Ylli Xhaferri – Dielli

Dhëndëri i Demokracisë

September 13, 2017 by dgreca

Nga Ylli XHAFERRI / Publikim me shkas/

Gjëma kishte ndodhur. Dielli qe fikur. Në fërgëllimën e fundme të shuarjes së kandilit të jetës, marrë mizorisht nga një krismë mbas shpine, pushkë cubash të pamëshirshëm, ai pa botën të përmbysej, ylberet të gremiseshin si lisa të djegur rrufeje, qielli të ngrysej, mali i Dejës të shembej me rrapëllimë, pa kullën e tij që iu thye një tra, por që përsëri mrekullisht mbahej në këmbë, karakoll burrërie dhe shqiptarie prej kushedi sa shekujsh, para sa e sa bajlozëve, por dhe gjaku të shprishur brenda vetë shqiptarëve të keqpërdorur nga politika diktatoriale. Në cepat e buzëve të ngrira, që kurrë më nuk do të lëshonin frymën e ngrohtë të jetës dhe buzëqeshjen e çiltër për nënën dhe babën, në dorën e tharë ku kishte mbetur ndehur dhe e padjegur shamia e beqarisë, në këmbën uloke ku vallja ishte ngurosur mizorisht nga hijet e së keqes, në sytë e bukur që po ia shkelte nata e zezë ku si medaljon ishin ndryrë në mënyrë të patretshme tiparet e bukura të vajzës që sapo ishte veshur nuse dhe priste dorën ledhatare të burrit, ato sy të vëmendshëm që kurrë më nuk do ta shihnin Macukullin, djepin dhe tanimë varrin e përjetshëm, krahinën që rrethohej nga patkoi i maleve të lartë, në ato buzë të pangopura me puthje dhe jetë, ishin mpiksur vargjet e një balade elegjiake me motiv të vjetër, ku nëna matjane vajtonte djalin: …Udhës më shkoi ke gjurr’ e ftohtë, aty na u ul ujë me m’pi, aty na e zu i ziu gjarpën, aty na e zu n’ballë e n’qafë… Dy ftesa të bardha dasme, dy pëllumba paqeje në xhepin e djalit, dy puthje të ftohura, dy ëndrra për fëmijë, dy bekime, dy urime, ishin mjeti i vetëm që e bënë të njohur.

Quhej Isuf Ali Uka. Ftesat në xhep ishin të dasmës së tij që kishte marrë valë, por tashmë kthyer në mort. Mjekët dhe infermieret e spitalit të Tiranës kishin derdhur lot të nxehtë dhimbjeje përpara asaj tragjedie para së cilës vetë “Hamleti” do të dukej si një komedi bajate. Trupi i ftohur i djalit si një statujë pafajësie ishte dëshmia më e qartë e mizorisë, e masakrës së shtetit ndaj qytetarëve të tij të pambrojtur, e së djeshmes që luftonte për të mos u bërë e shkuar, por të mbetej kthetër e së keqes për të sotmen, kurth e lak i zi për të ardhmen. Ai trup rinor ngrirë në morg, fliste shumë. Obelisk për barbarinë. Përse, vallë! Përse duhej shuar ajo jetë? Përse duhej prerë në mes ai gëzim njerëzor me këngë e valle? Kush u trembej dasmave, e kërkonte ti kthente në mort, ku të këndonin qyqet dhe vajtimoret? Përse! Përse, vallë? Krimi i vetëm që kishte bërë Isuf Uka, ishte dëshira dhe dashuria për jetën, arma e vetme që kishte me vete në momentin fatal ishin ftesat për dasmën dhe gëzimin e tij rinor, për harmoni dhe bashkëjetesë, për ardhmëri dhe lumturi, për tu bërë bashkëshort i mirë, prind shembullor, qytetar i denjë, atdhetar i flaktë. Faji i vetëm për të cilën qe vrarë ishte solidariteti njerëzor, nderimi për të vdekurin, për të protestuar dhe dënuar krimin shtetëror, për të përcjellë mikun e rrallë në banesën e përjetshme… Në kullën e tij sapo kishin nisur dajret. Kishte çelur pranvera…Bilbilat kishin filluar këngën. Graria, farefisi, djemtë dhe vajzat e mëhallës luanin me gëzimin. Edhe ecja u kthehej në valle. Kulla e Ukajve kishte gaz. Vallet e rënda të burrave dridhnin vendin. Kot nuk thoshin, Ukajve u kishte hije dasma. Vargje këngësh përcillte era larg: …Kënoi zogu gem më gem vallë ku bahet ki dizen ke Isufi në kët ven do ta bajmë ç’i t’mahet men me aheng e me dizen… Sapo ishin nisur petkat e nuses, bashkë me lodrat që përcillnin gëzimin larg drejtë kullës së mikut. Isufit, zemra veç këngë e gaz i zgjonte. Të dielën martohej…

Por si një korb i zi, si një re sterrë erdhi lajmi i hidhur për vrasjen e deputetit, Azem Hajdari. Gëzimi i dasmës së vet sikur e turpëronte, vuante ndershmërisht dhimbjen e humbjes së luftëtarit për demokraci me të cilin kishte kujtime të shumta takimesh. Vendi nuk po mundej ta mbante. Ai këndonte, gazmohej, lumturohej, kur diku qahej, kishte dhimbje, vaj. Fëmijë kishin mbetur jetimër. Kurrësesi nuk ia bënte zemra të braktiste kujtimin e mikut, nderi e thërriste në homazhet për të. Prandaj nuk kishte munguar për të marrë rrugën drejtë Tiranës.

Thjeshtë që të kryente një rit njerëzor, të hidhte një grusht dhe mbi varrin e “Heroit të Demokracisë”, të nderonte veprën e tij…Mbase njëra nga ftesat që iu gjet në xhep ishte bërë gati për tu nisur për vetë Azemin. Meqë nuk ia dha dot në gjallje, për ta çuar pengun deri në fund, Isufi e kishte marrë ftesën me vete. Kur të prekte arkivolin, t’ia bënte me dije dëshirën e flaktë për ta pasur si krushk të parë në dasmën e nisur atje në Macukullin e largët. Rrugës vetiu këndonte me vete këngën e grave të fisit të Ukajve për nisjen e krushqve: …Kur më shkuet për tutje, fushat ishin, lule s’kishin, krojnat ishin, uji nuk kishin… Ishte i lumtur, por me një shpirt të trazuar. E keqja rendte pas tij me kosë në dorë. Ishte bërë damtore për fatet e njerëzve të thjeshtë. Buronte nga vetë shteti…Shtëpia e nuses ishte afër, një gjurmë pushke larg, saqë dëgjoheshin lodrat dhe hareja. Po bëhej prova e vellos. Nusja shndriste si e përborur nga krahneza, si e ngjyer me pah lulekumbullash. Nuset e reja dhe vajzat e pafejuara i këndonin jo fare pa zili bukurisë së saj shpërthyese. Dyfish i gëzuar ndjehej, dyfish i gjallë bëhej nga dashuria për njeriun e zgjedhur për jetën. Iu bë zemra lodër e mal teksa dëgjoi këngët në kullën e mikut: Plasi toka bini dardha, lin lin e bardha t’bardhën deshta, t’bardhën mora, lin lin e holla… Por erdhi e premtja e zezë. Këngët u kthyen në kuje. Gjërat rrodhën mbrapsht. Lumi i Matit rridhte një ujë të zi e të turbullt që nisi ta kthente drejtë burimit, pikat e shiut të shkonin drejtë qiellit, këngët të mbyteshin në vaj, ngjyrat e ylberit të ktheheshin në thëngjij të shuar, vetëm lotët rigonin si përrenj të egër mbi fytyrën e gdhendur si mbi granit të familjes Uka. Bilbilat kishin heshtur përgjithmonë. Isufi vinte mbi supet e njerëzve. Ukajve edhe vdekja u kishte hije. Nuk i shkonte ajo ecje. Për më tepër pranë shtëpisë ku nusja para pasqyrës provonte vellot e bardha. Kortezhi ecte heshtur. Malet u rëndonin mbi gjokse. Ishte koha kur rejat e fisit do t’i këndonin Isufit, dhëndër:.. Aliu, babai i Isufit, si një copëz shkëmbi nga Krasta qëndronte në odën e burrave. Jepte dhe ndërronte duhan. Idhësina i mbyste zemrën. Djali dhëndërr me nuse të pamarre. Por jeta e kishte mësuar të duronte. Si monument graniti përballte hobetë e fatit…Isufi mbeti dhëndëri i përjetshëm. Dhëndëri i demokracisë. Vepra e tij u nderua nga Presidenti Topi me Medaljen “Martir i Demokracisë”. Ai nuk ka kurrë mort, jeton në qëndresën epike të babës, në lotët e pa tharë të nënës, vazhdimësinë e vëllezërve, dashurinë e nipërve dhe mbesave, kujtimin e miqve, mirënjohjen e të gjithëve, demokracinë shqiptare që përparon dhe zhvillohet: Isuf, përjetë andej s’do të mbesësh, njerëzit e dashur nuk do t’i harrosh, yll do të bëhesh dhe mes rrezesh rishmëz do të zbresësh t’i përqafosh.

Turizmi i Krujës, mes shenjtërisë dhe historisë

September 6, 2017 by dgreca

1 Ylli Xhaferri 2 1 Sari_Saltek 2 Mali legend_02 SARI-SALLTIK

Turizmi i Krujës, mes shenjtërisë dhe historisë/

NGA YLLI XHAFERRI/-Reportazh/

Rruga dredhonte si një balerinë elegante, hollake dhe gjelbëroeshe, ngjitej butë e ëmbël, midis një peizazhi të thepisur malor. Shkonim drejtë Vendit të Shenjtë, Sari Salltëkut të Krujës që ndodhej në Majën e Liqenit në lartësinë 1724 metra të Malit të Skënderbeut. Me ne shkëmbeheshin makina që ktheheshin nga vizita e bekuar, njerëzit uronin pa na njohur: “Ju ndihmohtë”! Ishte një përshëndetje miqësie, paqeje, harmonie, dashurie dhe solidariteti njerëzor që se kisha hasur kund. Me këtë formë dëshiroreje të përshëndesnin pleq, vajza, turistë të huaj, fëmijë, emigrantë të malluar, djem, plaka të veshura me kostumin e zonës përreth, por edhe të Zadrimës së largët, burra, misse, kosovarë, gjimnazistë, të fejuar, gra, cilido që kishte bërë nijet për tu ngjitur në vendin e shenjtëruar. Ndjeheshe mirë e ngrohtë mbështjellë nga ky urim sa njerëzor aq edhe bestyd. Me siguri këtyre anëve do të kishte dalë njeriu që pati thënë i pari: “Pa miq, bota është e shkretë”. Këtu të bëheshin miq zot e njerëz, shkrepa dhe rrëpira, përrenj dhe humnera, mali i Skënderbeut, luginat e Drojës dhe Gallatës poshtë në fushë, gurë graniti dhe frashër, panja, shkoza, ahe e pisha, deri lumi i Hurdhazës që derdhej në Mat dhe ai i Zezës që derdhej në Ishëm. Peizazhi ishte një grishje për në lartësim shpirtëror, moral dhe atdhetar. Poshtë gurgullonte si baladë krutane lumi i Drojës, në të cilin ishin hedhur nga Shkëmbi i Vajës plot 90 vajza, lulja e bukurisë krutane, që mos të bëheshin robinja të pushtuesit turk. Peizazhi formëndryshonte, ndërsa çatitë e qytetit shpaloseshim si shami feste, valviteshin si flamuj të kuq, uronin ardhësit e shumtë si të qe pelerina e purpurt e kështjellarit legjendar, Vrana Konti. Pas kishim lënë guroret, këto dinosaur të natyrës, shpërthimet tronditëse, pluhurin e zhultë që ngrihej si tym djegiesh, duke i dhënë peizazhit të qetë krutan një hije të përzishme. Ullinjtë, kumbullat, pishnaja në hyrje të qytetit, mbjelljet nëpër kodrina, vreshtat, gjithçka e gjallë, dukej si e thinjur. Një gri e egër, asfiksuese. Ishte shfrytëzimi pa kriter i shkëmbinjve të Krujës, këtyre karakollëve të lirisë dhe monumenteve të gjalla, ku “Atleti i Krishtërimit”, Skëndërbeu, kishte shkruar simfoninë e pavdekshme të lirisë si mbrojtësi i qytetërimit europian. Vetëm Krujës nuk i shkonin ato thinja pluhurore dhe ato tymtarë gëlqeresh, ndaj të cilëve duhej bërë patjetër diçka në mbrojtje të ekosistemit dhe ekologjisë. Krutanët janë punëdashës, përgjegjësia e saj ndjehej ngado, natyra sikur thonte: për çdo njeri ka një lloj pune me të cilën bëhet i dobishëm për familjen, qytetin dhe shoqërinë, duke gjetur aty njëkohësisht edhe lumturinë e vet. Vështrimi nuk kishte ku të ndalej më parë, mrekullia e natyrës harminzohej me ditën e kthjellët, qiellin e kaltër, ku si qengja të bardhë luanin disa re të vogla. Nëpër kthesa të rrugës, treteshin nga errozioni furrat e shuara të gëlqeres, dëshmi e resurseve të pashembullta të këtij masivi shkëmbor jetëdhënës. Jo më kot kronikanët turq e kishin quajtur “Qyteti i bardhë”. Gëlqerja e Krujës, graniti i saj, guri i bardhë, pse jo rëra, granili, çimentoja, janë me emër në fushën e ndërtimtarisë për të gjitha viset shqiptare. Makina i vinte rrotull Malit të Skënderbeut, si t’i blatonte një valle, një rit, një baladë të kohës. Isa Halili, përqëndruar në timon, nuk mungonte të shijonte magjinë e peizazheve alpine që çeleshin në spektrin e plotë të ngjyrave të ylberit. Të bëhej sikur mëma natyrë po shfletohet para teje një album të rrallë. Arritëm në Sari Salltëk. Legjendat flasin për një njeri të shenjtë, figurë gojëdhënash bektashjane, për të cilin mendohet se kishte qenë dervish në oborrin e Sulltan Orhanit (1326-1360) dhe dishepulli i drejtpërdrejtë i Haxhi Bektash Veliut, themeluesit të Bektashizmit. Gjurmët arkeologjike dhe lashtësia e tyre tregojnë se më shumë gjasa ka që Sari Salltëku të ketë qenë një figurë ballkanase e agimeve të historisë, të cilën Bektashinjtë e shfrytëzuan, për popullaritetin që gëzonte, si simbol të sinkretizmit dhe toleancës fetare islame, për përhapjen e doktrinës së tyre. Për herë të parë, Sari Salltëku, përmendet nga gjeografi maroken Ibn Battuta, (1304-1377) i cili pohon se për të ka patur shtatë varre, në çdo njërin prej tyre gjendej një pjesë e trupit të martirit. Varr për Sari Salltëkun nuk ka vetëm në Krujë, por edhe në majën e malit të Pashtrikut në Has, në kishën e Shën Naumit në brigjet jugore të Liqenit të Ohrit, etj. Studiusi holandez, Machiel Kiel, ka zbuluar së fundmi në një regjistër perandorak Osman të viteve 1567-1568, një shënim për ndreqjen e rrugës që të shpie nga qyteti i Krujës për tek varri i Sari Salltikut, ku thuhet: “ Në malin e Krujës është varri i Sari Salltëkut, ku njerëz nga trevat vijnë për peligrinazh. Rruga e përmendur është mjaft e pjerrët dhe e mundimshme për tu ngjitur nga vizitorët”…,”…janë ngarkuar të shtrojnë, të sheshojnë e të ndreqin rrugën kurdo e kudo që ajo të prishet”…

Ndjehesh i mrekulluar. Të bëhet vetja si në ballkonin e perëndive. Syri rrokte gjithë Shqipërinë. Tiranën. Detin. Tomorrin. Kepin e Rodonit. Rrugën e Arbrit. Malin e Shëngjinit. Malin me Gropa. Lagunën e Patokut. Ishmin e piktorit të shquar, Ibrahim Kodra, etj. Një arrë e madhe, çuditërisht e vetme, gjallonte si monument qindravjeçar. Kujtesa e kohërave. Miku im. Isuf Neli, më tregoi se ajo majë, kishte qenë bazë e raketave në kohën e diktaturës. Vërtetë për tu çuditur! Ishte një antitezë e mahnitëshme me historinë, namin dhe simbolikën e vendit. Sari Salltëku, dëshmonte legjenda, kishte qenë një dervish i thjeshtë, kishte mbërritur në Krujë në kohën kur një Kuçedër që e kishte shtëpinë në shpellën majë malit, kërkonte nga qyteti t’i blatonin për të ngrënë çdo ditë një burrë dhe një grua. Dervishi i moshuar me mjekër të bardhë ishte dukur teksa ecte rrugëve me një degëz qiparisi në duar, kurse në brez kishte ngjeshur vetëm një shpatë druri, dëshmi e misionit paqtues. Legjenda thotë se radha i kishte ardhur vajzës së bukur të princit, e cila sypërlotur po i ngjitej malit për tu flijuar. Aty ndeshi dervishin, që edhe pse veshur me zdranga e zhele nuk e trembi vajzën. Pasi dervishi mori vesh gjëmën që priste vajzën, e shoqëroi për tek Kuçedra. Vendi ishte tharë e përcëlluar nga fryma e përflakur e Kuçedrës. Vajza po digjej nga etja. Dervishi plak kishte ngulur shkopin në shkëmb, nga ku kishte gurgulluar uji i freskët. Me shpatën e drunjtë dervishi plak ia preu Kuçedrës të shtatë kokët. Nuk pranoi ta merrte për grua bijën e re të princit, por kërkoi që të jetonte në shpellën majë malit. Legjenda vazhdon se me mushkën e tij Sari Salltëku me katër hapa arriti Korfuzin. Gjurmët e tij duken edhe sot e kësaj dite në Fushë Krujë, Shijak dhe Durrës…

Sari Salltëku kishte përjetuar tmerrin ateist-komunist. Më 1967 ishte shembur vendi i shenjtë, por krutanët nuk ishin shkëputur nga besimi. Netëve, merrnin të përpjetën e mundimshme me dashin në krah, bënin kurbanin dhe ktheheshin pa iu trembur rrokullimës për në zgafellat e thella të malit. I ruante dhe prunte Sari Salltëku. (Të ndihmohtë!) Bektashinjtë i përbahen formulës: “Eline, diline, beline sahip ol”, që do të thotë “të mos vjedhësh, të mos gënjesh e të mos flasësh kot, dhe të mos bësh tradhëti bashkëshortore”. Për të mbrojtur këtë besim është masakruar martiri i besimit, Baba Myrtezai i Krujës, i cili pasi u turturua dhe gjymtua, u hodh nga dritarja e burgut në vitin 1946.

….Ky njeri se ç’më kujtoi rilindasin tonë të madh, Naim Frashërin, me veprën “Fletore e Bektashinjet”, ku shprehet: “Besa e Bektashinjve është udha e gjerë që ka përpara dritën, urtësinë, vëllazërinë. Miqësinë, dashurinë, njerëzinë dhe gjithë mirësitë. Më një anë ka lulet e diturisë, më anën tjetër të së vërtetës. Pa dituri e pa të vërtetë dhe pa vëllazëri, s’mund të bënetë njeriu bektashi i vërtetë”…

Lugina e Shushicës, bardhësi, gjelbërim, kaltërsi dhe krenari

September 2, 2017 by dgreca

(Përshtypje dhe mbresa nga udhëtimi nëpër Lumin e Shushicës)/

Reportazh nga Ylli XHAFERRI/

Rasti e solli, që për shkak të detyrës, të isha me shërbim për probleme pune në Luginën e Shushicës, në lumin e Vlorës, të cilin plot dëshirë e quaj, siç dhe është në të vërtetë, Lumi i Bardhë i Jetës, nga që përshkon si ylber, si Trini e Shenjtë, në emër të bardhësisë, kaltërsisë dhe gjelbërimit, tërë Krahinën Malore Jugore të Shqipërisë. Shkonim për të realizuar një grafik takimesh në sensibilizimin e prindërve të nxënësve që nuk shikojnë, të bënim realitet objektivat e Qeverisë “Berisha” për reformën në arsimin parauniversitar, integrimin e tyre në shoqëri jo për keqardhje e mëshirë, por me dinjitet, krenari dhe kontribut njerëzor. Për shokë rruge kisha specialistë të Institutit “Ramazan Kabashi” dhe shoferin, këngëtarin popullor, bilbilin e Labërisë, Nazif Çelaj, që për djep të vetes dhe këngës kishte fshatin, Lapardhanë e tij, mbi hapësirat e së cilës më bëhej se ende ushtonte si flatrim pëllumbash kënga “Janinës, çi panë sytë”. Që të hysh në Tempullin e Lumit të Shushicës, nuk mund të ketë fillim më të mbarë se sa ngjitja në Kalanë e Kaninës nga ku ke si në pëllëmbë të dorës Gjirin e Vlorës, Luginën e Shushicës, Gadishullin e Karaburunit, Ishullin e Sazanit, Malin e Tomorit e më tej. Madhështore, epike dhe hijerëndë, Kanina vigjilon në veriperëndim të Malit të Lungarës, 6 km larg nga qyteti i Vlorës. Kjo kala e lashtë përmendet nga shekulli IV p.e.s. Zbulimet arkeologjike dokumentojnë aty gjurmë të periudhës ilire. Mendohet se kalaja është ndërtuar në shek III, gjurmët e mëpasme dëshmojnë të gjitha periudhat historike, bizantine, veneciane e turke. Ajo u rindërtua nga perandori Justinian në shek V, pastaj u rikonstruktua nga sulltan Sulejmani më 1531. Ndodhet në mes të gjirit të Vlorës, majë kodrës në lartësinë 380 m, ku malet i afrohen bregut të detit fare pranë. Në këtë parajsë të tokës së arbrit nusërojnë portokallishte dhe ullishta shekullore, ku gëmushat e gjineshtrave kanë ndezur luledritat e stinës, mes të cilave valëviten palat e fustanellës luftarake të mureve të vjetër, Kaninës së lavdishme. Kalaja ka një sipërfaqe prej 3.6 hektarësh dhe mbrohet nga 18 kulla, çka dëshmojnë fuqinë e saj administrativo-qeveritare për kohën. Lugina e Lumit të Vlorës afrohet rrëzë kodrës duke e lehtësuar ndjeshëm lidhjen e zonës bregdetare me hinterlandin, Ndërsa në jug malet fitojnë lartësi të madhe, duke thelluar ndjeshëm largësinë midis detit Jon dhe Lumit të Shushicës. Lugina ka një gjatësi prej 56 km, ndërsa gjerësia shkon nga 500 m deri në 5 km, duke krijuar një fushë pjellore që si gjendet shoqja në faqe të dheut, ku spikatin si diamante të rralla gjeomonumente, hidromonumente dhe biomonumente mahnitëse. Udhëtonim përmes gjelbërimit dhe freskisë jetëdhënëse të Shushicës, shtrati i së cilës krijon dredha të shumta e nivele tarracash lumore të dobishme. Ciceron për historinë, gjeografinë dhe etnografinë e krahinës nuk kisha, kështu që thirra kujtesën. Më të mirë se Ago Agaj nga Smokthina dhe libri i tij “Lufta e Vlorës”, një dokument autentik me vlera të shumëfishta, nuk mund të gjeja. Ky libër i shkruar në syrgjyn, në vetminë përvëluese të shkretëtirës së Saharasë, për të ardhur në vendlindje si dëshmi e bardhë vonë, shumë vonë, si gjëmë e vaj zgjuar nga balada e nizamit “Mbeç, more shokë, mbeç”. Ky patriot dhe intelektual u nëm e mallkua nga diktatura komuniste sa dhe një varr për shenjë nuk iu dha në dheun që e deshi aq shumë, ku si ministër i bujqësisë në Qeverinë e Rexhep Mitrovicës gjatë Luftës së Dytë Botërore, shpëtoi nga vdekja me qindra familje herreje, duke i dëshmuar botës së qytetëruar madhështinë e kodit etiko-moral dhe shpirtin humanist shqiptar. Lamë pas Drashovicën, rruga kalonte mes Monumentit hiperbolik dhe urës së lavdishme, por nuk e di përse mu kujtua albanologu Johan Georg von Hahn, i cili në veprën “Studime Shqiptare” Drashovicën e përmend për cilësinë e rrallë të gurit të strallit, xeheror që shitej në Shkodër, Beograd e Mal të Zi. Peizazhi ndërronte ngjyra e përmasa. Pyjet dhe pemëtoret kapur dorë për dore dukeshin si burrat e Vranishtit në valle, valle që e printe plot elegancë ulliri, degët e të cilit shpalosnin paqen midis tokës dhe qiellit, njerëzve dhe natyrës. Isha vizitor në galerinë e gjallë të arteve të natyrës. Zërat njerëzor, shushurima e ujërave të kristalta, cicërimat e zogjve, blegërimat dhe puhiza ledhatare e detit më sillnin të gjallë zërin e magjishëm të aktorit Kadri Rroshi tek recitonte poemën “Bagëti e bujqësi” të Naim Frashërit. Dy anëve të lumit shfaqeshin vargmale, pyje, fshatra, vreshta, ullishta të reja, kopshte mollësh, pjeshkash, kaisishë, kumbullash, portokajsh dhe limonësh. Labëria punonte, një me drapër korrte grunoret e florinjta, dikush me shatë ujiste misrin, një i tretë me kërrabën në dorë dhe fyellin në buzë çonte tufën në mriz, ndërsa amvisat e bukura labe në stane dhe magje s’i hiqnin nga duart e arta shtizat. Këto Penelopa moderne s’reshtnin së thururi me dashuri, pasion, talent e elegancë lumturinë e fëmijëve dhe burrave të tyre. Hymë në Kotë, fshat në bregun e djathtë të Lumit të Shushicës që dëshmohet si vendbanim ilir, ku janë gjetur monedha me mbishkrimin “Amantia”. Nazifi këndonte me vete: “Obobo se ç’qënkej Kota/ mbytur top e mitraloza/ Shkoza ç’u bë lakëra/ u vra Kanan Mazeja/ Kanan t’u prish bukuria/ ç’ka se mbeta unë pa gojë? / po Shqipëri të rrojë!”. Nga këto treva mitike do të dilte Nuredin bej Vlora, sqimatari me frak që thirri në shesh të mejdanit për duel kontë e baronë në mes të Parisit, vetëm se përkrahnin pushtimin italian të djepit dhe varrit të tij, Shqipërisë. Lart ishte kalaja e Cerjes, kurorë trimërie mbi fshatin Brataj. Përballë nesh, anë xhadesë vinte një kalorës, flokët e gjatë dhe pela e kuqe hedhur në galop më sollën vetiu në mend vargjet për “leshraprerën” apo “bishtkorrën”, çka simbolizonin gruan që i ka vdekur burri, apo pelën që i ka vdekur i zoti. Zakoni lab i flokëve të gjatë shkonte larg në antikitet, deri tek Leka i Madh, që kur i vdiq shoku besnik preu flokët e gjatë, duke dëshmuar një profil etnografik shqiptar, sa dhe “Larrousse illustre” i vitit 1946 portretin e tij e jep veshur me këmishë me mëngë të shkurtra, të gjerë dhe me pala, si fustanella e Labërisë. Pimë një kafe në lokalin e djalit të rapsodit Feti Brahimi, portreti i të cilit më solli në kujtesë aktorin kosovar Bekim Fehmiu. Midis tipareve eshtake të fytyrës dhe mjekrës së bukur labe dhe asaj të kosovarit të shquar ruhej tipi-gjenetik i shqiptarit për të cilin ndjehemi krenar. Krenaria duket sikur e kishte djepin e saj në Luginën e Shushicës. Mbi harkun e lartë të Urës së vjetër të Bratajt që rrezatonte një nur të rëndë mu bë se pashë siluetën e ndritur të aktorit Sandër Prosi, që nuk reshte së luajturi misionin e artistit dhe patriotit edhe pas vdekjes nëpërmjet filmit “Udha e Shkronjave”, kujtime që ishin ngulitur thellë tek banorët e zonës. Ishim në dilemë, dëshirat në kapërcyell. Kë të vizitonim Valin e Vranishtit apo Ujëvarën e Ramicës? Astrit Jegeni dëshironte t’i shihnim të dyja. Vali është një gropë karstike rreth 2 km e gjatë me bimësi të pasur dhe kullota alpine në kurriz të malit të Bogonicës, ndërsa Ujët e Varur bie nga një lartësi prej 15 metrash në një gropë të thellë me ujë kristal. Midis bukurive është vështirë të zgjedhësh, për më tepër kur koha rridhte shpejt. Ishte e pamundur t’i shihnim të gjitha…Ikën, lamë pas Burimin e Kripur të Bashajve, Karthin e Tërbaçit, Rrapin e Shënvarvarës së Velçës. Ngado bukuria të shkruhej në sy. Pëllëmbë e bukuri, pëllëmbë e histori, pëllëmbë dhe krenari. Kështu iu afruam Qafës së Dushkut, një rrugëtim malor me pamje të rralla, të denja edhe për giudat turistike më elitare të botës. Fshati më i afërt ishte Vajza, ku ka dokumentime, gjetje arkeologjike, tuma, etj. 5 km më tej është qyteti antik i Ilirisë jugore. Amantia, një magji ndërtimi e antikitetit të largët. Mali i Gribës si Tartari, qethur nga bimësia, zbardh ende nga bora e pashkrirë. “U mbars mali dhe polli flori”…Vërtetë flori e shkuar floririt është Amantia, ndërtuar në lartësi malesh me një sipërfaqe prej 15 ha. Aty hijeshon stadiumi, shkallinat e gurta përbëjnë befasinë dhe madhështinë e qytetit ilir. Stadiumi ka 17 radhë të gurta, tribuna qendrore mban 3000 shikues. Stadiumi i Amantias përmendet në lashtësia për cilësinë e lojërave olimpike që zhvilloheshin aty. Në Amantia ruhen gjurmët e tempullit të Afërditës, teatrit, nekropolit, varre monumentale, si dhe bazilika e pasur me plastikë dekorative arkitektonike, që ftojnë vizitorë për t’u mrekulluar. Labi siç të merrte gjak në vetull nuk mungonte ta ndiqte historinë. Ai nuk e kishte për gjë që toponimet vendase t’i pagëzonte me emra kombësish e shtetesh të largëta, por që njerka histori ia kishte hedhur fytafyt kundër. Ndaluam tek “Ura e Frëngut” në fshatin Gjorm, ku dëshmohen beteja të egra me pushtuesit italianë gjatë Luftës së Vlorës. Nazifi nuk flet, por këndon, këndon me vete: “Qasi shokë të këndojmë / se sonte pa nesër shkojmë / kush e di ku qëndrojmë / Janinë apo Mesolongjë”. Rruga kalon pranë shtratit të thellë të lumit. Aty ngrihet Lepenica, shquar për vendin, por më shumë për njerëzit. Në Lepenicë është një shpellë karstike, formuar nga shkëmbinj gëlqerorë në formën e guvës, në muret e së cilës gjenden vizatime të hershme me vlera të mëdha arkeologjike. Shpella e shkruar e Lepenicës është në një strehë shkëmbi në lartësi 800 m mbi nivelin e detit, datohet 3600 vjet p. e. s. Piktura përbëhet nga 19 figura antropomorfe dhe 8 figura gjeometrike të çrregullta, pikturuar me vija të gjera dhe bojë minerale ngjyrë kafe. Piktura më kujtoi një fakt nga jeta e “Skulptorit të Popullit”, Odise Paskali, që lidhej me Smokthinën, kur punonte në Vlorë për realizimin e Monumentit të Pavarësisë. Teksa gdhendte figurën e flamurtarit nuk po e kapte dot çastin. Kishte dalë të çlodhej në rrugën e skelës, aty ku kërkonin punë hamejtë, argatët dhe lypësit. Fytyra e egërsuar e një labi e shkundi nga trallisja. Iu afrua. Kërkonte punë për një lek ditën. Puno me mua, dy lekë dita!- e kishte ftuar skulptori. Labi i panjohur pozoi për ditë, ditë që u kthyen në miqësi të pasur, sa fukarai nuk pranoi të merrte hakun e punës që nuk mund ta quante punë. Sa herë shkonte në Vlorë, Odise Paskali, ngjitej drejt Lepenicës. Vizitonte stanin e varfër të mikut të paharruar, labin e mirë, modelin e Flamurtarit…Përsëri pamë rrënojat e një kalaje. Kalaja e Vranishtit. Përballë Shpella e Boderit në Smokthinë. Tubat e hidrocentralit që rrëzonin ujin drejt turbinës shkëlqenin nën rrezet e diellit jo natyrshëm për atë peizazh të virgjër. Tutje, në Malin e Çikës fshihet “Shpella e Shëngjergjit”, që thërritet nga vendasit “Shpella e Bletës”. Shpella është 100 m e gjatë, ka një gjerësi dhe lartësi mbi 4 metra. Në të gjenden murana të hershme, thuhet se shpella është përdorur nga mbretëresha ilire, bukuroshja Teuta. Në horizont lartësohet kërcënueshëm Mali i Vetëtimës. Labi tradicional kishte kullotur bagëtitë në shtrofullat përvëluese të vetëtimave. Edhe Zeusi vetë e kishte pasur zili… Shushica nanuriste ëmbël e butë, si ninullë e nënës natyrë. Morëm rrugën e fshatit Kuç. Emri “Kuç” përmendet për herë të parë në regjistrin e Halil Inalçikut në Turqi më 1431, ku dëshmohet se fshati ka 49 shtëpi e 180 banorë. Albanologu, Norbert Jokli, emërtesën “Kuç” e lidh me “kudh”-i, si dimunitiv të kësaj fjale, e shqipton si “vorbe dyveshëshe”, emërtim që lidhet me formën fizike të vendit. Dy veshët e “vorbës” janë Maja e Shkagës nga njëra anë dhe ajo e Bogonicës në anën tjetër, kurse fundi i saj është gropa tek Buronjat…Konsulli gjakatar, Pal Emil, shkatërroi disa vendbanime në Kuç, për këtë masakër u denoncua në senat nga Ciceroni. Në shekullin I të e.s. romakët ndërtuan kalldrëmet e rrugëve që rrjedhin ende, si: Shkallë-Pori-Kuç-Progonat, Pilur-Shkallë-Kallarat, rrugë për karroca dhe kalorës, anës së cilës rridhnin kroje, gjurmët e të cilëve ruhen edhe sot e kësaj dite. Kuçi është 620 m mbi nivelin e detit, 62 km larg Vlorës. Fshati rrethohet nga kurora malesh të lartë: Papadhia me lartësi 1481 m. Vali i Papadhisë është një pllajë e sheshtë prej 7 ha, me kullota verore, ku mund të ndërtohet një aeroport për aviacion civil e ushtarak, helikopterë, etj. Aty mund të zhvillohet agro-turizmi elitar, gjuetia e kafshëve dhe e shpendëve të egra si: lepuri, kunadhja, thëllëza, pëllumbat. Ngjitur me të është mali i Golemit, (Gjoshnikoshi 1533m). Nga maja e Golemit të Jugut të Shqipërisë mallëngjehem për fshatin tim të lindjes, Golemin e Kavajës në mes të Shqipërisë, plazhin bujar të gjithë shqiptarëve…Klima e Kuçit është midis së butës mesdhetare të Borshit dhe së ashprës së Kurveleshit të Epërm. Flora e zonës harliset e çliruar prej dëmtimeve dhe shpyllëzimeve për toka bujqësore, prerjet për dru zjarri për furrat e bukës së kooperativave bujqësore, kullotjet pa kriter të bagëtive (dhive), etj. Bimësia më e përhapur janë shkurret e tipit mesdhetar (makja) të përbëra nga : sqina (xina), koçimarja, prralli, mërsina, shqopa, sfaka (bezga), thrumbja, sherbela, etj. Në lugina rritet plot elegancë ilqja dhe rrapi, ndërsa lart bredhi, pisha, bien në sy edhe kullotat e pasura verore. Nga kafshët e egra gjenden derri i egër, lepuri, dhelpra, kunadhja, dreri (sorkadhja), shqarthi (macja e egër), lundërza (vidra), etj. Nga shpendët haset kukumjaçka (bufi), qyqja, harabeli, gushëkuqi, shqiponja, etj. Në Kuç ka gjurmë nga epoka e hekurit, që lidhen me vendbanimin e fortifikuar të Kadafiqit. Kalaja e Kadafiqit datohet në fund të mijëvjeçarit të VI p.e.s. Këtu është zbuluar një reliev i njohur si “Emblema e Kadafiqit” me përmasa 40x30cm, ku dallohet një shqiponjë e gdhendur me girlanda gjethesh lisi. Shqiponja simbolizon figurën e Zeusit, kryezotit të perëndive të Olimpit, sofra e të cilëve padyshim që ndodhej aty. Emblema në fjalë lidhet me periudhën e stërlashtë të Dodonës. Nuk e di, por në buzë më erdhën vargjet e këngës: “Tafil Buz mustaqeziu / nga grykë e Kuçit arriu”. Pikërisht në Kuç merr jetë lumi i Shushicës, që përshkon gjithë luginën e ulët flishore duke ndërtuar anëve të tij tarraca lumore pjellore. Kuçi përshkohet nga shumë përrenj, aty gjenden 157 burime uji të pijshëm, si: Burimi i Lëpushës me prurje 550 litra në sekondë, ai i Rrepave të Buronjave me 300 litra në sekondë, ku mbarështohet trofta, etj. Në rajon hasim mineralin e fosforit, si në Fushë-Bardhë, Gusmar, malin e Kudhësit, etj, ndërsa në Fterrë ka shenja të mineraleve radioaktive, nafte e gazi, çka dëshmohet nga Uji i Qelbur në Cerëz të Kuçit. Kuçi përmendet nga kronikat e kohës për një tërmet shkatërrues që e goditi me 14 qershor 1893, për të cilin rapsodi këndoi: “Ra tërmeti e kiameti/ këtu rreh të dalë deti/ shtëpi në këmbë nuk mbeti/ shkëmbi nga Shkaga kërceu”. Në qendër të fshatit ngrihet hijerëndë monumenti i Zenel Gjolekës. Nazifi këndonte: “Gjolekë e Hodo Aliu / në dorë palla u ngriu”. Dreka qe e shijshme. Mish keci e dhallë që binte erë trëndelinë. I zoti i lokalit, një djalosh lab, më habiti me pasionin e tij, kishte ngritur një mini-muze arkeologjik dhe etnografik. Madje luajti për ne muzikë me këmborët, 24 këmborë që duart e tij të shkatha i kthyen në një sistem instrumentesh virtuozë që lëshonin tinguj mahnitës… Me afrimin e muzgut, një muzg i kaltër, morëm rrugën e bukur drejtë Himarës. Himara përmendet nga kohët e lashta, ku banorë ishin fisi Ilir i Kaonëve. Historia moderne fillon në 1199, kur në Himarë u vendos sundimi i Venedikasve. Himarioti Anton Linerosa, dëshmon Barletit, mori pjesë ne Kuvendin e Lezhës, ku dhe u vra në betejën e Torviollit me 40 trimat e tij më 1444. Me 12 korrik 1577 pleqtë e Himarës dërgojnë një letër për Papën, të cilën e dorëzoi doras në Romë Gjik Kola me Gjergj Katasin. Ata i dëshmonin Papës se janë arbër, se krenohen me Skënderbeun dhe kërkojnë që Evropa t’u japë armë për të luftuar kundër pushtuesve. Një letër e dytë iu dërgua Papës më 1581, ku i thonë se 50.000 luftëtarë shqiptar janë gati të ngrihen në kryengritje. Krahina ka një popullsi autoktone shqiptare, kryesisht me origjinë nga zona e Labërisë, e duke filluar nga shekulli i XV me të ardhur nga zona e Mirditës dhe Krujës. Kush, vallë, në mbarë globin mund të krenohet më shumë se Piluriotët, që mbiemrin e tyre “Mërkuri” e kanë si emërtim të njërit prej planetëve më të mëdhenj të sistemit diellor? Në Himarë shkolla e parë është hapur rreth vitit 1160-1161, çka u vazhdua më tej nga Onufër Kostandini, një shqiptar i shquar i kohës. Trimat e Himarës u bënë të famshëm nëpër botë. Gjeneral Mërkur Bue Shpata e kërkoi zulmën deri në Spanjë, ku Zhonopulli arriti gradën e Feldmarshallit. Konstandin Kasneci u bë gjeneral i shquar i Austro-Hungarise, Pano Vixhili konsull i Rusisë në Artë, etj. Të rinjtë duhet ta mësojnë që motra e heroit të revolucionit grek, shqiptarit suljot, Marko Boçari, ishte martuar në Dhërmi, ku lindi Jani Kocanin, komandant të shquar. Po ashtu Gjenerali Dhimitër Leka i Napolit qe himarjot. Këtij Jeronim De Rada i kushtoi kryeveprën “Milosao”. Një djalë nga Vunoi qe në truprojën e Bajronit në Mesolongj, dëshmon Eduard Liri…Të gjitha këto do të m’i përsëriste plot elegancë në Himarë, miku im i shquar, Lefter Çipa. Truppakët, me një bastun në dorë, dukej si një aed i lashtë, mpiksur në krenarinë e të qenit shqiptar, madje shqiptar prej Himarës. Na priti buzë detit, aty ku ndjehej dyfish i gjallë dhe njëqind fish shqiptar. Mbi shtëpinë e tij valëvitej hijerëndë flamuri kombëtar, dhe i kishte hije. Valëvitej mbi rezidencën e poetit. Atë flamur e kishte ngritur më ’97, mbi një shtizë të lartë, shumë lartë, ku shqiponjën e tij nuk mund ta preknin kthetrat e megalloidesë, gjaku i shprishur, që rridhte turbull nëpër venat e bollanove me kompani…Ikëm. Lamë pas Himarën. Nuk e di por më erdhën në gojë vargjet e anonimatit popullor që mbushte gruan me besim e shpresë tek e ardhmja, tek perëndimi, apo siç e quajmë sot integrimi: “Grua, bëna bukë e mos u tremb / nesër do të shkoj në Otrënt / do të bie tri okë ergjënt”.

FALEMINDERIT, ELIZA !

August 25, 2017 by dgreca

NGA Ylli XHAFERRI/ *

eliza-dushku-53.4

Rasti i Elizës me mbiemrin thellësisht shqiptar dhe tradicional Dushku , të cilës iu rezervua një pritje e ngrohtë ,vëllazërore dhe prindërore në tokën amë, vajzës që erdhi nga Amerika e largët , për tu takuar me njerëzit e një gjaku , për të frymëmarrur aromën e trojeve të të parëve , nuk mundet ta zbërthejë vetëm kushtrimi ose thirrja gjenetike , por në rradhë të parë respekti ndaj prindërve të saj , varreve të gjyshërve , themelit të familjes , djepit të fisit dhe rrënjëve të tij , inspirimit intelektual , moral dhe shpirtëror për të mbajtur të shtrira urat dhe kontaktet me vendlindjen që ati nuk kishte harruar kurrë pa ia treguar mbrëmjeve në kontinetin e skajshëm . Eliza e qeshur nuk mungoi të tregonte edhe tatuazhin , një shqiponjë e mpiksur në mishin dhe gjakun e saj , që përveçse na krijoi emocion , qe dhe një dush i ftohtë akull , për ato djem dhe vajza shqiptare që në tatutë e tyre nuk e konsiderojnë dhe vlerësojnë simbolin kombëtarë , por gdhendin e shkruajnë lloj-lloj dragonjsh , demonësh dhe zemrash të përshkuara mespërmes nga tehe thikash që të rrënqethin . Ajo vajzë e bukur , e qeshur dhe me nam të madh na tregoi se shqiponja e flamurit tonë , përveçse simbol i atdhetarisë , ka qenë , qenkërka dhe mbetet përjetësisht simbol i bukurisë së rrallë . Ajo në mënyrë intuitive , në grishje të gjakut dhe kushtrimit korçar nuk bëri gjë tjetër veçse riktheu në kohën tonë tatutë e kaçakëve të lirisë , Mihal Gramenos me shokë, qëndismat e Marigove, shqiponjat e të cilave ruhen sot si relike të shenjta dhe vepra arti . Eliza nuk mungoi ta thonte me krenari të ligjëshme , me plot patos dhe gëzim faktin që ishte SHQIPTARE . E ajo vinte nga një vend i madh , ku edhe pse njerëzit janë mbledhur nga të gjithë kontinentet , askush nuk mungon të dëshmojë origjinën , kombësinë dhe gjuhën nga vjen . Eliza nga qendra e internacionalizmit , nga Bota e çudirave , nuk harronte të na kujtonte nacionalitetin shqiptar . Bota na mirëpret në gjirin e saj , me identitetin tonë kombëtar , me etnopsikologjinë , simbolet , doket , zakonet dhe veshjet tona , na pret si shqiptar të herëshëm dhe të rinj . Ai që nuk i përket atdheut nuk i përket as njerëzimit . Eliza e brishtë na kujtoi me sinqeritetin e saj të bukur llumin ku kanë rënë bashkëkombasit tonë të cilët kanë ndërruar emër , mbiemër , kombësi , për të përfituar një azil në perëndim . Përgjegjës për këtë tjetërsim të dënueshëm janë bërë dhe bëhen këshillëtarët komunalë dhe bashkiakë që me papërgjegjësinë e tyre marrin vendime absurde , antikombëtare , Hysenin e ndërrojnë si emër dhe e quajnë Jani , Qazimin Kristo , deri tek mbiemrat Hoxha në Aligieri , Kasapi në Shërëderian . Zinxhiri i të pabërave zgjatet , bëhet trërkuzë marrie , shprehje mendjelehtësie , qëndrim mohues atdhedashurie . Eliza dha një mësim të madh etnkulturor dhe patriotik . Koha jonë e kishte të nevojëshme një përvojë të tillë prej së cilës ishte ç’mësuar. Falenderimi për Elizën nuk mund të mos na zgjonte disa përsiatje që duhen parë në këtë optikë , bërjen e një apeli atdhetaro-qytetar ndaj shqiptarëve që si kuajtë pa ndërgjegjie sociale , familjare dhe kombëtare atdhe quajnë cdo grazhd ku mjafton të kashaisen . Miq , nuse , prindër e vëllezër ka vetëm në atdhe . Mërgimtari kudo është i vetmuar . Luajtja me disa simbole fondamentale , mohimi apo këmbimi i tyre me të tjera , më detyron të kujtoj një fjalë të urtë të një vendi fqinj që thotë : ” Një dimër në vendin tënd është më i ëmbël se njëqind pranvera në vend të huaj .” Falenderimi për Elizën është se ajo më zgjoi të them disa të pathëna para të cilave duhet të skuqemi . Së pari : Himara është një krahinë me një histori zulmëmadhe për çështjen shqiptare , gjuhën dhe kulturën shqipe , një perlë në gjerdanin e peizazhit natyror të bregdetit shqiptar , por që po kthehet në një shesh për tu bërë përshesh , do të thonte Petro Marko po të ishte gjallë . Por dhe i vdekur , nga vorreza e tij në ullishtën e Bregut nuk do të mungojë që si Kostandini i baladës , të marrë gurin e palatuar të varrit për kalë , shkumën e detit si shalë , oinë e shamizezave dhe Vajzës së Valëve për himn , e do t’i mbledhë nga janë e ku s’janë Doruntinat e shpërndara si zogjtë e qyqes udhëkryqeve të botës . T’i kthjellojë , t’i sjellë në mend , tu kujtojë ” mëmëdhe quhet toka , ku më ka rënë koka “. Vetëm atëherë eshtrat e tij mund të gjejnë disi prehje . Dikush i trazon urët , një frymë e keqe si stihi i fryn zjarrit të përcarjes . I kemi para syve ato skena tragjike dhe groteske , kur disa gjynahqarë , me dinjitet të humbur , më keq akoma , të shitur , tundnin flamuj provokativë , flisnin greqisht , mohonin dheun e atit , qumështin e nënës , fjalën e rritjes , për një grusht euro a një kartë jeshile . Himara është plis i dheut të shqipes , kjo është e vërteta e vjetër , që ka qenë dhe do të mbetet derisa të ketë dritë dielli dhe hije hëne në këtë faqe të Ilirisë së lashtë . Së dyti : Përmeti , djepi i Frashëlinjve u përfshi në një skandal të paparë dhe të padëgjuar . Në mes të ditës , në vendin e shenjtë , në tempullin e respektit , në varrezë , hyjnë e dalin , zhvarrosin dhe manipulojnë eshtra , fshatarë , priftërinj , sekserë , menaxherë ndjellazinj , Mefistofelë të kohëve moderne . Fshatarë që për disa kacidhe mbushnin arkat me eshtrat e farefisit që s’kishin kapur kurrë pushkë me dorë në gjallje të tyre . Shkulen varre diku për tu ngulur diku . Shkulet Shqipëri për tu mbjellë Vorio Epir . Për ironi të fatit ,vetë prifti, bekon sakrilegjin . Varret ndërronin identitet , gjini , kombësi . Vetëm e vetëm që dikush të marrë diku ca euro që kullojnë gjak , vetëm se diku në qoshke e skuta të mykura manastiresh të Malit të Shentë ,që nxijnë si zgërbonja , në shtetin fqinj gjallojnë hijet shoveniste , etjet panhelene .Vorreza , kërkesa të pamotivuara memorialesh . Përse në vijën e lakmuar të Vorio Epirit ?! Ku janë hartat e betejave të Luftës Italo-Greke , emrat e të vrarëve , kuotat gjeografike të varrezave !? Shteti grek i dikurshëm krenohej me ushtrinë e tij dhe fitoren e saj madhështore ndaj fashizmit italian , por a ishte e formatuar dhe e udhëhequr ushtarakisht sipas shkencës dhe teknikave profesionale ajo . Si mundet që varret e heronjve të kërkohen sot aty-këtu si varre dezertorësh aksidentalë ?! A justifikohet lavdia , respekti i shtetit dhe kujdesi i familjarëve për gjakun e të afërmve të tyre !? Nuk është sasia numerike e memorialeve dëshmi kujdesi dhe respekti , por vlera simbolike e aktit .Kërkesat e pajustifikueshme lene shije të keqe , të hidhur , krijojnë ndjesinë e gozhdës së Nastradinit . Këto pyetje duhet t’i shtrojnë për përgjigjie gazetarët dhe historianët grekë , të cilët nuk duhet të biejnë pre e klimave dhe korrenteve nacionaliste . Ky memorial , a është vepër e shtetit fqinj apo e murgjëve të Malit Atos ku yshtet e ndizet etja për Verio Epirin ! Përse , përse pa një ndërgjegjie elementare humane dhe qytetare, kombëtare dhe fetare nga bashkëkombasit tonë ?! Opinioni i bashkëfshatarëve , qëndrimi i të zgjedhurve lokalë , përgjegjësia e intelektualëve dhe e të shkolluarëve të zonës përreth , përse u fashitën dhe heshtën !? A do të mundeshim ne , që në tokat tona të Çamërisë , të shkonim tu pritnim një ferrë , tu ndreqnim një gur , të lyenim me gëlqere gurët e varreve të braktisur për afro një shekull ?! E vërteta nuk ka qenë dhe nuk është asnjëherë njëlloj në dy anët e Pirenejve prandaj të jemi të kujdesshëm . Kali i Trojës mesa duket nuk do të ketë kurrë të kalbur . Së treti : Kryqet që mbillen kodrave të Shkodrës dhe Ksamilit kujtojnë sentencën , ekstremet puqen . Toka është e njerëzve , pa dallime fetare , ideologjike apo politike . Të gjithë jemi dëshmitarë se ç’hoqëm të shkulnim dhe ç’rrënjosnim nga malet , përrenjtë dhe pllajat e Shqipërisë parrullat komuniste . Se ç’humbëm prej ideologjizimit të skajshëm të gjithë e dimë dhe e vuajtëm . Puiritanizmi fetar dhe puritanizimi i vendeve nuk janë e njejta gjë . Përvoja historike shqiptare nuk jep shembuj të tillë . Ndërtuesit e kryqeve , ç’varrmihësit , mbajtësit e flamujve të huaj , përpiluesit e atlaseve , fjalorëve dhe guidave turistike , arkitektët e obeliskëve dhe memorialëve nuk janë alienë e marsianë , por si të gjithë ne , shqiptarë që gëlltisin diku një lugë çorbë dhe vjellin vetveten . Opinioni qytetaro-atdhetarë duhet tu thotë ndal praktikave të tilla . Atdheu fillon në kufijtë e lagjes , në livadhet e fshatit , në varrezën e fisit , në këngët e dasmës . Atdhe , madje një copë vitale e tij , është Eliza , përkrenarja dhe shpata e Skëndërbeut në Vienë , Nënë Tereza , boksieri Krasniqi , Mali i Gramozit , violinisti Papavrami , ” Bukuroshja e Durrësit “, nobelisti Murati , Drini i Bardhë dhe Drini i Zi , piktori Kodra , sopranoja Inva Mula , Kodikët e Beratit , ” Gjenerali i ushtrisë së vdekur ” i Kadaresë ,përkthyer në mëse 40 gjuhë të botës , Kalaja e Rozafatit , Adem Jasharari , Alfabeti i Gjuhës Shqipe , Kaçaniku , etj . Atdhe është gjaku Shqiptar kudo që ndodhet nëpër botë . Askujt dhe kurrëndonjëherë nuk i lejohet të nëpërkëmbë atë ,për më tepër brenda kufijve . Këto mësime na i përmendi vizita e Elizës . Faleminderit , Eliza !

VDEKJA E LARGET E KRISTINA KOLJAKES

August 22, 2017 by dgreca

1 Ylli Xhaferri 2

Nga YLLI XHAFERRI/

Po bëhen vite që përtej diellit e qiellit të Shqipërisë që i donte e dëshironte aq shumë , përtej oqeanit , në Amerikën e largët , vdiq e para skulptore shqiptare , Kristina Koljaka .

1 Kristina Koljaka

Ne Foto:Kristina Koljaka (4 qershor 1916 – 21 tetor 2005)/

Kjo vdekje kurrësesi nuk mund t’i shkonte asaj , që kishte qenë dyfish e gjallë dhe nënë , që i kishte dhënë gjak e qumësht fëmijëve të barkut të saj , që i kishte dhënë jetë e gjallëri argjilës , gurit e drurit , mermerit e alabastrës , bronxit të tokës amtare , që kishte kallur në zjarr e flakë pasionin e nxënësve për të bukurën e ngrirë që me daltën e tyre gdhendën fytyrën e ashpër të vuajtjes dhe gëzimit njerëzor . E ajo vdiq pa një fjalë shqipe , pa vajin e bashkëqytetarëve kavajas që e donin dhe respektonin si nënë e motër , u përcoll në banesën e fundit pa dorën ledhatare të nxënësve Muntaz Dhrami , Hektor Dule , Fuat Dushku , Arben Basha , Fitim Sula , Musa Qarri , Luan Berhami , etj . Kristina nuk është. Muzat dhe nimfat nuk vallëzojnë më ! Çukitjet e daltës jehojnë anembanë Shqipërisë . Këmbanat për shuarjen e saj në këtë heshtimë dimërore. Krijimet e saj monumentale , kudo që janë , rënkojnë . U tha dora që i ngjizi me dashuri dhe përkushtim . Kristina Koljaka përvijoi një figurë shumëdimensionale , si njeri me përmasat humane na kujton Nënë Terezën , ndërsa si artiste Vera Muhinas , skulptoren ruse me famë botërore. Artistët janë si re të bardha , qëndrojnë për një kohë të gjatë në qiellin e kaltër , duke na mrekulluar me magjinë e artit të tyre , pastaj treten , fjollëzohen në horizonintin e paanë , Si rrathë ajri , si krahë pëllumbi . Mbi qiellin kavajas prej muajsh një gjerdan reshë të bardha vjen nga deti , qarkon si gjerdan perlash kullën e sahatit dhe kodrinën pranë , pastaj si ta shpërndante me dorën mitike “ Hedhësi i farës “ i Konstadin Shpatarakut mbush fushëtirën , lagjet e qeta me një zbardhëllim qumështor . Qefini i munguar , që nuk mundën ta endnin në tezgjah qëndistaret duararta për motrën Kristinë që mori nga emri i tyre , por u dha dhe famë nga vetvetja . Eshtë shpirti i trazuar i artistes elitare që nuk prehet , nuk gjen paqe e qetësi larg horizontit piktorik kavajas . Atë nuk mund ta zërë dot një varr hapur në dhe të huaj , ajo ka plazmuar jetë , si një Evë moderne ruan të drejtën e amësisë në tokën që iu bë djep , por fatëkeqësisht jo varr për amëshim . Kristina kishte një zë impulsiv që kurrë se pranonte lodhjen dhe nuk e humbte asnjëherë shpresën . Përjetoi një tragjedi rrëqethëse , vrasjen e xhaxhait nga cubat e Haxhi Qamilit . Jani Koliaka , ky bashkëkohas dhe moshatar i aktorit të denjë për Hamletin , Aleksandër Moisiut , i shkëputi 2 vajzat e tij nga jeta e mbyllur dhe ferexheja , duke i dërguar në kolegjin “ Marcelline “ në Leçe të Italisë . Dy vitet larg Kavajës mblodhën në shpirtin e ndjeshëm të Kristinës dashuri dhe mall të pafund , si dhe hapësira fushore praën Qerretit , ku ajo humbej me orë të tëra të dëgjonte oshëtimën e dallgëve të detit . Endërrat e vajzës së vogël kalëronin Adriatikun , vraponin zbathur drejtë qytetit që e kishte skalitur në zemër . Me hapjen e kolegjit amerikan në Kavajë Kristina u kthye në vendlindje . Studjoja e saj e parë u bënë kostumet popullore qytetare kavajase që shkëlqenin sikur mbi to të ishte ulur vetë ylberi , dimijat prej mermeri larë në arë e argjend , dëshmi e kulturës dhe sqimës krenare për shpirtin aristokratik , vëllimet dhe format e peizazhit që krijonin një ëmbëlsi mikpritëse , ndërtesat e vogla dhe intime , ngjyrat dhe aromat e larmishme të luleve që amvisat i mbillnin parvazeve të dritareve dhe ballkoneve idilike , ambjentet baritore të Fosës dhe Leshniqes . Ajo nuk mungonte të shkonte pranë mjeshtrave baltëpunes që me duart e arta i jepnin formë dhe frymë argjilës . Para duarve të tonuara nga balta ajo ndjeu magjinë e krijimit . Mungesa e gurit në qytetin rrafshor në mileniumin e tretë frymëzoi bashkëqytetarin e saj , shkrimtarin Halit Shamata , të krijonte purgatorin e papërdorshëm , në romanin e absurdit logjik “ Dy dorëshkrime “ , ku një rremb i gurologut e pusologut të qytetit , vetëdijes historike dhe artistike të qytetit , frymëmonte edhe tek Kristina . Natyra i kishte falur me bollëk qytetit argjilën plastike , zeja e përpunimit të së cilës ishte aftësi e të gjithëve . Kukullat që modelonte Kristina piqeshin në furrat e tavave , shtambave dhe saksive me kujdes prindëror nga të rriturit . Pikërisht ato promovuan së pari artin e saj . Duke parë talentin e së bijës i ati e dërgon në Liceun Artistik të Romës , ku qe nxënëse e piktorit Bataglia .Këtu njihet dhe krijon miqësi me piktorin shkodran Zef Kolombi . Kristina dashurohet me skulpturën , dekoracionin që aq për zemër e kishin bashëqytetarët , nuk mund të harronte ikonat dhe afreskët muralë në Kishën e Shënepremtes , plastikën dhe vëllimet e artit klasik . Ajo përqafon devizën e Moisiut të Madh , “ Unë luftoj me të mirë e me të keqe , me të butë e me përdhunë për veprën , derisa të jetë mbushur me gjakun e me frymën time . Përmendim punimet e vitit 1933 : Nudo , Portret djali , Eros , Shën Gjon Pagëzori i vogël , etj . Më 1934 kthehet në atdhe . Fillon punë si mësuese ne Shkollën “ Nëna Mbretëreshë” në Tiranë . Lidh miqësi me nxënëset e saj Musine Kokalari , Vera Blloshmi dhe Safo Marko . Bëhet për to shembëlltyra që duhej të ndiqnin . Morali i saj ishte në forcën , vërtetësinë e vetes dhe veprës. Duke gdhendur realitetin , duke depërtuar në të , duke i dhënë frymë jetës , ajo 3 ishte shumë e moralëshme , jashtëzakonisht e vërtetë , plotësisht e besueshme . Më 1938 largohet për herë të tretë nga Shqipëria . Ndjek Akademinë e Arteve të Bukura në Romë , në drejtimin e artit klasik . Aty kishte mbaruar studimet para saj Vangjush Mio , Andrea Mana , Ibrahim Kodra . Kel Kodheli , Nexhmedin Zajmi , etj . Krijon galerinë me portretet: Nerina , Nudo ( Punim diplome në allçi ) , Portret i Shipion Afrikanit , etj . Më 1941 kthehet në atdhe . Jeton në Korçë ku dhe martohet . Vitet e vështira të luftës ia kushton rritjes së djalit dhe vetëpërsosjes së artit , nga i cili nuk do të hiqte dorë kurrë pavarësisht haraçit që duhej të paguante . Pas çlirimit vuan trusninë e vijës së masave , kolektivitetit përbuzës . Për të fituar bukën e gojës punon si dizenjatore reklamash për kinematë dhe rrobaqepse private . Përjeton tragjedinë e dytë , masakrimin e të atit më 1947 nga komunistët, inxhinerin Jani Koliaka , poliglotin që zotëronte 12 gjuhë , intelektualin patriot që nuk pranoi të vishte këmishën fashiste , por u përball me internimet e kohës .Përndiqet si pjesa më e madhe e familjeve të mëdha . Jeta e saj qe ferruar nga drizat shoqërore dhe familjare . Një numër i madh njerëzish e përdorin pjesën më të mirë të jetës së tyre për t’ua nxirë jetën të tjerëve . Fytafyt me absurdin e gulagut shqiptar . Forcën e merr si Anteu , sapo prek argjilën dhe mermerin . Më 1960 emrohet pedagoge ne Institutin e Lartë Tre Vjeçar të Arteve Figurative . Eksperienca e saj bëhet shkollë e madhe për brezat e rinj .Me shikim të kadifenjtë , të butë , e dashur , me një vështrim prej nëne , të folur të pastër , shembull saktësie , me këshillat dhe vrejtjet e saj na vriste me pambuk , shprehet me nostalgji për të ish-liceisti , Fitim Sula . Kristina krahas pedagogjisë krijon . Arti i saj fiton përmasa të reja . Ekspozon dhe fiton çmime të ndryshme . Veprat e saj vendosen shesheve dhe parqeve të Shqipërisë . Përmendim : Fidani , Fëmijët dhe pëllumbi , Doktor Shiroka, Balerina. Dora D’Istria , etj . Pasioi i saj titanik për skulpturën nuk mund të shuhej . Me 21 prill 2000 shpallet “ Mirënjohja e Qytetit të Tiranës . Më 19 Janar 2001 Bashkia e Qytetit të Kavajës e shpall “ Qytetar Nderi “ . Tanimë në moshë të thyer dhe shëndet të rrënuar merr si shpërblim mirënjohjen dhe respektin aq shumë të munguar për shpirtin e saj të ndjeshëm . Në vitet 90 vjen largimi i saj i katërt nga Shqipëria . Shkon në Amerikë pranë djalit . Edhe pse nën hijen e “ Statujës së Lirisë “ nuk mund të rrijë gjatë . Mungonte amëza e mëmëdheut . Flisja me fotografitë e skulpturave të mija , sepse skulpturat flasin gjuhën që u jep autori . Kështu 4 mbushja disi boshllëkun që kurrësesi nuk mund të mbushej . Prandaj u ktheva . Mes miqsh shprehet : Të keqen , o diell i Shqipërisë ! Vetëm ai e ngrohte shpirtin e saj akullimë . Në vitet 2000 ikën për të pestën herë nga Shqipëria . Një lajm i zi erdhi nga përtej detit . Pamporr , o dhogë e zezë ! Kristina nuk është më. Ajo duhet të ketë kthim . Në tokën që iu bë djep , duhet të thellohet dhe varri i saj . Kthimi pritet . Në zemrat e të gjithëve ka vend për të , toka që e lindi dhe e rriti do t’ia ruaj edhe hisen e varrit . Dielli i Shqipërisë do ta ngrohë atë . Me domosdo ! Mbi Kavajë nuk do të shpështillet kurrë gjerdani i reve , qefini i saj i munguar . Të prehet shenjëtorja në dheun e vet ! Mos e zgjoni ! Nuri i saj shndrit . La pas kuptimin e jetës dhe vdekjes . Rrëshkiti në heshtje . Arti është i gjatë , jeta është e shkurtër.. .