TË QËMTOSH HISTORINË TËNDE

-Botim dinjitoz i Muharrem Xhydollarit (Hudënishti) për vendlindjen. “Hudënishti në rrjedhat e historisë”. Një “guidë” për historianët tanë-/
Nga Shefqet Meko-Minneapoli/
Vitin e kaluar, bashkëpogradecari Muharrem Xhydollari (Hudënishti) më mori në telefon, dhe më tha se sapo kishte botuar një nga librat e tij më të dashur: Histori për vendlindjen. Me atë pasion shpërthyes përmes telefonit, që vetëm Muharremi di ta dëftejë, më premtoi se një kopje e veantë do të nisej në Minneapolis. Për aq sa më tregoi miku i bisedave në telefon, dukej se ishte një punë akumuluese, dhe jo fantazi, ishte kërkim, fakte, memorie,arkiva, të vërteta, ngjarje, njerëz, fise dhe degëzime fisesh në vite e vite… Dhe mezi prita të “takohesha” me një botë të jetuar dhe të panjohur. Libri erdhi. Që në kopertinë: tërheqës dhe joshës. Por më befasuese dy fjalët dedikuese të autorit: “Shefqetit, Shefqetit, dhe vetëm Shefqet Mekos…” Autori. Natyrisht jo pa emocion mirëprita këtë dhuratë.Unë e kam takuar vetëm një herë krejt shkarazi Muharrem Xhydallarin, kur entuziastë siç ishim të gjithë, hidhinim hapat e lirisë, pas dikataturës së deklaruar komuniste. Ai erdhi si një lloj “vetëtime” aty në sheshin “Skënderbej” pranë Muzeumit Kombëtar. “E ke nga Pogradeci, është pogradecar…” më tha gazetari Bashkim Koçi. Por Muharremi i sapodalë nga errësira e Spaçit, iku si një erë e fortë, që nuk munda të shpopisja më tej. Ishte i zënë, por ngeli ai moment në kujtesën time, si çast pritjeje që një ditë do vinte ndryshe…
Ndërsa më tingëllonte zëri i Muharremit “Njatjeta pogradecar”, mu kujtuan vitet 70 kur unë sapo kisha filluar vitin e parë në shkollën e mesme veterinare, që sapo ishte hapur në Pogradec. (Dhe po aq shpejt u mbyll). Unë e kisha parë Muharremin e ri të lëvizte plot energji nëpër rrugët e Pogradecit dhe në gjimnaz apo bibliotekë të qytetit. Për atë kohë atë e quanin “kokëkrisur” sepse fliste “kundër sistemit”. Unë nuk isha aq trim sa ta takoja e t’i thosha ndonjë fjalë, por thellë meje ngeli diçka që nuk harrohej. Energjia e tij shpërthyese, ndërsa lëvizte rrugëve të qytetit tim të dashur, Pogradec.Natyrisht, ai “pagoi” me vite rinie atë “energji të pa kontrolluar”, duke “investuar” pak edhe për mua, edhe për ty, edhe për shumë të tjerë… Ky njeri i “arshivuar” në memorin time, befas më telefonon në Amerikë dukë më bërë surprizën më të këndëshme telefonike në këtë botë të përtej Atllantikut. E dhe pse çdo gjë ishtë e thënë në efir, ai kishte mbetur energjik si në vitet ’70-të… Qysh atëherë mbetëm miq në distancë, që na afrojnë librat dhe bisedat për Shqipërinë e dashur. Librin e tij të parë “Mbi honin e Ferrit” për koincidencë e kam lexuar dukë fluturuar gati 4 vite më parë nga Minneapolis në Londër, Paris dhe Stamboll. Unë akoma nuk shpjegohem pse nuk munda të shkruaja diçka për librin e parë, por duket se duke qënë lexuar në fluturim edhe koha fuluroi, ndaj ky është shansi i dytë që nuk po e le të ikë. Sepse kjo është histori e një fashti, që ngjan dhe nuk ngjan me fashin tim, por mbi të gjitha është aq e detajuar, aq e vërtetë në fakte, analiza, rrëfenjëza , arshiva…dhe aq e ftohtë në gjykim, saqë thua : “Vërtet e ka shkruar nga një njeri që ka i ka mbijetuar Spaçit?”. Po. Është shkruar nga Muharrem Xhudollari , i cili iltërsisht thotë: “…mendoj se me këtë libër, kam dhënë një shkëndijë ndriçuese, zjarrin e së cilës shpresoj ta ndezin brezat e ardhshëm.Jam përpjekur që librin për fashtin tim, të ketë hije te mbahet në shtëpinë e bashkefashtarëve të mi, pse jo edhe të atyre të huajve që kurioziteti, jeta aventureske po turisike, do ti shtynte drejt prekjes së këtij realiteti..” Modest, i saktë, tejshikues në kohë – këto janë tiparë të autorit që në radhët e para të librit.
Muharremi Xhydollari nuk është një njëri që i friket përkatësisë së vet. Ai e thotë me gërma të mëdha se “është bir i një fashti”. Është tipi im, që nuk frikem nga jam apo nga emri që kam. Sot realiteti shqiptar përpiqet të injorojë vlerat që sjellin njerëzit inteletkualë që rastësisht kanë lindur në fshat. Duke qënë se shumë qytetarë janë varfëruar në ide, dhe duke pasur shumë politikanë katundarë në koncepte, madje dhe emrandryshuar, ka përpjekje që në mënyrë diskreminuese, të përdoren epitete fyese dhe aspak qytatetare ndaj njerëzve të mirë që rasti i ka lindur në fshat. Në fakt një djall mund të lindë kudo edhe në fshat, edhe në qytet… Djalli është djall dhe djaj në Tiranë ka plot…
Ajo që dua të them është se fshatbanuesit, janë njerëz të mirë që e dinë si nxirret buka e gojës dhe se si manaxhohen familja dhe jeta. Dhe libri i zotit Xhydollari vjen si një testament brezash: ” Shqiptarë, njihni veten tuaj”. Çdo histori dhe çdo qytetërim fillon diku dhe shkon tutje. Nëse pretendon të mohosh identitetin tënd, nuk mund të ëndërrosh apo ndërtosh të ardhmen. Këtë përpiqet të thotë libri në fjalë, i cili është një histori fshati detajësisht e shkruar dhe përshkruar thuajse “shikon” nje film në 3D. Muharrem Xhydollari e fillon me historinë e liqenit të Ohrit, flet për Enkelejtë etj… dhe për të vijuar në detaje me Hudënishtin, vendlindjen e vet, kur flitet për heronjtë, fiset, luftrat, paqet dhe dasmat, për kryepleqtë dhe kryetarët e kooperativës,për dëshmorët dhe të dënuarit e fshatit, për vizita të rangjeve të larta të politikanëve të kohës, për lulet e fshatit(Kaçet, aguliçet,lulekuqet) dhe instrumentat popullore, për fyellin, gajden, lojrat argëtuese, për lumenjtë dhe përrenjtë, për luadhet dhe puset e fshatit, për sinoret me Mëmëlishtin, Rodokalin apo Mokrën, për zogjtë cicërues, bilbilat dhe qyqet,për cironkat dhe ngjalat në liqen… Asgjë nuk i ka shpëtuar syrit të autorit, që tmerrësisht i dashuruar pas së vërtetës dhe memoroies së vet, dhe fakteve treguese, di të “qëndisë” një histori lokale, që është realitet me të gjitha dimensionet e veta. Dhe si askush tjetër më parë, në librin “Hundënishti në rrjedhat e historisë” Muharrem Xhydollari boton edhe pemët gjenealogjike të familjeve në këtë fshat. farë investim i mençur për vendlindjen, çfarë punë në dukje e thjeshtë, por tejet kohëkushtueshme dhe e vyear. Çfarë tejndriçim i së shkuarës, për t’i dhënë kuptim të sotmes dhe së ardhmes. Me këtë “kapak” të librit të tij, me mençurinë e vet, Xhydollari nënkupton diçka më të thellë: Po ju politikanë që keni zaptuar parlament e qeveri, a keni një “pemë” të tillë si unë që duke gërmuar në rrënjët e bashkëfshatarëve të mi tregoj një përkatësi? Po ju, “gërrues” të shpirtit të një populli, a e dini nga vini? A keni një “pemë gjenealogjike” që të dimë se kush jeni a nga rridhni?
Let të jemi realistë dhe të saktë në gjykim dhe vlerësim: Hundënishti është një fshat i zaknoshëm i rrethit të Pogradecit. Ai nuk është as Voskopoja, as Rozafa, as Berati, dhe as Butrinti …ku koha dhe historia “arshivojnë” identitetin e një kombi. Hudënishti, është një fshat buzëliqenor, ku një bashkësi njerëzish, kanë ndërtuar jetën e tyre prej shekujsh. Të ardhur prej diku, apo të lindur aty, të dhënë pas peshkimit apo pas punëve në bujqësi, të dhënë pas tregëtisë apo në vajtje-ardhje kurbeti, hundënishtarët kanë jetëshkrimin e tyre si komunitet. Është meritë e autorit, që këtë fshat të zakonshëm, e vëzhgon imtësisht nga brenda, qëmton fakte interesante dhe i interpreton fenomenet shoqërore përmes të cilave ka mbijetuar vendlindja e autorit. Parë në këtë kontest, libri nga një “histori fshati” në dukje, kthehet në një bumerang në kërkim të së vërtetës, që fundja, let ta themi shpesh në nivel kombëtar, është një “kakofoni kafenesh”, një mishmash fjalësh dhe gënjeshtrash të përgënjeshtruara…(!!!) Me guxim Xhydollari thotë: Pa njohur saktësisht të shkuarën, nuk ndërton dot të ardhmen.
Me një mendje të “akullt”, por gjykim të mprehtë,autori tregon dhe analizon qetësisht se kush është vindlindja e tij, si përballoi pushtimin osman dhe si kontriboi për pavarësinë, si aktivisht ka qënë pjesë e furtunave të paspavarësisë, se si e priti mbretërinë dhe si mori pjesë në qeverisjën e përgjegjshme të vendit, si mori pjesë ne luftë kundër pushtuesve dhe si u keqpërdor kontributi patriotik, si mbijetoi në komunizëm dhe çfarë i solli paskomunizmi…Duket se nuk mban “anë” dhe as lëndon kënd. Autori rrëfen qetësisht çfarë ka ndodhur në Hundënisht. “Në Hundënisht e deshëm mbretin, që s’na lidhte asgjë në fis e gjak, sepse pamë të ndërtohej shtet”, pohon autori pa ekuivoke. Është një galeri e gjallë personazhesh reale, që “udhëtojnë” në mendjen e autorit dhe bëhen “miq” në memorien tënde, ndërsa lexon zellshëm një jetëshkrim fshati… Ata janë njerëz që kanë jetën dhe kontributin e vet në këtë komunitet dhe më tej si Muharrem Hudenishti, Nevruz Xhydo, Banush Aliaj , përmendën dhe analizohen kontributet e Aqf Pash Elbasanit, Selam Blloshmit, Ismet Dërdusha,Seit Zagroçani, Kapedan Kajo Babjenit, Themistokli Gërmenji, Nafus Xhydo… Etj etj.. (Pa harruar të përmendë emër më emër edhe luftatrë vullnetarë nga fshati që kontribuan dhe luftuan për çështjën kombëtare).
Autori, duke qënë një admirues i flaktë e çdo pune të mirë të bërë për vendlindjen, nuk harron të përmendë secilin, dukë bërë librin e tij një “Enciklopedi” të kontributeve në Hudënisht dhe më gjërë.

Libri i Muharrem Xhydollarit (Hundënishti) është një “tornedo” në arkivat e kujtesës së një fshati, dhe si i tillë nuk lihet detaj mënjanë, nuk lihet fakt i injoruar duke filluar nga lufta antisomane deri tek dëshmorët e Pojskës, ai nuk rresht së treguari, nuk rresht së analizuari, nuk “fshin” nga kujtesa askënd, duke filluar nga shekkuli i XX deri edhe drejtues të kooperatives bujqësore. Muharremi i thekur pas të vërtetës, dëshiron të tregojë atë në mënyrë pasionante, pa humbur aspak kontekstin e pozitives. Natyrisht të “zbërthesh” këtë memorie komplekse të Xhydollairt, do të duhet të shkruar një libër të dytë, por le të sjallim disa detaje interesante që e sjellin këtë fshat në një kahshikim shumë të gjërë të jetës dhe patriotizmit shqiptar. Aty gjen të ndodhura që nuk janë treguar më parë, ose qëllimisht janë pluhurosur në arkiva. I tillë është një fakt tejet mgacmues,siç tregon autori për një kuvend të Podgories, ku janë mbledhur 3 mijë pjesëmarrës si përfaqsues të 140 fshatrave më 7 maj 1919, duke nënshkruar një dokument për Konferencën e Paqes në Paris , duke kërkuar të drejtat kombëtare. Autori citon këtë dokument të nënshkruar edhe nga hundënishtari Humarrem Hudënishti: ” Në këtë mbledhje kemi treguar edhe njëherë mejtimin tënë që nuk duam kurrsesi t’i shtohemi Sërbisë, se jemi e duam të mbetemi Shqipëtarë! Se nuk do thyhen kurrë ato lidhje që na bashkojnë me Atdhenë..” Autori nënvizon në këtë proces atdhetarie, rolin e madh të patriotit Pandeli Evangjeli, që përcolli mesazhin në fjalë drejt Lidhjes së Kombeve, duke mbajtur lidhje me të madhin Fan Noli, i cili më 17 Dhjetor 1920 konfirmoi lajmin e fitores.Pra del qartë se brenda fshati, vijnë protagonistë të një lëvizje të madhe siç ishte lëvizja kombëtare gjithëshqiptare, e cila duhet pranuar ishte përpjekja më titanike dhe rezultatdhënëse e shqiptarëve atdhedashës për të mos lejuar të zhbëhej Shqipëria.
Po ashtu, është gjithëtregues fakti që kur Shqipëria veriore rrezikohej nga sulmet malazeze, nga ky fshat kanë luftuar shkuar të luftojnë në mbrojtje të territoreve shqiptare 5 djelmosha, nga të cilët tre prej tyre ranë dëshmorë: Ahmet Xhydo, Sulejamn Tarollari (Sulka i parë) dhe Sejat Xhydo… (Gegë e toskë, të gjithë bashkë). Po aq rrëngjethës është fakti, që bashkëfshatarët nderojnë këtë akt dhe dëshmorët duke udhëtuar nga Hudënishti në Malsinë e Madhe, në vendprehjen e eshtrave të tyre, duke vendosur lule e nderuar aktin flijues për Atdhe. Autori përmend me emra këta udhëtarë të largët që nderojnë dëshmorët në vitet 1920. Natyrisht, të plugosh në një vendprehjë dëshmorësh, të një çështje kaq kombëtare , është një mëkat që vetëm ata që e bënë e kanë mbi qafë dhe përtej varrit. Por, të jëmi realistë, komunizmi ishte i pamëshirshëm kur hiqte “vizat e kuqe”…
Duke shleftuar fletë më fletë librin në fjalë, shokohesh kur mëson gjëra interesante, që të kujtojnë anën tjetër të Durontinës së Kadaresë, kur autori rrëfen se një nga djemtë e Hudënishtit, Refat Ismail Dokollari, solli për herë të parë në këtë fshat “nuse nga Stambolli”. Apo kur autori di të të rrëfejë se kush e solli për herë të parë në fshatin e vet klarinetën, këtë vegël muzikore aq popullore në këto anë. Ishte Shefki Xhafer Yzellari… Po kaq interesante janë edhe detaje te tjera ku tregon se si erdhën nga Stambolli tryezat e rakisë apo sofrat e pritjes, komletet e finxhaneve, apo kush ishte nusja e parë në fshat të martohej e para pa duvak etj etj…
Jo pa domethënie janë edhe fate të tilla kur autori tregon se në fillim të shekullit të XX fshati kishte 235 frymë, dhe ishte shumë produktiv në prodhimet bujqësore e blektorale duke shënuar që për çdo frymë të kishte 19 bagëti të imta dhe dy lopë… Ku mund të ishte sot Hudënishti, apo vetë Shqipëria, nëse fryma e lirë e sipërmarrjes private nuk do ishte cunguar e privuar, duke përfunduar tek “tufëzat” famëhidhura?
Mund të vijohet me sa e sa detaje të tjera të librit, të cilat jo vetëm janë një sjellje e re, por në çdo gërmë tejet të verteta. Pa dyshim autori është një “arkivë” intelektuale jo vetëm e fshatit që e lindi, por edhe në një rreze-radar gati pa kufi, por me ekspertizë të konfirmuar për zonën e Pogradecit, Gorën, Oparin, Mokrën deri në Ohër e Strugë. Ai vëzhgon historinë e fshatit të vet në një këndshikim aktiv ,kur tregon se si Starovë e Trebinjë, në Podgorie dhe Dërdushë, në Korçë deri dhe në Paris, hudënishtarët kanë qënë aktivë dhe pjesë jo vetëm në jetë e krushqi, por mbi të gjitha në atë që ne e quajmë: Atdhedashje. Heronjtë e zonës “flenë” në mendjen e autorit, për ta lënë atë pa gjumë. Ai tregon bëmat e tyre një më një, datë më datë e vend më vend. Kështu flet për Kuvendin e Zboqit, për atë të Podgories, për inlfuencën franceze në Korçë, për trimat e Gorë-Oparit… Admirueshëm flet për kontribute të burrave kapedanë si Kajo Babjeni, Ismail Dërdusha, Shahin Matraku,Sali Butka, Muharrem Xhydollari, Xhelo Selca, Jonuz Zemblaku, Muharrem Sovjani, apo ideatorë e gjithëkombëtarë si Themistokli Gërmenji, Çerçiz Topulli, etj.
Autori tregon për ato gjëra që njeh mirë, dhe gjykon për fenomene komplekse që kanë influencuar në jetën e bashkëfshatarëve të vet. Ai tregon me emra se kush e pësoi nga fashizmi, nazizmi dhe komunizmi. Kush u internua dhe kush u pushkatua. Çfarë ishte e drejtë dhe çfarë ishte intrigë. Në analizën e pasçlirimit, autori duket se nuk ka në dorë “penelin e zi”, por majën e mprehtë të penës, edhe pse më dhimbshëm se kushdo jetoi “Ferrin e Spaçit”. Kjo e bën autorin të veçantë në gjykimin e vet dhe më tepër se realist. Duke qënë se kemi bashkëjetuar ato kohë dhe është shkruar aq shumë, unë do ta përshkruaja kështu gjykimin e Muharremit: “Me këmbë në tokë”.
Ai nuk ka frikë të thotë atë që është bërë mirë, dhe atë që solli dhimbje dhe mjerim.
Me librin që Muharrem Xhydollari ju ofron së pari bashkëvendlindsave të vet, por dhe një auditori lexuesish më të gjërë, ka hedhur një “blok diturish” në hapësirën e paditurisë sonë. Ky është libër që kur e lexon, kthehesh dhe thua: “Këtë gjë nuk e kam ditur, le ta rilexoj prap”. Kështu më ndodhi edhe mua ndërsa gjeta në rradhët e autorit çezmat e fshatit tim, që ne i quajmë “Çezma e Sanxhakut” por që autori e thërret këtu “Çezma e Pretushës”, ku sipas rrëfimit në libër dha frymë patrioti Ismail Dërdusha.
Ky libër të fut në mendime. Kur lexon qartësisht se sa shumë “mall cilësor” ka në çdo fletë të librit,kur gjen të përshkruara talentalisht nga Muharrmi, sa e sa rite, zakone, tradita, dasma, gjëra të jetës së përditshmë që i ke jetuar edhe vetë, pyet veten: Si i di kaq mirë autori? Po unë ç’mund të bëj për fshatin tim?
Secili ka përgjigjen e vet, por mendimi im i parë që më ka trokitur në mendje ndërsa kam shfletuar librin e zotit Xhydollari ka qënë ky: Po historianët tanë, ç’mund të mësojnë nga ky libër?
Unë e di që tregjet shqiptare janë mbushur me më shumë libra, se sa lexues, por ky libër bën një ndryshim të madh: qëmton të vërteta historike. E vendos çdo të vërtetë në kohën e vet. Ky libër nuk ka “verbim” faktesh, ky libër flet me fakte dhe detaje, që të mahnitin.
Dhe për hir të së vërtetës, është fati i banorëve të Hudënishtit, që të kenë një punëmadh e qëmtues të vëmendshëm si Muharremi, që ka mbledhur një më një, mijra e mijra të thëna, fakte, rrëfimë, personazhe, drama dhe suksese të një bashkësie njerëzish që ndajnë të njëjtat fate në jetë, që ecin në të njëjtat rrugë dhe përshëndesin çdo ditë njëri-tjetrin, që shohin çdo ditë rrezëllimin e deillit mbi “liqerin pa kufi” , që janë janë trashëgimtarë të personazheve të këtij libri-histori, dhe kanë një dhuartë të tillë nga bashkëfshatari i tyre Muharrem Xhydollari (Hudënishti).
Ky është një libër që do të shfletohet sot dhe nesër, sepse brenda lëndës që ofron, ka shumë gjëra që duhet “ripërtypur”, që duhen riparë, jo vetëm duke filluar nga ato varre dëshmoresh të rënë në veri, që janë zhdukur, por edhe për të gërmuar më tej se cili ishte investimi intelktual në fshat i studenëve të parë të këtij fshati Besim Xhudollari dhe Nuri Xhydo… Çfarë ndodhi më “rrjetat e peshkut “, apo ku është tani “eshka” e Hudënishtit dhe çmund të bëhet me të?… Sot Hudënishti është një fshat, nesër do jetë një lagje-fatlume e Metropolit Pogradec. Ndaj duhet parë për nesër, duhet parë tej viteve 2050, kur ne do kemi ikur mbase, por një e ardhme e paqtë dhe e begatë do të ndrisë me siguri, buzë atij liqeni që na ka mahnitur të gjithëve me kristalësinë e pashoqe, ndërsa kemi udhëtuar nga maja e Qafë-Plloçës, apo topkthesa e Qafë-Thanës. Kjo befasi mbetet më e bukura për këdo që do ketë fat to udhëtojë në ato anë… Ështa fati i Hudënishtit të jetë në “kërthizë” të kësaj bukurie natyrore e ti thonë çdo ditë “Mirëmëngjes” valëve të liqenit. Ndaj ky fat “thërret” edhe për përgjegjësi të reja.Nuk mund të këtë një platformë më të mirë për të ringritur Muzeun e Fshatit Hudënisht, nëse ora ime nuk ka ngelur pas. Në vendlindjen time Muzeu i parë dhe i fundit është ngritur nga mësuesi dhe intelektuali Edip Mullaj në vitet ’70. Kuptohet ishte plot ngjyra dhe limite politike, por ishte muzeum fshati… Kjo krijesë e mekullueshme u zhduk. Unë nuk besoj së në vendlindjen time Pretushë, ka një vullnet për të ringritur muzeum.Njerëzit kanë halle të tjera. Por Hudënishti ka një paltformë perfekte dhe të gatshme. Ky liber meriton të “përkthehet” në muze, sepse është një muze e gjallë e memories së një fshati, që mençurisht është derdhur në gërma-fakte.
Të marrësh përsipër të flasësh për një libër, nuk është punë e lehtë. Por për hir të së vërtetës, në shkrime të tilla përpiqesh të thuash gjithshka, dhe prap ke lënë thuajse gjithshka pa thënë. Ndaj, lexojeni këtë libër, që së paku shenimet e mia të harrohen, dhe ju hidhni tuajat.
Unë hapur admiroj këtë punë intelektuale. A jam “xheloz”? Sigurisht, por xheloz që nuk isha i pari.
I pari mbetet autori i shumëvuajtur, por dhe fateplot, Muharrem Xhydollari (Hudënishti), shqiptaro-amerikani që jeton në lindje të vendbanimit tim, dhe unë në perëndim qytetit të tij.

Shefqet Meko
Minneapoli, SHBA
01/03/2016