Bisedë me piktorin Zois Shuttie(Zoi Shyti), artisti që braktisi vendin komunist pese dekada të shkuara, gazetarin e Zërit të Amerikës, profesorin e artit, fituesin e medaljes së artë në Paris, i cili ende vuan pengun që ciklin e panelave të Nënë Terezës nuk po e dërgon dot në Tiranë. Odiseja e tij që nga viti 1992, kur shkeli për të parën herë vendlindjen pas arratisjes…./
Nga Dalip Greca/
Zoi Shyti, është një artist, që prej kohësh ka spikatur me individualitetin e tij krijues të papërsëritshëm dhe ka lënë gjurmë në Amerikë dhe Europë, është mirëpritur ne kryeqendrat e artit botëror; në Paris, Londër, San Francisko, Meksiko,Uashington, Nju Jork, Filadelfia, e më pas në Tiranë. Si artist dhe si njeri, ai mbart një histori interesante; i shpëtuar nga vdekja në mënyrë misterioze, i ndihur nga fati në gërmadhat e Luftës së Dytë Botërore, kur ai ishte ende fëmijë; i mezirritur me mundime në kohën e vështirë të pasluftës, i arsimuar në Liceun Artistik të Tiranës, ku krejt kundër prirjeve dhe dëshirave studioi për skulpturë dhe jo për pikturë;i emëruar në fillim si piktor në Artizanatin e Tiranës, më pas si piktor e skulptor në Drejtorinë e Kufirit;ai gjenë momentin dhe arratiset drejt Greqisë. Vendi i helenëve nuk i dhuroi mikpriteje; duke i rezervuar një sfilitje,ngaqë nuk donin të besonin se ai ishte arratisur si artist i ndrydhur nga liria e munguar. Iu desh shumë stërmundim që të vërtetonte se ai nuk ishte një agjent i sigurimit te shtetit
, siç dyshohej, por një artist që kërkonte liri fjale dhe liri artsitike.Ai erdhi në vendin e lirë, ku më parë kishte qenë ati i tij dhe u vendos pikërisht në qytetin ku kishte jetuar babai, në Filadelfia. Pas vështirësive të fillimit arrin që të realizoi ëndërrën që mbartëte me vete që nga Shqipëria; studimin në një shkollë arti me emër në Amerikë. U regjistrua në “Pennsylvania Academy of the fine Arts”. Pasi u diplomua shkelqyshem në “University of Pennsilvany of the fine Arts”, ndërmori udhëtimin drejt Parisit dhe Londrës për të njohur botën e magjishme të artit. Është koha kur merr dhe nje ftesë për të dhënë mësim në Akademinë e njohur të Firences, kryeqendra e Rilindjes. Jep mësim skulpture për 6 muaj për një grup artistësh amerikanë, por detyrohet ta braktisë mësimdhënien për arsye shëndetësore. Kthehet sërish në Paris dhe prej andej në Filadelfia. Më 1973 Zoin e gjeme profesor në “Free University” në San Francisko, më pas jep leksione në “Instituto Ajende” në Meksikë. Ai ekspozon aty; më pas do të ekspozonte në Paris, ku merr titullin e nderit, ndërsa disa vite më vonë po aty do të nderohej me Medaljen e Argjendtë e të artë në të tjera ekspozita, që do të hapeshin po në “Grand Salon des Artists Française”. Më 1978 ai është realizuesi i një portreti të Skënderbeut, me porosi të komisionit të Sheshit “Skënderbeg”, portret që ai ia dhuroi bashkisë së Parisit në shenjë nderimi për nderin që i bëri popullit shqiptar. Pikërisht me 1982 Zoi kthehet në Nju Jork dhe më pas shkon në Uashington, ku fillon punë si gazetar në Zërin e Amerikës.Edhe pse i sëmurë, me diagnozë tashmë të përcaktuar, ai nuk ndahet nga studioja e tij, aty në Bronx. Po në ç’rrugë rrjedh më vonë jeta dhe aktiviteti artistik i Zoit? Cila është odiseja e tij me panelat kushtuar Nënë Terezës, që për 10 vjet nuk ka mundur t’i çojë në Tiranë? Le të ndjekim intervistën.
– Zoi, edhe pse me probleme shëndetësore, ju ende po mbijetoni pengun e parealizuar për të dërguar në Shqipëri ciklin e veprës tuaj kushtuar Nënë Terezës.Keni ende shpresa se një ditë do të jeni në Shqipëri së bashku me ciklin?
– Po, pa tjetër që kam shpresa. Pa shpresa nuk bëhet asgjë. Unë ç’dogjë që bëj nga dita në ditë, e bëj për hir të shpresave; se do dalë mirë, se do shihet me sy të mirë nga të tjerët, se do përfundoi me muret e ndonjë koleksioneri të ri, e kështu me radhë, se jeta pashpresa do jetë jetë e pakuptimtë dhe e pavlerë. Unë nuk mund t’i zgjidh dot çështjet e mia shëndetësore, se ato janë çështje mjekësie dhe çështje fati. Unë vetëm i bindem fatit tim dhe shpresoj që “ditët e mira paskëtaj vijnë”.Shpresa sheron. Kështu e ushtroj punën time artistike e krijuese unë, pavarësishte nga vështirësitë e paparashikuara.

Ne c’rrethana lindi cikli shumëpanelash per Nene Terezes?

– Kur unë punoja si korespondent dhe lajmdhënës i Zërit të Amerikës dhe kur, për të parën herë në jetën time bleva shtëpinë time në Uashington, në vitin 1985 zoti Albert Akshia nga Roma, më kërkoi në telefon që të shkruaja diçka për Nënë Terezën për konkursin ndërkombëtar të organizuar nga Dom Lush Gjergji në Ferizaj të Kosovës. Unë i premtova dhe e mbajta fjalen. I dërgova poezinë “Nëna e Dhimbjes”, një improvizim i çastit, që një muaj më vonë po ai më lajmëron në telefon që poezia ime kishte zënë vendin e parë në atë konkurs, dhe ai e recitoi atë në telefon. Në mbarim m’u lut t’i vija ato imazhe në pikturë me të njëjtën forcë bukurie. Prap i premtova dhe bëra disa studime, ca bocete të vogla, që më pëlqyen. Nuk ishte thirrja e tij që më vuri përpara këtij misioni të mëtejshëm piktoral; ishte vet fati ai që ndikoi në drejtimin e mëtejshëm të jetës sime. Vendosa të largohem nga puna, shita shtëpinë, dhe u shpërngula në South Miami Beach në Floridë, ku klima tropikale më vuri përballë jetës lakuriqe të dobësive të njerëzve alkoholikë, drogistë, vjedhës e me vese të tjera, dukuri kjo që më dha material të bollshëm për projektin tim. Ajo ndodhi 19 vjet më parë. Tani, që projekti është i mbaruar, vendi i tij nuk është më në studjon time, se i përket publikut, që ta shijoi e ta gjykoi atë sipas nivelit të vet. Çështja tani që i tërë projekti është përfunduar është shumë lehtë dhe e zgjidhshme, se tani çdo gjë mbetet në transportin dhe sigurimin për në ekspozitë. Si thuhet dhe në Anglisht: “When there is a will, there is a way!”. (Po qe vullneti gjëndet edhe zgjidhja)
– Si u prit cikli për Nënë Terezën? A pati komente në fillesat e realizimit të tij?
-Po e nis pergjigjen me nje citim:“Ideja juaj për një altar të përhershëm kushtuar një Shenjti të Gjallë”, më shkruante analisti filozof Jungian, Doktor Roger J. Radloff, më 30 Prill 1987, kur ai vizitoi bashkë me kryebashkiakun e qytetit të gjashtë panelat e para të ciklit në Muzeun Metropolitan të Korall Gejbels në Floridë, “është një ide e shkëlqyer dhe njëkohësisht qëndron në kundërshtim me dashurinë e kushtëzuar të morializuar kaq shpesh në ditët tona në emër të të vdekurit ndaj dhe të shkaqeve të pakonceptueshme të së shkuarës”.
-Ku dhe kur u ekspozuan panelat, në qendër të të cilave ishte Nënë Tereza dhe ç’pritje i rezervoi publiku?
– Ky cikël tablosh të mëdha u ekspozua së pari në tërësi në vitin 1991 në Rotanden e Pallatit të Kongreseve, organizuar nga Kongresmeni Tom Lantos dhe Kongresmeni John Porter, të Komisjonit të të Drejtave të Njeriut pranë Kongresit Amerikan. Kështu ata i dhanë rastin kësaj çështjeje që Nëna Terezë të njihej publikisht si bijë shqiptare, në sajë të parrullave që vura unë në hyrje të ekspozitës. Por e them me keqardhje që askush nga shqiptarët e Uashingtonit nuk bëri xhap për t’i bërë një vizitë, me përjashtim të valltarëve të vegjël të Nju Xhersit dhe të turmave të studentëve e të vizitorëve amerikanë që i mbushën sallat me kureshtjen e tyre. Bile dhe ata shqiptarë të zgjedhur të Diasporës që erdhën në Uashington për të biseduar me Departmentin e Shtetit për të hapur bizneset e parë të tyre në Shqipëri në kohën e trubullirave shoqërore që tundën themelet e bastionit të kuq, as e morën mundimin që të ktheheshin për të ditur se ç’na ka bërë ky artist me këto imazhe.
-Si e shpjegoni indiferencën e shqiptarëve?
– Unë nuk komentoj, vetëm sjell fakte. Po shtoj se edhe për festën e ditës së flamurit në Nju Jork Hilton atë vit, më ftuan dhe mua të sillnja panelat e ekspozitës për publikun shqiptar. Kur arrita në korridor me panelat e mëdha, organizuesit as që i hodhën një sy punëve. Pas manifestimit të gjithë u zhdukën dhe unë u detyrova të rrija atë natë me to në hotel, derisa të nesërmen u gjet mjeti për t’i çuar në studjon time. Askush nuk doli zot as për faturën, as për shqetësimin tim. Kështu pra, ky peng i parealizuar, si e quani ju, peng për të ekspozuar në Shqipëri veprën kushtuar Nënë Terezës është më tepër peng i të ineteresuareve të tjerë, të cilët kanë shfaqur dëshirën që ta sjellin këtë vepër të publiku shqiptar, por që deri më sot s’kanë bërë asgjë për t’a realizuar atë. Unë jam mbushur me premtime të thata, por prap jam me shpresa!
-Dikur ju i paketuat pikturat drejt Shqipërisë, madje dhe i dërguat në aeroport, përse nuk mbërritën ato në Shqipëri?
– Ah, po, histori e shkuar.Ishte Arbëria Airlines, kompania e parë ajrore e udhëtimeve direkte turistike për në Shqipëri, ajo që mori përsipër në vitin 1993 dërgimin e këtij cikli me kargon e avionit të sajë. Por buja e Arbërisë na doli si flaka e kashtës, u ndez shpejt, u përhap shpejt dhe u shua shpejt. Unë atëhere mbeta në zyrat e Arbërisë, duke komunikuar me telefona, me fakse e me letra me Ministrin e Kulturës, me përfaqësinë tonë pranë OKB-së dhe me ambasadorin e parë shqiptar në Uashington, që të kishin durim. Arbëria bile bëri dhe ftesat e hapjes së ekspozitës në Galerinë Kombëtare të Arteve nën emrin e Dr. Sali Berishës me rastin e vizitës së Shënjtërisë së Tij, Papes Gjon Palit të Dytë, në Shqipëri. Por pasi pagova Arbërinë për atë udhëtim, unë paketova punët dhe i çova në aeroport. Avioni s’u ngrit nga pista dhe paratë s’u kthyen më. Vetëm ngjarja e hidhur dhe turpi i pronarit mbetën në kujtesën time.
– Kur e vizituat Shqipërinë për të parën herë pas arratisjes?
– Në fillim të vitit 1992,drejtori i Galerisë Kombëtare të Arteve, zoti Ksenofon Dilo, më telefonoi dhe më siguroi që s’ishte aspak e rrezikshme për mua që të kthehesha në Shqipërin e lirë Demokratike me disa punime të vogla, për një ekspozitë në vendlindje. “Ne shokët e tu do të presim, bashkë me Nënën tënde, që i qan zemra për djalin e saj të zhdukur prej 28 vjetëve. Hajde… nisu!”
Ishte koha kur Ramiz Alia ishte në fuqi dhe unë njihesha si i arratisuri i Ministrisë së Brendeshme. Por thirrja e Nënës ishte më e madhe se frika që mund të me ndodhte gjë. Vajta dhe u përmalluam. Ekspozita me 175 punë të vogla në letër, u mirëprit nga gjithë ata qe e vizituan.
Dy vjet më vonë Prof. Ylli Popa dhe unë patëm një audiencë me Presidentin Sali Berishën në Vilën Katër mbi çështjen e sjelljes së ekspozitës së Nënë Terezës në Shqipëri.
Edhe njëherë kjo ekspozitë u bë çështje e medias: “Kur do të vijë ekspozita mbi Nënë Terezën në Shqipëri?” shkruante RD-ja në 1994; “Një pulëbardhë u ul përsëri në breg…” shkruante Republika në 1992, dhe “An Artist Returns Home With a Mother Teresa Art Show” (Një artist rikthehet në atdhe me një ekspozitë arti për Nënë Terezën) shkruante Isuf Hajrizi i Illyrisë në 1992. Por askush deri më sot s’i ka dalë burr zgjidhjes së këtyre thirrjeve mediale.
– A kanë patur fat pikturat e ciklit kushtuar humanistes Nënë Tereza të ekspozohen më pas në ndonje tjeter ekspozitë?
-Në vitin 1998 punët kryesore të këtij cikli monumental mbetën të varura në muret e banesës sime në Bruklin, ku herë pas here vinin pakica shokësh dhe ekipe korrespondentësh shqiptarë nga të dy anët e Atlantikut për intervista. Ne kishim dhe programin televiziv të Diasporës ahere të mbajtur të gjallë nga vëllezrit Osmani. Ishte pikërisht atë kohë kur unë po përleshesha me sëmundjen, por ajo më vuri poshtë, me shpatulla përtokë. Një miku im amerikan më solli një ditë me vete dhe kuratoren e muzeut Hargate. Ajo u mahnit nga ato që pa, edhe që kishte vizituar shumë studio artistësh para times, por nuk e imagjinonte dot se përse bëhej fjalë në këtë projekt arti, kur flitej për figurën humanitare të jashtëzakonshme, më të njohur në botën e atehershme. Ajo zgjodhi ato punë që flisnin gjuhë të përbashkët me të, meqë salla e ekspozimit atje, tha ajo, nuk kishte aq vend të bollshëm për tërë punët përbërëse të projektit. Punët u transportuan me automjet të veçantë të siguruar për mëse një milion dollarë, nëse ndodhte ndonjë e papritur. Tërë atë javë pas hapjes së ekspozitës mua, i ftuari i tyre, më kishin planifikuar të jepja bashkëbisedime e leksione me pagesë studentëve dhe profesorëve të artit mbi çështjen e frymezimit dhe të ekzekutimit të një vetporosie të tillë, meqë atyre i dukej e pabesushme që ky cikël i kushtuar mjerimit njerëzor nëpërmjet të figurës së Nobelistes Shqptare, të ishte bërë me pagesat e vet artistit. Unë ua shpjegova që ishte nevoja ime për të zbuluar vullnetin tim, ajo që më shtyu të shpenzoja mbi 65 mijë dollarët e mij për të plotësuar këtë porosi të lindur si nevojë kapricioze të vet artistit. Por ndodhi që pas kthimit tim në Nju Jork nga ajo ekspozitë, mua më shtruan urgjentisht në spital për dy ndërhyrje kirurgjikale. Por pse të ankohem, kam shpresa që do jem dhe më mirë, kur të dal nga salla e operacionit tjetër që do bëhet javën e parë të shtatorit. E shifni pra?!… Prandaj duhet patur shpresë!

-Odiseja e “Testamentit” tuaj artistik, ka nisur që në vitet e para të demokracisë, kur në pushtet ishte Partia Demokratike dhe presidenti Berisha, i cili atëherë pat lëshuar urdhëra dikastereve që të mbështesnin inisiativën tuaj, ku ngeci problemi?

– Projekti filloi saktësishte në vitin 1986 dhe pas asaj, “gur mbi gur, bëhet një mur” thotë fjala e urtë popullore. Unë e kisha të kryer në vitin 1991 kur u ekspozua në Pallatin e Kongreseve Amerikane në Uashington. Por me frymën e Demokracisë në Shqipëri, unë penelova dhe një grup udhëheqësish demokratë shqiptarë, si Dr. Sali Berishën dhe Dr. Ibrahim Rugovën në tablonë kryesore me portrete të udhëheqësve liridashës të mbledhur rreth Nënë Terezës, Papa Gjon Pali i Dytë, Dalaj Lamës dhe Kardinalit O’Conner.
Ku ngeci çështja?!… është pyetja juaj. Në përgjigjen e mësipërme, unë i shtjellova pothuajse qartë pengesat e mëdha të premtimeve boshe nga ana shqiptare, meqë ne nuk jemi edukuar t’i shohim veprat e artit, e sidomos të arteve figurative, me sy të të zhvilluar nga pikpamja estetike, artistike ose të investimeve kulturore. Ndryshe nga muzika e sportet që na kënaqin aty në çast, artet figurative përjetojnë shekuj historie të identitetit të ndjeshmërisë kombëtare.
– A bëtë përpjekje të tjera për të çuar ciklin në Shqipëri?
– Në vitin 1994 unë vajta përsëri në Shqipëri, meqë Nëna ime tanimë ishte në shtratin e vdekjes. Unë qëndrova tërë muajin pranë asaj. Doktor Ylli Popa më lajmëroi që na kishte ftuar President Sali Berisha për një vizitë në vilën e tij, për të diskutuar se ç’mund të bëhej për sjelljen e projektit mbi Nënë Terezën në Shqipëri. I hapa tërë ilustrimet e riprodhimet, për të cilat ai tha: “Po pse s’më lajmëruat përpara vizitës së Shenjtërisë së Tij, Papës Gjon Pali i Dytë, që ishte këtu për një vizitë?” Ia ktheva: “Po pse s’më ftuan përpara vizitës së Papës, kur Ministria e Kulturës po merrej vesh me mua me telefona e fakse qysh tre vjetë më parë?”.
Pas një heshtje pranë oxhakut me zjarr bubulak, makina e tij n’a përcolli në banesat tona.
Ju keni marrë një ftesë zyrtare që në maj 2005 nga drejtori i Galerisë së Artit në Tiranë, Abaz Hado dhe një tjetër ftesë në korrik 2005 nga drejtori i Muzeut,z. Moikom Zeqo, a përbëjnë shpresë ato për ta konkretizuar përpjekjen tuaj?

– Unë shpresoj që qeveria Demokratike e Berishës, me përvojat e periudhës së parë udhëheqëse edhe në degët e artit e të kulturës kombëtare, tani mund të jetë më në gjendje ta sjellë këtë ekspozitë shëtitëse në vendet e sipërpërmendura. Por duhet patur durim dhe ecuri të vullnetshme.
Në Dhjetorin e kaluar unë vajta sërish në Tiranë dhe këtë radhë e bisedova këtë çështje me të dy drejtorët e institucioneve të larta të vendit: me drejtorin e Galerisë Kombëtare të Arteve, zotin Abaz Hado, dhe me drejtorin e Muzeut Historik, zotin Moikom Zeqo. Të dy e aprovuan dërgimin e dy ekspozitave atje: e para si ekspozitë Retrospektive e tërë jetës time artistike për Galerinë Kombëtare të Arteve me 15 – 30 Nëntor; dhe ekspozita tjetër do hapej me punët e ciklit mbi Nënë Terezën në Muzeun Historik, 1 – 15 Dhjetor të këtij viti. Por iu desh atyre gjashtë a shtate muaj për të më dërguar ftesat zyrtare për të vërtetuar nëse këto premtime do realizoheshin, apojo. Unë deri tani kam një njohuri të fenomenit të mosqënies korrekt mes njerëzve tanë, edhe që ne jemi shumë të përpiktë ndaj marëdhënieve me të huajt. Për këtë arësye çështja tani qëndron në erë, vërtet peng i parealizuar. Mua më vjen keq që gjithë orvatjet e mia të deritanishme për t’a çuar këtë projekt në Shqipëri e në vendet fqinjë, kanë dështuar. Megjithatë, për të dërguar një vepër humanitare kushtuar Nënë Terezës me ftesën e atyre institucioneve, duhen gjetur sponsorët. Dhe sponsorët nuk mund t’i gjej dot unë sesa mund t’i gjejë me lehtësi të madhe një organizatë e diaspores. Prandaj dhe unë them që ky peng është peng shqiptar, se unë vet detyrën time të ndërgjegjshme ndaj kombit e kam kryer me talentin, me punën, me kohën dhe me shpenzimet e mia. Kusuri tani varet nga ndërgjegja e të tjerëve.

A keni bërë përpjekje për t’iu drejtuar diasporës shqiptare për të sponsorizuar transportimin e pikturave?A u jeni drejtuar biznesmenëve të veçantë apo ndonjë shoqate shqiptaro-amerikane?
.- Për t’iu drejtuar Diasporës për një ndihmë të tillë, duhet më parë që diaspora të vihet në dijeni të qënies së këtij spektakli artistik, që ka të bëjë me transportimin dhe me sigurimin përkatës të këtyre punëve arti nga çasti që dalin nga studio ime e derisa arrijnë në Tiranë, dhe prej andej, po qe se Ministria e Kulturës ndërhyn pranë Ministrive motra të vendeve fqinje, të dërgohet në kryeqytetet e trojeve shqiptare, dhe të mbarojnë në Romë. Unë shpresoj që Gazeta ILLYRIA, që i ka tërë kontaktet me biznesmenët e suksesshëm shqiptarë në çdo qoshe të Shteteve të Bashkuara, mund t’i bëjë atyre një thirrje në emrin e vet për të mëkëmbur vlerat e bukura shqiptare në kohën e trazirave, duke mos e lënë emrin shqiptar të bëhet i njohur vetëm nëpërmjet të komenteve negative të medias së huaj. Duhet ditur që po nuk i shfaqëm në vlerat tona, kush do vere ujë në zjarr për ne? Edhe media ne Tirane mund te sensibilizoje opinionin.
Pas një lajmërimi të tillë, unë do jem i gatshëm të shkoj në ato qendra dhe t’i ilustroj bashkëtakimet me shfaqje videosh e me materiale të tjera. Por kjo duhet organizuar nga të tjerët me kërkesat e tyre. Edhe enteve private a shtetërore amerikane i duhen drejtuar kërkesat nga Gazeta Illyria, që është i vetmi organ i shtypit, që përfaqëson zërin shqiptar në botën e lirë, ose nga individë të tjerë.
Cfare te reja presim ne projektet e tua artistike?
– Unë tani po merem me një kuadër të madh mbi gjenositin e kohëve të fundit në Kosovë, që ende po vazhdon gërmimet e reja, ku shfarosja e njeriut nga njeriu u bë shëmtimi më i madh fizik e shpirteror i njeriut nga autorët e barbarive të shfarosjes. Unë nuk parashikoj dot se ç’hap tjetër do hedh më vonë. Unë jetoj nga dita në ditë. E ardhmja s’më përket mua. Eshtë vetëm shpresa ajo që më mban gjallë në botën time të artit me letërsinë dhe me muzikën klasike. Të tjerat janë jashtë sferës te vullnetit tim.
Nëpër cilat ekspozita ka shëtitur Nënë Tereza e Zoi Shhytit në Amerikë dhe Europë dhe si është realizuar transportimi i saj?
– Trajektorin historik të gjithë vendeve ku është ekspozuar ky projekt e kemi sqaruar më sipër. Por çmimet këtu në SHBA për transportimin dhe sigurimin e veprave të artit janë më të larta se ato të Evropës. Kur bëhet fjalë për ekspozita shëtitëse, po të paguhen shpenzimet nga dy a më shumë institucione të ndryshme, pagesat përgjysmohen. Por personat e marëdhënieve publike këtu kanë superioritet në lidhje me mbledhjen e fondeve për atë qëllim. Nëse një galeri arti, a një muze i tillë bën kërkesa shkëmbimesh të ekspozitave nga një qendër në tjetrën, ekspozitat lëvizin me lehtësi, dhe shpenzimet përpjestohen. Në këto raste institucionet e tilla kanë rreth tyre donatorë të mëdhenj, që i mirëmbajnë tërë qendrat a kulturës e të arteve dyerhapur për publikun artdashës.
Kur kuratorja e muzeut Hargate Art Center në Concord të New Hampshirë erdhi në studjon time dhe zgjodhi punët që duheshin ekspozuar në sallën e tyre, ajo dërgoi mjetet e transportit të muzeut me një mbulesë sigurimi mbi një milion dollarë. Kjo e bëri shoferin dhe ekspertët e ambalazhimit e të ngarkesës të ishin shumë të kujdesshëm për mirmbajtjet e punëve nga çasti që ato dolën nga studio ime deri në kohën kur u kthyen sërish.

Le të bisedojmë pak për pikturën dhe Zoin, kur janë bashkuar ato në udhëtimin e gjatë?

– Unë fillova të vizatoj e të bëj forma të ndryshme çiliminjësh me argjil të gërryer nga përroi i Lushnjës, që në moshën gjashtë vjeçare. Shoku i fëminisë time të asaj kohe, poeti i njohur Faslli Haliti, si për çudi, më dërgoi me email kujtimet që ai mban mend mbi mua në kohën e inosencës time sesi ai, me prirjet e tia piktorale dhe poetike, më shihte mua atë kohë të vështirë, që për mua është një fenomen i ringjalljes së nostalgjisë së fjetur në kujtesën e asaj kohe.
Vetëdija e dëshirës sime për t’u bërë piktor filloi kur më nxorën të gjallë nga gërmadhat e bombardimeve në qytetin e Lushnjës. I gjakosur e i lidhur me fasho kokë e këmbë e me lot ndër sy, unë zhgaravisja me qymyrin e trarëve të djegur mbi faqet e mureve të gërmadhave imazhe lufte.
Qysh aherë unë nuk iu ndava zhgarravinave. Por varfëria e pasluftës nuk na dha mjete punë për vizatim e për pikturë. Unë përdorja gurë shtufë me ngjyra dheu, ose shtrydhja gjethurina të egra ngjyrash, që ishin të rrezikshme e helmuse. Në shkollën fillore ne vizatonim në derrasën e zezë ose në çimenton prapa shkollës me shkumës, ose në truallin e thatë me gërvishtje shkopi. Lapsa s’kishte, librat ishin të rralla, as mellan s’kishim. Ne e kopjonim lëndën me radhë dhe e mësonim përmendsh.
Babai më mbante në dyqan për të mësuar zanatin, se donte që unë të bëhesha rrobaqepës. Por mendja ime ishte fiksuar në pikturë. Nga inati im dhe kundër dëshirës së tij, unë u mora me zdrukthtari për një vit e gjysëm. Kur u sëmura rendë, mjekët ma hoqën fillin. Dhe babai hoqi dorë nga këmbëngulja e tij dhe më lejoi të merresha me atë që doja. Ai vete ishte i dëshpëruar, meqë para se të kthehej nga Amerika në vitin 1923, ai ishte muzikant me një grup në Filadelfi. Fatkeqësia e detyroi atë të bëhej rrobaqepës në Lushnjë. Ai, në të vërtetë, s’donte që unë të pësoja të njëjtin fat.
-Me pas ju shkuat ne Liceun Artistik, a mund ta vazhdojme rrefimin rreth formimit tuaj artistic dhe karrieres ne Shqiperi?

– Liceu Artistik shtatë-vjeçar është kapitull më vete rrëfimi, por unë s’po flas tani për të. Pas mbarimit të Liceut në degën e skulpturës, mua më punësuan në drejtorinë e Kufirit të Ministrisë së Brendshme si skulptor. Pas kryerjes së një busti, që dhe sot është mbi pedestalin e vet, unë bëra një portret të madh me qymyr të djegur të Drejtorit të Drejtorisë së Kufirit, Gjeneral Ndreko Rinos. U ekspozua në hyrje të ekspozitës vjetore në Pallatin e Brigadave. Gjenerali e mirëpriti me lëvdata atë. Pastaj zyra më besoi temën e vështirë të Provokacioneve të Gushtin të 1949-ës nga Grekët. Ishte kryetabloja e ekspozitës shëtitëse të Kufirit nga Tirana në Durrës e gjetkë. Ishte viti 1963.
Gjysma e familjes time ishte zhdukur, gjoja nga sëmundjet. Gjysma tjetër ishte e përçarë. Kundër ligjit, unë solla në Tiranë Nënën time, dy fëmijët jetimë të motrës së vdekur, dhe vëllan e motrën e vogël. Jetuam mizërisht me rrogën time; gjashtë veta në një dhomë me gjysëm nevojtoreje. Gjeneral Ndrekua më la të punoja në një studjo të madhe të Ministrisë për tablotë me përmasa të mëdha. Unë fshehurazi flija atje. Por dhe unë s’e kisha të gjatë. Më informuan të bëja diçka, se “klima e Tiranës ishte shume’e keqe për mua” Si i biri i një amerikani, të punoja në Ministrinë e Brendshme pa anëtarësi partie, ishte e papranushme. Pastaj disa piktorë e hanin me sy vendin tim.
– Ne c’rrethana u arratiset dhe si arritet qe te gjenit celesin e e depertimit ne rrethet artistike amerikane, ku konkurenca eshte konkuruese?
– Nën presionin e vazhdushëm, u detyrova të krijoja mundësinë e arratisjes për në Greqi në vitin 1964. Prej andej një vit më vonë erdha në SHBA. Anglisht nuk dija, por flisnja gjuhën e artit. Kundër dëshirës së farefisit tim në Filadelfi, unë pas punë frekuentoja shkollën Fleisher Memorial Arts. Më pastaj u regjistrova në Pennsylvania Academy of the Fine Arts, në Temple University dhe në University of Pennsylvania me bursë të plotë deri në mbarim në vitin 1970, duke fituar kështu disa çmime të meritushme. Ekspozova, po ashtu, në disa galeri të qytetit dhe në periferi dhe fillova te behesha i njohur ne rrethet artistike.
Po atë vit u bëra qytetar Amerikan, dhe me pasaportën e parë në dorë dhe me të fejuarën time, Miss Iowa Carolyn, për krahu, ne i hipëm avionit për Londër dhe për Paris. Atje njoha shkollën e pikturës Franceze në l’Academie de la Grande Chaumiere me profesorin Ives Brayer, e më vonë njoha pikturën e Rilindjes Italiane në Academia dei Belle Arti në Firenze. Kthimi në Amerikë, më ofroi ftesën për të dhënë mësime në “Instituto Allende në San Miguel de Allende” në Meksikë, ku mora dhe diplomën e mjeshtrit të pikturës. Kudo që kam jetuar e kudo ku kam dhenë mësime, kam fituar ca e kam humbur ca. Jeta pa humbje është po aq e mërzitshme sa ajo pa fitime. Por kudo i kam dalë në krye halleve pa ndihmën e askujt.

C’është piktura për Zoin?

Piktura për mua është poezi me ngjyra, është muzikë e pazëshme, është filozofi e padiktushme prej askuj tjetër veç atij që ndodhet përpara saj në çastin e ekzekutimit. Piktura është besim fetar i krijimtarisë të së bukurës prej meje në mënyrën time, prandaj dhe është feja ime.
Cila ka qenë kënaqësia më e madhe që ju ka dhënë piktura?
– Kënaqësia ime jo e zakonshme që kam njohur nga procesi i pikturimit është që unë s’para kam patur vullnet e dëshirë të ndahem prej saj. Përpara pikturës sime e ndjej veten si ata që i zë qymyri i dashurisë dhe nuk rrijnë dot pa njeri tjetrin. Por kur vjen koha e ndarjes, unë jam mësuar të rroj me ringjalljen e kujtimeve mbi to. Mua më kanë vjedhur shumë kuadro. Kjo ka ardhur me që unë kam udhëtuar e banuar në shumë vende dhe nga që unë u besoj njerëzve. Fatkeqësisht, kam njohur shumë pak njerëz të ndershëm e të ndërgjegjshëm. Dhe po të mendohemi mirë, asnjëlloj çmim-tregu nuk i jep mundit të krijimtarisë artistike vlerën e merituar bërjes së asaj vepre. Flas për veten time. Unë jam i pasur, jo në kuptimin e kamjes, por në kuptimin e përmbushjes shpirtërore e mendore të nevojave të mia, që ndonjë ditë do bëhen kërkesat e të tjerëve. Unë jam “workoholic” dhe e filloj punën çdo ditë herët dhe vazhdoj deri në orët e mëngjezit tjetër. Itinerari im brenda mureve të banesës është nga kompjuteri në pikturë, nga poezia në lexim letrar ose informativ, dhe në mbrëmje bredh nga korespondenca në skulpturë. Kur jeta është e mbushur me aktivitete, njeriu nuk ka kohë të sorollatet më kot. Perkundrazi, shpesh herë më dhimbset që nuk e kam shfrytëzuar kohën edhe me aktivisht, dhe pendohem që dëshira ime e madhe për të bredhur e për të njohur botën, më la mua panjohur veten dhe pakryer tërë ato dorëshkrime në letër.

Keni pasur ndonjë çast kur keni dashur ta braktisni penelin?
– E vetmja kohë kur unë s’i mbaja dot penelat ndër duar ishte koha e kimotherapisë dhe koha e mëpastajme e saj me efekte anësore që zgjati mbi pesë vjet. Atë kohë unë dridhesha nga ethet e vdekjes pas vënies së gjilpërave në kofshë a në bark. Edhe palca më dridhej, dhe më e keqja ishte që në apartamentin tim s’kishte as ngrohje. Por nga ato pesë vjet dëshpërimi, nuk iu dorëzova fatit dhe dola më i fortë nga ç’pritnin të tjerët që më shihnin nga larg. Ajo ishte çështje shëndeti, por jo, askurr s’kam dashur t’i braktis penelat, qoftë edhe për punë me pagesë të lartë. Edhe kur jepja mësime në institute, unë u demostroja studentëve sesi t’i zgjidhnin problemet përpara vështirësive tona, dhe ne i kritikonim bashkërisht punët në fund. Me ta koha ishte e përmbushur me gëzim.
Duke lënë mënjanë modestinë, më thoni diçka për vlerësimin e pikturës së Zoi Shytit, në Amerikë dhe në Europë.
– Vlerësimet mbi pikturën time s’kanë të bëjnë mbi punën time, më tepër se kanë të bëjnë me ata që shprehen për të kënaqur mendimet e tyre. Fjalët i merr era, thoshin pleqtë tanë, kurse veprat për të cilat bëhet fjalë mbetet aty, dhe shpesh atyre u shumëfishohet vlera me kalimin e kohës.
Unë jam takuar dhe kam qenë në shoqëri të njerëzve të njohur gjatë këtyre dyzet vjetëve në botën e lirë, por ç’rëndësi kanë ato takime dhe njohje, veç shfletosjes së librit të kujtimeve fotografike dhe të ditarëve vetjake. Sidoqoftë, jeta ime më e përmbushur me shurje etje e me përshtypje më të mira ka qenë gjithmonë në shoqërinë e artistëve, sidomos në rrethet Pariziane.
Ju keni patur raste të takoheni me shumë personalitete në Europë dhe në SHBA, keni pasur korespondencë me presidentë dhe personalitete,a mund të thoni diçka më konkrete për kredencialet në këtë fushë? Ta zëmë kur i keni shkruar për herë të fundit presidentit Bush ose kur ju ka shkruar për të fundit herë presidenti Clinton?

– Unë kam jetuan mes një rrjeti të gjërë shokësh e miqësh koleksionerë e artistë të njohur botërisht, si dhe me persona të një niveli të lartë të njerëzve të njohur për kontributin e tyre të shumanshëm në të mirën njerëzore. Cdo anëtar i atij rrjeti ka reaguar ndryshe ndaj pikturës time, jo gjithmonë të favorshme:
*Willian F. Buckley, shkrimtar e personalitet amerikan i letrave më uronte në një letër, pas korespondencës që pati ai me Princess Grace of Monaco për mua. “Ju përgëzoj” më shkruante ai, “për shpirtin tuaj galant dhe talentet e mëdha. Me përshtypjet më të mira të cilat ruajmë se bashku me gruan time, Si gjithmonë, William. Buckley, Jr.”
July 31, 1981.
*Alex Daoud, Mayor of Miami Beach, Florida me shkruante: “Më ka bërë vërtet përshtypje pasuria e talentit dhe frymëzimit tuaj se Nënë Teresa është një udhëheqëse shpirtërore dhe burim dashuri e përkushtimi.Vepra juaj është bekuar me sukses..” Sept 12, 89
***
*“Kisha lexuar më parë në DRITA poezinë tuaj duke mbetur mjaft i prekur prej saj” me shkruante Gjon Sinishta i Albanian Catholic Information Center in California ne vitin 1986, “Piktura murale e Nënën Terezës që keni kompletuar është lavdërueshmedhe do të kisha pasur vërtet dëshirë që t’ju kisha asistuargjatë asaj pune”.
***

*”Në jetën tuaj të re në Amerikë, interesi juaj për artin do të ketë një kuptim gjithnjë më të madh e më të plotë për ju,” shkruante Sekretarja Personale e Presidentit L.B. Johnson nga Shtëpia e Bardhë në Shtator 18, 1967, kur ai mori portretin që bëra unë i porositur nga Shtëpia Ndërkombëtare e Studentëve.
***
Presidenti Klinton u shpreh kështu në letrën e tij në lidhje me pejsazhin e Krujës me valle Myzeqare, që unë i dërgova si urim të shpejtë pas operacionit të tij të suksesshëm kardiak: “Mbështetja e njerëzve si ju më kanë ndihmuar vërtet për të rigjetur forcën. Është mirësi nga ana juaj që keni menduar për mua dhe ju jam shumë mirënjohës për bujarinë tuaj. Gjithë të mirat për ju. Sinqerisht, Bill Clinton (nënshkruar).
***
*”Nga informacioni që kemi marrë, ju meritoni lavdërime si për aftësinë ashtu edhe për vendosmërinë tuaj,.” shkruante Robert Abrahams, sekretari i Wolf Memorial Foundation in 1968.
***
“Poezia m’u duk e bukur dhe emocionuese, po ashtu edhe pikturat tuaja… Me pikturat, të cilat janë vërtet gjeniale dhe poezinë tuaj që është po aq e mirë, do ta kujtojë gjithmonë takimin me një person kaq magjepës..” shkruante poetesha amerikane Jean Meer ne vitin 1970.
* **
“Siç ka thënë një njeri i mençur: “Atë çfarë kemi trashëguar nga të parët tanë duhet ta fitojmë edhe njëherë vetë në mënyrë që ta meritojmë,” me shkruante Senatori Hugh Scott i Pensilvanise ne Shtator, 1970
”Zotëri në cilësinë e laureatit të Medaljes së Argjendë të Sallonit” me ftonte Societe des Artistes Francais ne Grand Palais des Cahmps-Elysees ne vitin 1977, dhe ne vitin 1980 e njejta ftese erdhi per Medaille d’Or, qe m’u dha nga shoqata e Artisteve Franceze ne Paris.
***

– Ne Shtator 1991 Sokol Necaj, Sekretari i Pare i Misionit te Republikes se Shqiperise prane OKB-se me shkruante: “Po ju sqaroj shkurtimisht ku qendron gjendja ne punen per realizinin e hapjes se ekspozites tuaj… I derguam nje leter zotit Havier Perez de Cuellar, Sekretar i Pergjithshem i OKB-se per te ndihmuar qe hapja e ekspozites te behej ne seline e organizates boterore dhe ai te ishte organizator nderi i kesaj veprimtarie.”
– ***
– Nderkohe, zoti Viktor Sharra, shefi i departamentit te jashtem per Ministrin e Kultures me shkruante ne vitin 1991: “I dashur zoti Zois Shuttie, Jemi skajshmërisht të lumtur që ju keni dëshirën dhe gatishmërinë për të ekspozuar punën tuaj në Shqipëri në shtator… Gjatë qendrimit në Shqipëri do të jeni mik i Ministrisë së Kulturës, Rinisë dhe Sporteve dhe do të mbulojmë shpenzimet tuaja…”
– ***
•Ministri i Kultures Dhimiter Anagnosti, me shkruante ne Tetor 1992: “Sipas kerkeses se drejtuar Presidentit, Zotit Sali Berisha, ne mirepresim punimet tuaja dedikuar jetes dhe punes se palodhur te bijes shqiptare, Humanitares se mirenjohur ne mbare boten, NENES TEREZE, per te hapur ne vendin tone nje ekspozite shetitese.”
• ***
– Ministri i Kultures Teodor Laço i shkruante ne vitin 1995 Drejtorit te USIA, qe nuk ekziston me: “Kjo është një ekspozitë shumë e rëndësishme dhe është planifikuar që të parqitet fillimisht në Shqipëri e më pas në disa vende të Europës. Përpjekjet e autorit për ta sjellë në Shqipëri,…kanë qenë të pasuksesshme për shkak të vështirësive të transportimit ,… përpjekje të mëtejshme kanë dështuar për të njëjtën arsye.
– C’emra te tjere ka ne korrespondencen tuaj?
– Kam marre vleresime nga Ambasada Amerikane në Francë, nga Presidenca e Republikës Franceze, nga Kabineti i Presidentit të Senatit Kombëtar Francës; nga Ministrat Jean Tiberi, Pierre Bas dhe Olivier Guichard; nga Sekretarja Private e Mbretëreshës dhe të Princit Claus të Hollandës; nga Dhoma e Deputetëve të Brazilit; dhe nga Kongresmani Tom Lantos, pa përmendur këtu korespondencën me poetë dhe artistë të arenës ndërkombëtare, miq si artistët shumë të njohur bashkëkohorë Eugene Ormandi, Corneille, Salvador Dali, William de Kooning, polaku-israelit Ardon, mjeshtri Will Barnet e të tjerë shumë pak prej të cilëve janë ende mes nesh. Pa përmendur, gjithashtu, trofet dhe çmimet e poezive nga Shoqata e Poetëve të Holliwood-it, dhe ftesa nga Drejtoresha e Artit, Vera Pinneira, e fondacionit Qyteti i Paqes në Brazil etj…
– Dicka nga vlersimet e shtypit?
– Gazetarja Christine Hamm e gazetës Monitor të Konkordit, shkruante në artikullin e sajë Monumenti i një Ikone: “Shuttie vetë është një imazh kaq gjenerik i një artisti sa që edhe ai vetë mund të ikonë më vetë… Shuttie ndryshon nga shumë artistë bashkëkohorë me interesin e tij për të ekspozuar çnjerëzoren e njeriut ndaj njeriut… Vërtet, vepra e Shuttie-t filloi si një poezi..”
–
“Galeria” Shutties,është jeta e Zoit, si do ta përcaktonit atë dhe ç’projekte keni për të ardhmen?

.- Jo, unë nuk e quaj studjon time galeri. Ky emër i përshtatet sot komercializmit. Unë studjon time e quaj ateleier, që do të thote punishte, vend pune. Por muret e mia janë të mbuluar me kuadro. Po t’a kini parë operetën e famshme Ebraike “Po të jem i pasur, ja-la-ja-la-ja-la-ja-la” do kisha blerë shtëpi të madhe me shumë dhoma dhe do t’a kthenja atë në muze privat për t’ia lënë brezave të rinjë. Por, meqenëse ato ëndërra pas shiut, unë do merrem me punën time brenda atyre konditave.
Cfarë vendi zë Shqipëria në krijimtarinë tuaj, ku ju kaluat 26 vitet e fëminisë dhe rinisë tuaj të trishtë?

.- Në fillimin e zbulimit të ndjeshmërise time në lidhje me artet figurative, pavarësisht nga niveli i tyre artistik, kuptohet qe Shqiperia ze vendin e pare. Mua atje me mbine fidanet e pjellorise time artistike. Me vjen keq vetem qe tere punet e mia, kryesishte pejsazhet shqiptare, u zhduken. Sidomos ato te Karavastase e te Pishave te Divjakes, dhe ato te Liqejve te Lures.

E çoni shpesh mendjen atje ku keni kaluar fëmijërinë dhe ç’vend zënë kujtimet e asaj kohe, shoqëria e asaj kohe ne krijimtarin e tuaj?

– Edhe pse une kam jetuar 45 vjet jashtë vendlindjes, duke iu përshtatur kulturave dhe gjuhëve të atyre vendeve ku kam jetuar, unë s’kam hequr kurrë nga mendja asgjë nga ato që kujtesa ime ka ruajtur në vendet e veçanta të qënies time, gjatë kësaj periudhe katër dekadash. Kjo ishte arësyeja që unë nuk munda të krijoj familje me ndonjë nga admirueset e mia, se donja që fëmijët e mij të flisnin gjuhën e Nënës më parë se çdo gjuhë tjetër…(Ky shkrim u publikua se pari 10 vite te shkuara ne Gazeten “Illyria”