekuilibrash të rrënuar ndjesor dhe i bëhej se “Kërcitja e bravës kumboi njëlloj si hapja e dyerve të hekurta nga gardianët”. Këshu, pa ndërprerë “brenda shpirtit të saj luhej melodrama e madhe. Ankthi i përzier me botën e trazuar të ndjenjave, e kishte në një gjendje dyzuese, ku frika dhe pasioni, drithëronin zemrën”. Kjo kërkon trajtim e hulumtime të ndryshme njohjesh. Për këtë nevojitet një hap logjik i domosdoshëm, ku nuk përjashtohet as metamorfoza e përjetimit, sipas mentalitetit. Mos vallë, ajo është inspirim, për të cilin gjithmonë më shumë flasin sytë?!
Si një ikonografi të tërë konceptesh mbi ngjarjen e këtij romani, njohim: çiltërsinë e individit (të riut) që bie në komplikime, si pre e tendencave të vetëdijshme nga përfaqësues të ligësisë, përfaqësime unifikuese në praninë ose përjashtimin e fajit, relativizimi i ngjarjeve serike, të përsëritura deri në fatalitet, finalizime të dobishme mbi projektime paraprake.
Jeta vazhdon, por nuk mund të thuhet se vijon pa thyerjet shpirtërore, pa kujtimet e hidhura…, ngjarja nuk njeh faza të ndryshme të zhvillimit, por e ruan njëtrajtshmërinë narrative. Nga ana tjetër, “Adriana përfytyronte pasazhe të ndryshme: ditën që ishte njohur, më pas xhirot e gjata nëpër bulevardin kryesor, puthjen e parë te “Kodra e liqenit”, dashurinë në kthinën e atij lokali dhe në fund, për të gjitha këto, vuante ankthin e shoqërimit me njeriun e gabuar”. Kjo gjendje: herë e shtynte drejt tij, herë e ndrydhte. Jeta e saj ishte ngatërruar më keq se një lëmsh. Nën presionin e mendimeve të tilla, e vetëdijshme për pasojat, në të cilat ishte zhytur pa menduar fare, Adriana tani më mendon kthjellët, mandje giximshëm i drejtohet dhe Martës: “Është një detyrim që ne duhet ta përmbushim. Ai njeri duhet të ndëshkohet për të mos lënduar nesër të tjerë njerëz”. Ajo më as që mendon për veten, por për të mirën e atyre dhjetëra vajzave që keqpërdoren gjithandej dhe padashje bien pre e një hipokrizie mashkullore që vepron në emër të dashurisë. Po Denisa ishte bindëse: ”…tregoi para gjykatësit ndodhinë e asaj nate të tmerrshme, …dramën e dhunimit të një adoleshenteje”. Këtu edhe shembet bota iluzore e një vajze të pafajshme.
Romani përfshin një diapazaon të tërë kërkesash e interpretimesh, të cilat në zhvillimet e sotme letrare përkojnë me normat globale, të aktualizimit të promblematikave shoqërore, dukurive të shumta negative, si aranzhim përmasash zhvillimore në suaza të shoqërive në tranzicion. Mirëpo, jo të gjithë janë të prirë për të provuar të panjohurën, si ndodhi me Adrianën, kur: “Para syve të saj shfaqej një mjegullnajë e tmerrshme, ku çdo shkreptimë drite, tretej në ngrehinat e përthyera të pasazheve, që reflektonin pasojën e veprimeve të saj. Aty nuk përflitej për imazh apo rregullsi, që duhej të vendoseshin, por për një plagë të hapur, që në çdo çast shkaktonte dhimbje dhe çorientonte gjithë mendjen. Si fije e pandashme rrëfimore mbetet edhe Marta, si ai shpendi zemërbardhë që nuk mund të ngjitej drejt kaltërsive qiellore. Kështu, ideali mbi rolin e arsyes është tipar i kuruar nga tradita e familja, mbi një korrigjim qëllimesh. Arsyeja njerëzore ndikon në veprimin e individit, megjithëse fundi i historisë nuk shënon dhe fundin e idealit.

Filed Under: ESSE Tagged With: Agron Shele, dashuri njerëzore, Katarzë e vonuar, që sfidon, Zejnepe Alili-Rexhepi

“Buzëqeshje e trishtë” në portretin e një artisti

November 18, 2013 by dgreca

*Vështrim mbi vëllimin poetik “Buzëqeshje e trishtë” – Hasan Qyqalla/

Shkruan: Zejnepe Alili – REXHEPI/

Të njohësh artin poetik, do të thotë të dish të përzgjedhësh fjalën, të ndërfutesh në thelbin e atyre vargjeve që vijnë si drithërimë e kohës, e më pas e përçojnë porosinë e tyre përmes botimit, që në të vërtetë nuk nënkupton vetëm një lajm të zakonshëm, por akoma mëthellë, një vetëshpalim poetik.
I tillë, para lexuesit, vjen libri “Buzëqeshje e trishtë”, e poetit Hasan Qyqalla, një libër plot vlera ideo-artistike, të pleksura si shtrirje tematike midis dy linjash gjeografike: si poezi e mërgatës, që e artikulon ndjenjën e mërgimtarit dhe të vetë poetit me këtë rast, si dhe linja e atdheut – Kosovës, të cilën poeti dukshëm, me një ndjenjë krenarie e ka burim frymëzimi. Falë estetikës dhe figurshmërisë së pasur tëvargut, që t’i ngacmon mendimet, analiza dhe interpretimi i vlerave krijuese në të, nuk të imponohet si domosdoshmëri, por si kënaqësi.
Duke gjetur një laryshi tematike në vepër, të duket sikur ke të bësh me një antologji të pakundërshtueshme mesazhesh didaktike. Aty, reflektohet një botë e begatshme, si portretizim i shumë ngjarjesh, mbështetur në linjën e trikohësisë: e kaluara, e sotmja, e ardhmja.
Në këtë linjë, jepen imazhe për pikëtakimet e brezave, që sajohen natyrshëm nga vargu në varg, ndonëse përmes një klithme filozofike, poeti shpreh diferencën, papajtueshmërinë…, ndarjen e botëve! Pra, risjell në kujtesë të brezave një të vërtetë historike mbi fatin e mërgimtarit nëpër udhëkryqet e botës, fatin e atdheut kornizuar si në pandehmat e stinëve plot furtunë…, shprehur këto përmes poezisë refleksive dhe frymës filozofike. Në këto fletërrudhosje kujtimesh, përvijohen ecejaket e mërgimtarit dhe gjakimi i poetit për të gjetur harmoninë e jetës. Kështu, sytë e poetit, të duket sikur shpërndajnë magjinë e përthyerjes së reflekseve plot dromca malli e dashurie, për një vend, një atdhe…, të paharruar ndër vite.
Edhe ndryshimet socio-politike dhe ato kulturore, si bartëse tematike të vëllimit, relativizohen, kur kemi parasysh aftësinë sintetizuese të artit, veçmas artit poetik. Andaj, në poezinë “Muzeu i heshtjes” (83), poeti shkruan: “…dhe jeta ecën, gjarpëron si lum/burimin i gjen e rrjedhën askund!”, që dukshëm të lë përshtypjen që poezia nuk është e destinuar për institucionet memece të botës sociale, por mesazhi i saj duhet të jetë i fuqishëm, jehonëbërës, e madje ky mesazh të vijë si një paradigmë e problemeve sociale, sepse i tillë trajtohet misioni i vërtetë i poezisë.
Kjo përkapje tematike, si dhe trajtimi i tyre, qasja ideore, niveli artistik…, mundësojnë që ky libër të jetë ngjizur nga bota e perceptuar e një krijuesi të Mërgatës, me reflekse të tëra ngjarjesh. Frymëzimi dhe ndjesia, që pikaset brenda fletëve, gjegjësisht vargjeve, nuk është një përshkrim i rëndomtë, i kudogjendur, por ai përjetohet dhe shënohet në kujtesë. Madje, sipas Hans Robert Jauss-it, teoricien i letërsisë, “lirika gjithmonë ka qenë Hirushja e Sociologjisë së letërsisë dhe ka mbetur e tillë…”. Edhe ky vëllim poetik është një transmetues i mesazhit social.
E tërë vepra përshkohet nga një bosht i mirëfilltë poetik, me ide e porosi të qarta. Andaj, “Buzëqeshje e trishtë” synon vëmendjen dhe syrin vëzhgues të kritikës, sepse në të, nuk përçohet vetëm një buzëqeshje “e trishtë”, por më shumë se kaq…, vetë sfidat e mërgimtarit larg atdheut, shpirti i të cilit i përngjet një pelegrini, që nuk resht së ëndërruari për atdheun.

Përsiatje mbi vargjet
Nëse “Buzëqeshje e trishtë”, studiohet sipas një kriteri përcaktues tematik, atëherë në të ndeshim një gamë të tërë shtrirjesh tematike, si: poezinë e vendlindjes në një shtrirje të gjerë; atë atdhetare, si një linjë e pandashme me të parën; poezinë refleksive e atë erotike, të pleksura mjeshtërisht e të vargëzuara si një trup i ngjeshur; poezinë filozofike, e cila të mundëson udhëtimin nëpër kohë. Ky është edhe identiteti i zërit poetik, do thoshte kritiku letrar, Ali Aliu, megjithëse në këtë shumësi temash, hetohet qartazi tendenca e komparacionit përsa i përket poezisë lirike në kohë, por kjo do të shërbente thjesht, më shumë si nxitje e vlerave. Ky libër, vjen si një paralele midis lirikës dhe tharmit filozofik në të.

Relacioni poetik: Vendlindje – Atdhe
Rrjedha poetike e atdhetarizmit të poetit, është një emocion, në relacion me ngjarjet historike, në kohë të trazuara…, që të ngrijnë buzëqeshjen. Antiteza të shumta, shprehur përmes revoltës e heroizmit njëkohësisht, formësojnë simbolikën e buzëqeshjes së trishtë. Frymëzimi atdhetar, nga poeti, as që kërkon referenca e pikëpamje të thukta teorike, por si çdo poeti tjetër, edhe H. Qyqallës i mjafton gurra e pashterur e krijuesit të vëmendshëm, si dhe ndjenja e lartë kombëtare. Kjo përvojë jetësore e poetit derdhet natyrshëm në format e përvojës letrare, duke sendërtuar një raport të qëndrueshëm ndaj parimeve estetike.
Frymëzimi atdhetar është i patjetërsueshëm për çdo poet, megjithëse shtrohet dilema: si konceptohet një botë kaq e ndishme poetike që poetin e vë përballë ndjenjës atdhetare?
Mos ndoshta, pse poeti është ai lumi i pandalur që rrjedh në kërkim të identitetit mbi shtratin e tij, drejt një bote novatore, në të cilën i prin etja që përmes lirikës të bashkojë brigjet e atdheut të vet, një mrekullie të ëndërruar me shekuj?!
Kam përshtypjen se kjo ëndërr vjen më bukur përmes poezisë “Epokë Dielli” (35), për të cilën do thosha se duhej të hapte siparin e poezisë atdhetare, pasuar nga poezitë elegjiake: “Dozë pluhur Kosove” (37), “Art gjakimi” (Agim Ramadanit) (38), “Plëng” (Sali Çelikut) (39)… Mandej, bashkëngjitur poezitë: “Eni” (Drenicës) (34), “Gërshetat” (Shukrie Obërtincës) (33), “Çapkënja”(36), si një hymn kushtuar gocës së rënë për liri, e që këto të fundit vijnë si tipizime femërore poetike. Përgjithësisht, dashuria për atdhenë nuk mbetet vetëm një aureolë mistike pse poeti gjakon për një epokë Dielli! E kjo, a s’është epoka e luftëtarëve të Drenicës, Prekazit?!
Në këto shtigje të vështira, kthim pas, për bijtë e Kosovës, nuk ka! Ata janë “flamurtarët” që me: …shekuj shkundëm blozën marazit/ngritëm çatinë në themel të Dardanisë (34). Vargje këto, që të imponojnë idenë se poeti, nuk i pranon thyerjet as goditjet e jetës…, e mosnënshtrimi i heronjëve, të pajisur me ideale fisnike, e përshkojnë veprën si një credo jetësore e tyre. Poezia e këtij motivi përkap mesazhet e fuqishme të shkrimtarëve të Rilindjes Kombëtare, si: Asdreni, për të cilin atdheu i lirë është esenca e idesë së Pavarësisë; Nolin, koncepti për liri, i të cilit s’është iluzor, megjithëse përjetoi kohën, kur triumfalizmi i lirisë u kthye në një piramidë të përmbysur, e më pas Konica e Fishta, të cilët sfiduan kohët e liga përmes shtigjeve të atdhedashurisë, e veçmas Migjeni, Dielli alegorik i të cilit e përshkoi atdhenë.
Zëri krijues, si një shtytje e brendshme, e poetit, frymëzuar nga epoka e Rilindjes, ndihet fuqishëm në vargun: “…Plagën i fal tokës, e gjakun Flamurit…!, të poezisë “Epokë Dielli (35), e po ky vokacion është jehonëbërës edhe në poezitë: “Atrozë” (qytetit djep i Alfabetit), Manastirit – qytet konak i mendjendriturve të kombit e i kangjelave të skllavërimit më pas…, poezi këto, të cilave do t’u kisha shtuar si përshtatshmëri tematike edhe ca poezi nga cikli “Aromë vatre”.
Lirizmi tejet modern i poetit, gjithsesi përshkon edhe kapërcyellin e një kohe të vështirë për fatin e atdheut. Për këtë, shpeshherë vargjet përmbajnë dhembje, formësuar me anatema të theksuara: Ofshamë e thellë nëne, heu i preftë damlla, në poezinë “Ofshamë pranvere” (13), Le ta marrë djalli, në “Mbyllur dashuroj” (12), Le të shterren krojet, le të shuhet bota/qoftë dhe për një çast, heu, t’marrtë mortja! në poezinë “Përsiatje” (14)… Anatemizmi i këtyre vargjeve, të duket se kulmon me poezinë “Mbyllur dashuroj”, teksa vargjet e fundit që e përmbyllin strofën e dytë, tingëllojnë kësisoj: Pres një shenjë kumti mes qiellit regrisur/Heshtje monotone… “le ta marrë djalli”! (12), që vijnë si vargje bukur të përkapshme me ca përdorime kompozitash: regrisur – natëvarri.
Si simbole e metafora të përzgjedhura mjeshtërisht dallohen ato që pleksin vargjet e poezive: “Të fala nga Mëmëdheu” dhe “Porta”, ku i veçantë për nga vlerat estetike dhe figuracioni i përdorur vjen distiku: S’shterron dot vargu, kënga merr dhenë/vendlindja, oxhaku, i shenjti imi vend! (62) dhe Porta e kullës, prore rrin hapë/Pret e përcjell plagët e shekujve për të vazhduar në distikun tjetër, …sot në portë më pret malli/Dhe më ndanë plisi e loti…! (63).
Në “Polilog poetësh” (11), e tërë poezia jep boshtin e kohështrirjes së historisë sonë më të ndritur, ku palosur rrinë: “Formula e pagëzimit”, “Meshari”…, për të përvijuar më pas, madhështinë e veprës së Rilindasve…, me një përmbyllje tejet të veçantë, përmes vargut të fundit: Arti dizajn në gjergjef poeti vdes i rilindur…!
Mendoj se, poezi ajzbergiane mbetet poezia “Nënë” (8), kjo qenie e brishtë që e ngjiz dashurinë në botë… E poeti i këndon me dhimbje e admirim, duke sajuar distikë të rimuar që tingëllojnë këndshëm, ndonëse dhembja në to është e papërballueshme: Nënë… sa herë ndahem nuk buzëqesh,/Dhe lisat shkulen… stuhi… rrebesh. Pasojnë vargjet që e përmbyllin këtë poezi: Nënë… sa herë ik të lë ul në sofër/Në pjatë lë dhembjen, plagën në votër. E një binomi me këtë është edhe poezia “Ndjenjë refugjati” (52), e cila jorastësisht në dy strofat e fundit ka distikë: Plaga rri peng statujë mërgimi me (pa) fat/Buzëqeshje e trishtë përsiatje refugjat dhe vazhdon: Ndjenjë refugjati vargjet statujë lënë/Gacë prush djegë djegia fatzënë. Pikërisht në këto vargje, edhe poeti, siç duket, gjeti idenë për të titulluar librin “Buzëqeshje e trishtë!
Poezia e vendlindjes dhe ajo atdhetare vijnë si gjakimi pr liri, veçmas në ato treva, ku krijuesit ende e shohin ëndërr lirinë. Në ëndrrën e tyre, metaforike, gjithmonë s’ka kamuflim, përmbysje tezash, as koncepte të konvertuara dhe ky është model i të gjitha kohërave, pikënisje e të gjithë krijuesve, që për atdheun përherë të shkruhet me koherencën e mendimeve të kristalizura. Meqë, sot e ndër mote, poetët mbetenEmblema e kombit

Relacioni poetik: erotiko – refleksiv
Shikuar në këtë relacion, vëllimi “Buzëqeshje e trishtë” vjen me një pleksje të gjetur ideore e begati figurash stilistike, si një parafrazim lirik që synon të pushtojë fronin e poetikës shqiptare, gjë që s’është e lehtë, por të afrosh vargun kah thellësia e mendimit, kjo është thelbësorja.
Invencioni i erotizmit poetik vjen si një spikatje shijesh e përjetimesh. Janë poezi drithërimash poetike për një dashuri të zjarrtë në fillet e saj, ndonëse të trazuar a të humbur më pas. Shtegëtimet më të bukura poetike, në këtë libër, poeti Qyqalla i realizon pikërisht me poezinë refleksive-erotike. Domosdoshmëria e kësaj ndjesie vihet në spikamë qysh kur poeti francez, Sh. Bodler-i do ta botonte “Spleen”, që poetika botërore të njihte një tjetër diskurs.
Vëllimi “Buzëqeshja e trishtë”, tani më, bëhet zëri poetik i një vetmitari të braktisur…., mbi shpirtin e të cilit derdhen shira që i hapin shteg vajit: rigë shiu qullos të dehurit shtegut t’vajit, shkruan në “Buzëmbrëmje” (82), e më pas, si në një refren kënge vazhdon: Kah treti buzëqeshja si valë deti/nuk më kujtohet se t’humba sot/shekull i rëndë u bë dhe çasti/apo heshtur drithërinë për mot. Po, nën tinguj e kitarës a violinës, e herë-herë i shoqëruar edhe nga kënga e zogut…, poeti pas një çekuilibrimi ndjenjash, vështirë arrin të rikthejë ëndrrën e bukur, kur në poezinë “Pikturë vargu” (84), shkruan: …dhe ëndrrat pres kot ori skofiare/në vargje pikturoj… dashurinë!
Një poezi, e zërit unikal të H. Qyqallës, do e cilësoja poezinë “Vetmitar” (9), në të cilën aq përmbledhës e domethënës sajohet vargu: “Lapsi shkund vargje oqean zu loti”, që rrezonon vetëm mall, trishtim, dhembje…, që skalit pena e poetit.
Lirizmi poetik, në disa vargje troket vrullshëm dhe, si për nga pikëpamja strukturale, ashtu edhe nga metrika e figurshmëria e vargut, sjell një vepër të konsoliduar. E bukura e kësaj, qëndron në shkathtësinë poetike që përmes krahasimesh mitike të figurave e personazheve nga bota e hershme e artit, të krijojë diç novatore e të bukur, si në poezinë bartëse të ciklit “Vetmisë”, titulluar “Strukem në qepallë syri” (7), e cila pothuajse e bart tërë peshën e mallit që poeti ka absorbuar ndër vite. Vargëzimet tematike me figura mitologjike apo ato të antikitetit: I bëra tradhëti Hënës/Dhe yjet hodha mënjanë/të të prek dellin e zemrës/Të pi lotin natën vonë!… E loti pikon esëll/jehonë gandoi në zemër/…Loti Ofelisë nga poezia “Loti Ofelisë” (85), janë kompozime krahasimesh të veçanta, të cilat i sjellin personazhet e dikurshme në kohën tonë, më saktësisht, në kohën e krijuesit.
Kështu, heroina e poetit apo vasha e ëndrrave të tij, është e tipizuar dhe konkrete, megjithëse ajo shfaqet në më shumë imazhe: si vajzë idilash që e gjejmë tek poetët romantikë, që plot naze e andrralla e imagjinon jetën; një vajzë të bukur e fjalëpak, që të josh vetëm me shikim e buzëqeshje…, ku të duket se janë frymëzime të vargut popullor: dhe vasha e sotme, bashkëkohore në çdo pikëpamje të konceptimit të jetës, që e kalon traditën dhe vazhdon tutje pa droje, poashtu shpërndanë aromë dashurie, madje më shumë se heroinat e tjera, sepse ajo e posedon magjinë e fjalës, veprimit dhe shfaqjes së saj para botës. Pozicionimi kësisoj i qenies femërore, duke e ndjerë atë, jo vetëm si domosdoshmëri jetësore, por edhe një mike e bashkëudhëtare të denjë, edhe H. Qyqallën, e pozicionon tek krijuesit me vlera e invencion poetik të admirueshëm.
Refleksioni i vargjeve të H. Qyqallës, megjithëse nganjëherë, në ca poezi, vjen i shkruar në formë elegjiake, qoftë një madrigal, epigram, a poezi meditative…, sërish mbetet i këndshëm dhe i ndjerë si varg. Poezia “Imagjinatë poetike” (76), sikur përmban mozaiqe të këtij refleksioni, megjithëse më duhet të shkëpus për lexuesin vetëm strofën e fundit: Kur dashuron poeti vrullshëm/Vargjet sfidojnë tallaze, për jetën/Qirinj ndez, e lutje përkulshëm,/Digjem pa më dëftuar fare të vërtetën! Pra, edhe kur vargu vjen i brishtë e i ashpër, edhe kur është nazar e rebel…, edhe kur mëkaton e bekon…, të ofron një universalitet konceptesh, figurash e idesh. Poezia mbyllet me këtë varg: Të desha, të dua! Jetësim dhe pikë!
Ky sintetizim artistik e përvijon tërë vëllimin poetik “Buzëqeshja e trishtë”. Ndjeshmëria dhe gjetjet metaforike, metrika e stilistika e përdorur mjeshtërisht…, janë një botë e tërë e shprehur përmes mesazhesh të qarta për poetikën e sotme. Për t’u theksuar është edhe pasuria gjuhësore, e cila të krijon një imazh të ri për poezinë, teksa nuancat narrative, të rivendosura si gërshetime tingujsh e ngjyrash, të sjellin para sysh formën e lirikës moderne.
Mendimi poetik në “Buzëqeshje e trishtë”, zë një shtrirje komode përmes të shprehurit e rrjedhës logjike të ligjërimit dhe një begatie figuracioni letrar që e kompleton tharmin poetik. Poezia përbën fluskat e vetëdijes, ku jo që zbehen faktet, por realiteti i copëzuar të fut në labirintin e një ndjenje pezull, derisa merr formën e mesazhit etik për të gjetur shtegtim deri tek lexuesi, pra t’i referohet receptimit.

Filed Under: Kulture Tagged With: Buzqeshje e trishte, Hasan Qyqalla, Zejnepe Alili-Rexhepi

Artikujt e fundit

  • Kosova paraqet mundësi të shkëlqyeshme për investime
  • PARTIA NUK ËSHTË ATDHEU, O KOKËSHQOPE
  • 50 VJET VEPRA POETIKE KADARE
  • IT’S NOVEMBER 28TH
  • Një arritje për shqiptarët në Michigan
  • MË 4 SHKURT 2023 DO THEMELOHET DEGA E VATRËS NË CHICAGO
  • Bibla e parë
  • Portretizimi i Isa Boletinit sipas gazetës “Fremdenblatt”(1916)
  • Charles McGonigal…
  • Sopranoja Shqiptare Ermonela Jaho “Artisja e Vitit 2023” Sonte në Operën Metropolitan
  • ASLLAN BUSHATI: “DIKTATI I ADM-ve NË LUFTËN E FTOHTË E PAS SAJ”
  • Eksperimenti, Asociacioni/Bashkësia …!
  • Department of State Signals Pressuring Kosovo to Discuss the EU Proposal, Vucic “Drama Queen” Says President Osmani
  • ZGJEDHJET PRESIDENCIALE TEST PËR ATO PARLAMENTARE
  • Presidentja Osmani dekoroi me Medaljen Presidenciale Ushtarake komandantin e Gardës Kombëtare të Iowa-s, gjeneralmajor Benjamin J.Correl

Kategoritë

Arkiv

Tags

alfons Grishaj Anton Cefa arben llalla asllan Bushati Astrit Lulushi Aurenc Bebja Behlul Jashari Beqir Sina dalip greca Elida Buçpapaj Elmi Berisha Enver Bytyci Ermira Babamusta Eugjen Merlika Fahri Xharra Frank shkreli Fritz radovani Gezim Llojdia Hazir Mehmeti Ilir Levonja Interviste Keze Kozeta Zylo Kolec Traboini kosova Kosove Marjana Bulku Murat Gecaj nderroi jete ne Kosove Nene Tereza presidenti Nishani Rafaela Prifti Rafael Floqi Raimonda Moisiu Ramiz Lushaj reshat kripa Sadik Elshani SHBA Shefqet Kercelli shqiperia shqiptaret Sokol Paja Thaci Vatra Visar Zhiti

Log in

This website uses cookies to improve your experience. We'll assume you're ok with this, but you can opt-out if you wish. Cookie settingsACCEPT
Privacy & Cookies Policy

Privacy Overview

This website uses cookies to improve your experience while you navigate through the website. Out of these cookies, the cookies that are categorized as necessary are stored on your browser as they are essential for the working of basic functionalities of the website. We also use third-party cookies that help us analyze and understand how you use this website. These cookies will be stored in your browser only with your consent. You also have the option to opt-out of these cookies. But opting out of some of these cookies may have an effect on your browsing experience.
Necessary
Always Enabled
Necessary cookies are absolutely essential for the website to function properly. This category only includes cookies that ensures basic functionalities and security features of the website. These cookies do not store any personal information.
Non-necessary
Any cookies that may not be particularly necessary for the website to function and is used specifically to collect user personal data via analytics, ads, other embedded contents are termed as non-necessary cookies. It is mandatory to procure user consent prior to running these cookies on your website.
SAVE & ACCEPT