Prof. Dr. Zamira Çavo/
Në trashëgiminë e kulturës së një populli ndikojnë faktorët të ndryshëm gjeografikë, historikë dhe ekonomikë. Shqiptarët Zoti i vendosi në një territor gjeografik të larmishëm; det, pak fusha dhe shumë kodra e male. Për të ruajtur vetveten shqiptari ka jetuar e mbijetuar falë natyrës së vendit të tij. Të gjitha dokumentet dëshmojnë për një jetesë mes malesh dhe shumë pak pranë detit. Për shqiptarin deti ishte vendi nga vinin pushtuesit. Jo vetëm kaq. Pas bregut, toka të tëra ishin pothuaj tërësisht moçalore që nuk mundësonin një mbrojtje të sigurtë. Folklori shqiptar është treguesi më i mirë i kësaj teze. Këngët për trimat malësor apo legjendat me bajlozë që vijnë nga deti, janë një shprehje e gjallë e determinimit gjeografik të jetesës së shqiptarëve. Mes malesh, të mbrojtur nga natyra, shqiptari organizoi për shekuj të tërë, jetesën e tij me fise. Kjo nguliti thellë në ADN-n sociale e piskologjike të popullsisë kultin e” Njëshit”: kryetaririt të fisit apo bajraktarit. Për 500 vjet Perandoria Osmane e la në periferi shqiptarin, e për shkak të trimërisë së tij të njohur e lejoi të ruante organizimin e tij . Ndaj, shqiptari për kohë të gjatë nuk e njohur shtetin. Stambolli ishte larg , ndërsa bajraktari apo beu ishte ai që zgjidhte problemet, që drejtonte e të cilit i bindeshin.
Nga ana tjetër kjo mënyrë një jetësë e tillë mes malesh, me klane dhe pa ndonjë nevojë komunikimi, e bëri shqiptarin indiferent ndaj problemeve të krahinave të tjera. Kjo indiferencë, pasojë e mungësës së komunikimit iu bashkëlidh formimit kulturor shqiptar. Po falë kësaj mënyre jetesë shqiptariari jo vetëm mbijetoi në histori, por sidomos arriti të ruante (si një perlë të mbyllur fort në guackën e vet), gjuhën shqipe. Të ruash një gjuhë, pa shkrim e lexim është një mrekulli që mund ti referohet asaj mënyre jetese.
Krijimi i shtetit shqiptar në 1912-tën, u ngrit mbi një popullsi pothuaj tërësisht analfabete( Alfabeti dhe shkolla shqipe në kuptimin e sotëm, daton me Kongresin e Manastirit 1908). E gjithë periudha pasformim dëshmoi se besimi tek “njëshi” jo vetëm nuk u zbeh, por u forcua dhe këtë e kuptoi mjaft mirë Ahmet Zogu kur vendosi ta shpallte veten Mbret të shqiptarëve.
Kjo situatë vazhdoi dhe nën regjimin e Enver Hoxhës. E ashtuquajtura periudhë e “komunizmit” e cila zgjati nga viti 1945-1990, sërish forcoi këtë kulturë politike. Duket paradoksale situate e at’herëshme mes politikave zyrtare të bashkpunimit dhe të lidhjeve sociale solidare që mbisunduan në kohën e Enverit dhe konkluzionit se edhe kjo periudhë forcoi kulturën parokiale të besimit te Lideri dhe jo te institucioni. Besimi te Enveri ishte dhe mbeti shumë herë më prioritar se te shteti.
Pra për gati një shekull si popull kemi focuar një kulturë politike që karakterizohet nga besimi te lideri, dhe atrofizimi i pjesmarrjes në politikë.
Duke ditur se trashëgimia kulturore ndryshon me kalimin e disa brezave dhe rrok një periudhe mbi një shekullore, duket se shqiptarët e kanë akoma të vështirë të qasen me një sjellje pjesmarrëse demokratike.
Nuk është rastësi që demokracia në Shqipëri dhe pse ka tashmë 30 vite sërish ka institucione fare të brishta e ndonjëherë edhe të thyeshme. Trashëgimia e kulturës sonë politike vazhdon me qasje paraokiale dhe familjaritetit amoral. Besimi në institucionet e shtetit është e dobët dhe besimi te lideri “njësh” vazhdon të mbetet parësor. Eshtë kjo arsyeja që shqiptarët vazhdojnë të sillen si militantë të politikës së “njëshit” dhe jo institucionit.
E keqja është që askush sot, përveç disa zërave të intelektualëve( që dhe ata vazhdojnë të mos bëhen dot bashkë) , nuk e shikon në thelb situatën në Shqipëri. Foltorja, mitingjet, brohorimat me emra lideri etj, dëshmojnë se kjo kulturë i shkon për shtat elitës sonë politike e cila as që merr mundiimin ta shikojë si problem esencial edukimin me demokracinë që në fëmijëri.
Demokracia është edukim pjesmarrje, vendimarrje, lirie dhe besimi në institucione. Të gjitha këto mungojnë, sepse flasim për demokraci dhe nuk kuptojmë se nuk kemi një kulturë demokratike. Kultura jonë e trashëguar kultivon militantë dhe indiferentë. Ndaj ne ndërtuam një sistem që nuk funksionon sepse besuam te “njëshat”, ndaj ne nuk lëvizim as gishtin pa na “urdhëruar “partia, ndaj nuk dimë të bëhemi bashkë e të merremi vesh me njëri tjetrin! ! Dhe nëse sot fillojmë dhe edukojmë një kulturë tjetër, do duhen dekada që ti shikojmë frytet.