Nga Aurenc Bebja*, Francë – 27 Dhjetor 2025
Gazeta norvegjeze “Tidens Tegn” ka botuar, të shtunën e 4 majit 1929, në faqet n°13 dhe 15, rrëfimin e Evelyn Stibolt, mësueses norvegjeze të kuzhinës shkollore rreth eskperiencës së saj në shkollën për vasha në Korçë, të cilin Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :
Letër drejtuar “Tidens Tegn” nga Evelyn Stibolt, mësuese e kuzhinës shkollore në “École Normale” në Korçë.
Një rrip bregdetar i gjatë, i ngushtë dhe moçalor është i mbuluar nga mjegulla e shiut, por gradualisht bëhet pak më i qartë dhe të dalin në pah kodra dhe male të larta në brendësi të pafundme. Kjo është Shqipëria…
Një grup varkash të vogla, larg në port, shënon vendin ku duhet të hedhim spirancën. Në fakt, në Durrës ende nuk ka mol apo kalatë ; çdo gjë që vjen nga toka ose shkon drejt saj transportohet me varka të vogla, të cilat janë aq të ngarkuara sa që uji u vjen deri te buza e varkës, dhe duhet vërtet të tregosh shumë kujdes gjatë dhjetë minutave që zgjat udhëtimi me lopata. Do të jetë një lehtësim i jashtëzakonshëm kur moli i madh dhe i ri, që aktualisht është në ndërtim, të përfundojë një ditë. Durrësi është, pikërisht, qyteti portual më i madh i Shqipërisë dhe që larg në det ne mundëm të ndienim erën e rëndë nga sasitë e mëdha të lëkurave të papërpunuara të kafshëve, të cilat një pjesë ishin grumbulluar në tokë, ndërsa një pjesë tjetër transportoheshin pranë nesh me varkat e vogla të ngarkuara plot thasë. Por ne pamë edhe mallra të tjera eksporti : varka të mbushura me shpendë shtëpiakë që përplaseshin e fluturonin.
“Oh dear”, bërtiti njëra nga dy zonjat angleze që ndodheshin në varkën time, kur iu afruam tokës. Më vonë mësova se ajo dhe tjetra kishin ardhur në Shqipëri për të themeluar një shoqatë për mbrojtjen e kafshëve, dhe duhet pranuar se ajo që pa ishte vërtet e vështirë për një dashamirëse të kafshëve : një rresht gomerësh po zbriste drejt vendit të zbarkimit. Në të dy anët e tyre përplaseshin me krahë një numër i panumërt pulash dhe gjelash deti ende të gjallë. Ato ishin të lidhura nga këmbët dhe, kështu, kishin qëndruar të varura për orë të tëra me kokën poshtë, gjatë rrugës së gjatë nga fermat në brendësi të vendit deri në port, ku pa mëshirë hidheshin në varka. Por anglezet, ende pa shkelur në tokën shqiptare, kishin shpallur solemnisht se gjëja e parë që duhej të futej në Shqipëri ishin kafazët për transportimin e shpendëve të gjallë.
Të shoqëruar nga një tufë lypësish të vegjël që bërtisnin, marshuam drejt doganës, ku përparëset e mia të kuzhinës, mbajtëset e tenxhereve, librat e gatimit dhe të gjitha tabelat mësimore nga Stabeku u bënë objekt i një interesi të jashtëzakonshëm. Më pas u nisëm me makinë drejt Tiranës, kryeqytetit të Shqipërisë. Shoferi — burri me mjekër më të zezë që kam takuar ndonjëherë në jetën time — ishte i entuziazmuar që më në fund i jepej rasti të ushtronte anglishten dhe frëngjishten e tij. Ai ma tregoi me përkushtim “Krujën”, vendlindjen e adhuruar të Mbretit Skënderbe I, ku Skënderbeu III (Mbreti Zog I) pritet të kurorëzohet në një të ardhme të afërt. Pak më tej, rruga u nda në dy degë :
“Rruga për në Shkodër, zonjushë,” tha shoferi, “por unë nuk do të ngas më kurrë atë rrugë.” Dhe pastaj pasoi, me fjalët më konfuze që kam dëgjuar ndonjëherë, një rrëfim se si ai kishte çuar me makinë dy turistë amerikanë në Shkodër. Gjatë rrugës, ata u sulmuan dhe u grabitën nga grabitësit. Amerikanët u vranë, ai vetë ishte plagosur këtu e atje dhe kishte shpëtuar vetëm duke u shtirur si i vdekur. “Isha në spital për shtatë muaj, zonjushë, dhe që atëherë më është dashur të mbaj gjithmonë mjekër të dendur. Vetëm shiko këtu…” Dhe ai qasi me dorën e majtë mjekrën e zezë të çrregullt dhe nxori një shenjë të gjatë të bardhë.
Unë pohoja me kokë me dhembshuri, por dëshiroja me gjithë shpirt që ai të priste të më tregonte pjesën tjetër të plagëve të tij derisa të mbërrinim shëndoshë e mirë në Tiranë, sepse rruga ishte e tillë sa kuptova se në Shqipëri kishte edhe mënyra të tjera për të vdekur, përveçse nga shpata.
Në Tiranë u prita me përzemërsinë më të madhe nga Lady Carnarvon, e cila është shpirti i veprimtarisë së madhe ndihmëse që komiteti i pasur anglez Herbert zhvillon këtu. Nuk është e madhe ajo që shumica e njerëzve në vendet tona dinë për Shqipërinë, dhe aq më pak për atë Shqipëri që tani po përpiqet ngadalë të ringrihet nga rrënojat. Vështirë se ndonjë vend tjetër ka vuajtur më rëndë nga katastrofa e tmerrshme që ishte Lufta Botërore sesa populli shqiptar. Nga të gjitha anët turma armiqësore u derdhën mbi kufijtë, plaçkitën, dogjën dhe vranë pa mëshirë. Kësaj iu shtua edhe fakti se të afërm luftuan kundër të afërmve : disa në anën e bullgarëve, disa në anën e Aleatëve, dhe kur erdhi paqja, vendi ishte i shkretuar dhe duhej rindërtuar nga themeli. Për fat të mirë, Shqipëria ka në mbretin e saj të ri, Skënderbeun III, një sundimtar që di të veprojë. Thuhet se ai është i hekurt në punë : të paktën 18 orë në ditë punon pa u ndalur dhe flitet për të se njeh çdo nënshtetas të mbretërisë së tij. Edhe pse mbreti i ka sytë plotësisht të hapur ndaj hijeshisë që mbartin marrëdhëniet e vjetra mesjetare, ai është megjithatë i vetëdijshëm se, nëse mbretëria do të mund të pohojë veten si shtet i pavarur, duhet të modernizohet nga themeli. Në mbarë Shqipërinë po punohet për ndërtimin e rrugëve të reja dhe përmirësimin e atyre të vjetrave ; në qytetin portual të Durrësit, siç u përmend, po ndërtohen molë dhe kalata, dhe qyteti në një të ardhme të afërt do të lidhet me kryeqytetin Tiranën përmes një linje hekurudhore.
Ai po i rregullon qytetet sipas planeve urbane dhe po ndërtohen centrale elektrike. Është një punë gjigante që rëndon mbi supet e tij. Nuk është çudi që ai e ka pranuar me kënaqësi dorën e shtrirë të Komitetit anglez Herbert, i cili, me Lady Carnarvon-in jashtëzakonisht të aftë dhe të përkushtuar në krye, ka kryer një veprimtari humanitare tejet të çmuar në Shqipëri. Ky komitet ka themeluar shkolla, spitale dhe klinika kundër malaries. Kur, para disa kohësh, në Shqipërinë e Veriut shpërtheu një zi buke e tmerrshme, Lady Carnarvon ngriti një fshat për refugjatët ; ajo krijoi trupa skautësh dhe vizitoi burgjet. Në kohën kur unë ndodhesha në Tiranë, ajo po merrej me ngritjen e një biblioteke.
Ishte gjithashtu me nxitjen e Lady Carnarvon-it dhe me mbështetjen financiare të komitetit që qeveria shqiptare vendosi të hapte kuzhina shkollore sipas modelit norvegjez. Edhe pse ishte 80 vjeçe, ajo më priti plot gjallëri dhe energji dhe, me siguri, do të kishte dashur që rrotëza e vogël që unë përfaqësoja në planet e saj të vihej në lëvizje menjëherë. Që po atë pasdite ajo më shoqëroi te ministri i Brendshëm, i cili, shkurtimisht, më përshkroi kushtet në vendin tim të ri të punës dhe më dha dorë të lirë për të ngritur një kuzhinë shkollore sipas modelit norvegjez, sa më praktike dhe sa më të mirë që të ishte e mundur — një kuzhinë që do të shërbente si model për gjithë sistemin e kuzhinave shkollore në Shqipëri.
Gjatë rrugës nëpër qytet kishte jashtëzakonisht shumë gjëra të reja dhe të çuditshme për t’u parë. Me mendjehollësi vura re se shqiptarët nuk kishin nevojë vetëm për mësuese norvegjeze të kuzhinës shkollore, por se edhe një mësues norvegjez i shkollës bujqësore do të kishte pasur një detyrë të bukur për të kryer këtu. Vallë çfarë do të thoshte ai për parmendat prej druri që përdorin këtu, të cilat përbëhen nga një trung i mprehur me një degë të dalë që shërben si teh plugu ? As lopët nuk janë për t’u mburrur. Një lopë e mirë jep vetëm 4 litra qumësht në ditë, por kjo nuk është për t’u habitur, duke pasur parasysh kujdesin që u bëhet. Kurrë nuk do ta harroj lopën e gjorë që qëndronte në baltë deri te nyjet e këmbëve, përpara shtëpisë së Lady Carnarvon-it. Pranë saj qëndronte një shqiptar esmer e i ndotur, me çizme të gjata të mbuluara nga balta deri mbi gjunjë. Në njërën dorë mbante me mospërfillje një cigare të ndezur, ndërsa me tjetrën shtrydhte sisën e ndotur të lopës së gjorë, ndërkohë që viçi qëndronte në anën tjetër dhe pinte.
“Unë nuk pij kurrë qumësht në Shqipëri,” tha Lady Carnarvon dhe u kthye duke buzëqeshur në mënyrë të përçudnuar.
***
Në mes të natës u zgjova nga një dritë e çuditshme që shndriste… Tre ndriçime të shkurtra — një i gjatë — tre të shkurtra — një i gjatë. A ishte ky fari i Færder-it ?
Atëherë u kujtova… Ishte krenaria e Tiranës, drita elektrike, që kishte vetëm tre ditë që ishte vendosur.
***
Rruga nga Tirana për në Korçë është ndoshta një nga udhëtimet me makinë më të bukura dhe më interesante në botë. Përshkohet lart e më lart përmes një vegjetacioni të pasur, mbi lumenj dhe përrenj, dhe përgjatë liqeneve të bukura, duke ngjitur gjithnjë e më lart deri në fushën e lartë të mahnitshme ku ndodhet Korça, e rrethuar nga male me dëborë të larta 2000 metra. Udhëtimi normalisht zgjat disa orë, por mund të marrë edhe disa ditë. Sekretari i Lady Carnarvon-it, me të cilin udhëtova një pjesë të rrugës, më tregoi se njëherë kishte pritur 7 orë, sepse makina nuk mund të kalonte një lum kur uji arriti mbi rrota. Lumenj të tillë duhet të kalohen vazhdimisht. Por ka edhe rreziqe të tjera : kthesa të papritura, ngritje të mëdha dhe humnera marramendëse. Për më tepër, rruga është jashtëzakonisht e ngushtë dhe gjatë pjesëve të gjata është ndërtuar mbi baltë, që ka tendencë të shembet kur bie pak më shumë shi. Një familje mësuesish francezë, që udhëtuan një ditë para meje, ranë në një vend të tillë të vështirë. Makina bëri katër rrotullime dhe përfundoi në shtratin e lumit. Por çuditërisht, të gjithë shpëtuan të gjallë. Gjatë udhëtimit më shkonte mendja se riparimet e rrugëve të mbretit Skënderbe duhet të vihen përpara çdo gjëje tjetër, dhe më pas unë do të kthehem me aeroplan, këtë e di me siguri.
Vonë në mbrëmje makina hyri në Korçë dhe ndaloi përpara një shtëpie të madhe të bardhë të lyer me gëlqere, ku 54 fytyra të reja e të errëta menjëherë u shtrinë pranë dritareve. Ishte konvikti dhe nxënësit e mi të ardhshëm, dhe në derë qëndronin drejtori i shkollës dhe inspektori (kujdestari) i konviktit, të cilët më pritën.
U udhëhoqa përmes një salloni të gjatë të bardhë të lyer me gëlqere, pastaj u hap dera e një dhome të madhe dhe të këndshme me oxhak, ku një zjarr flakëronte duke përhapur një dritë të ngrohtë mbi muret e ulëta të bardha, me katër dritare të thella e të gjera me perde të ngjyrosura kaliko. Kjo ishte shtëpia ime në Shqipëri.
***
Konvikti ku jetoj unë i përket shtetit shqiptar dhe është një shtëpi për vajzat e reja që studiojnë në “Ecole Normale des jeunes Filles” në Korçë. Tre vjet më parë kishte vetëm 10 vajza të reja në konvikt, tani janë 54. Këto vijnë nga e gjithë Shqipëria, dhe është shteti shqiptar që paguan për to, pasi ka një kontratë me një tregtar, i cili furnizon me të gjitha ushqimet dhe merr një shumë të caktuar për çdo vajzë për sasi të caktuara gjalpi, buke, djathi, mishi, etj.
Inspektori ynë vjen çdo ditë për të kontrolluar nëse mallrat e dorëzuara janë të kënaqshme, por nuk ka menaxher në konvikt, gjë që mund të jetë shumë e nevojshme. Në vend të tij vjen një plakë që kujdeset për nxënëset kur janë të sëmura. Nxënëset rregullojnë vetë shtratin e tyre, ndërsa pastrimi, gatimi dhe punë të tjera të ngjashme kryhen nga 3 shërbëtore. Konvikti është pa dekorime. Muret janë të zhveshura dhe të lyera me gëlqere, dhe nuk ka perde për dritaret. Dhomat e gjumit janë në katin e dytë, dhomat e leximit në katin e parë dhe dhoma e ngrënies dhe kuzhina janë në bodrum.
Kur të hapësh një kuzhinë shkollore në Shqipëri.
Jeta në konvikt fillon në orën 5:30. Atëherë vajzat e reja ngrihen, rregullojnë shtratin dhe hanë mëngjesin e tyre të thjeshtë, i cili përbëhet nga bukë e thatë dhe çaj në kanaçe. Pastaj fillojnë të bëjnë detyrat për rreth një orë, deri sa duhet të shkojnë në shkollë. Shkolla është e ndërtuar pranë konviktit, sepse asnjë vajzë shqiptare nuk duhet të ecë vetëm në rrugë. Shkolla fillon në 8:45 dhe zgjat deri në 12:45. Ora 14:00 është për drekë, dhe pastaj shkolla vazhdon deri në 16:30. Pas kësaj janë lexime shtëpie deri në darkë, e cila shërbehet në 18:45, dhe pastaj përsëri lexime deri në 21:30. Është një ditë e lodhshme, por ka shumë pritëshmëri nga ato. Këto vajza të reja do të bëhen brezi i ri i mësuesve shqiptarë dhe do të zëvendësojnë të gjithë mësuesit e shtrenjtë francezë, të cilët aktualisht japin pjesën më të madhe të mësimit në vend.
Shkolla Normale për Vasha të Reja, siç quhet shkolla, bazohet në të ashtuquajturat shkolla fillore, nga të cilat ka disa në qytet. Shkolla Normale ka 4 klasa. Në klasën e fundit, vajzat e reja mund të ndjekin për dy vjet, pas së cilës ato marrin një diplomë si mësuese. Drejtori është një shqiptar dhe një mysliman, i arsimuar në Universitetin e Kostandinopojës dhe një njeri shumë i sjellshëm dhe i aftë. Atje mësohen matematika, shqipja, gjeografia, historia, shkenca, kimia, fiziologjia, muzika, punimet artizanale, vizatimi dhe tani edhe gatimi norvegjez.
Në shkollën tonë ka 5 mësues dhe 5 mësuese, pothuajse të gjithë prej të cilëve kanë marrë arsimimin e tyre në Universitetin e Kostandinopojës.
Që në mëngjesin pasardhës, drejtori më çoi në shkollë për të zgjedhur dhomën që do të përdorja si kuzhinë shkollore. Nuk gjeta asnjë që më dukej e përshtatshme dhe, pa vështirësi, e bindëm drejtorin të hiqte dy dhoma dhe të rrëzonte murin ndërmjet tyre. Kështu, tani kisha një dhomë shumë të mirë, 6 metra e gjatë dhe 5 metra e gjerë, e ndriçuar, e ajrosur dhe e këndshme. Për më tepër, mora një dhomë të vogël shtesë për ruajtjen e gjërave të ndryshme.
Por pastaj filluan vështirësitë. Nëse do ta dija sa primitiv është ushqimi shqiptar, do të isha përshtatur në përputhje me rrethanat dhe do të kisha sjellë me vete nga Norvegjia pjesët më të rëndësishme të pajisjeve të kuzhinës së shkollës. Por kush mund ta kishte imagjinuar një gjë të tillë ? Këtu i presin delet në mënyrë tërthore, e mbushin mishin në një tenxhere balte me ujë, hedhin lakrën, preshin ose qepët dhe një grusht spec të kuq, dhe e gatuajnë. Voilà, gjithçka. Këtu nuk ka as një tenxhere për çaj, as një thikë kuzhine, as petës, furça apo ndonjë gjë tjetër që e bën punën më të lehtë në shtëpi. Unë duhej t’i vizatoja të gjitha dhe t’u jepja përmasat sipas kujtesës, dhe pas shumë diskutimesh në frëngjisht dhe shqip, më në fund arrita të rregulloja pajisjet. Por kjo mori një kohë të tmerrshme. Sepse gjithçka është e shpërndarë kudo. Marangozët kanë rrugën e tyre, bakërpunuesit rrugën e tyre, këpucarët rrugën e tyre dhe kasapët po ashtu. Rruga e fundit është vërtet një makth për mua, sepse aty varen qindra lëkura kafshësh dhe zorrët e papastra janë krah për krah, duke lëshuar një erë të tmerrshme. Përveç kësaj, aty ka edhe një dyqan ku mund të marrësh “gjithçka”. Kohët e fundit shkova aty dhe bleva sodë.
E morën me të njëjtën lugë me të cilën merrnin miellin e grurit.
Ne i kushtojmë vëmendje të madhe asaj që po ndodh në oborr.
***
Tani më në fund kuzhina jonë shkollore është në funksion të plotë dhe ka dalë vërtet shumë bukur, edhe pse duhet të heqim dorë nga të gjitha pllakat e bardha të kuzhinave shkollore të Norvegjisë. Ne kemi mure të bardha të lyera me gëlqere, dollapë ngjyrë kafe, peshqirë të kuq të bukur dhe një sobë të shkëlqyer. Vajzat e reja janë të entuziazmuara dhe mendojnë se është shumë argëtuese, dhe ishin shumë të impresionuara kur kohët e fundit hodha një petë në ajër dhe e ktheva. Gjithashtu, kemi vazhdimisht një turmë spektatorësh admirues, të cilët qëndrojnë me hundët e shtypura pas xhamave të dritares. Unë jap mësim në frëngjisht, por duke qenë se shumë nga vajzat e reja ende nuk e flasin mirë frëngjishten, përdor një përkthyes shqiptar. Për më tepër, aktualisht po përkthej në frëngjisht tekstet shkollore norvegjeze të Stabekk-ut dhe shpresoj sinqerisht që qeveria do të gjejë kohë për t’i përkthyer dhe botuar ato edhe në shqip. Kjo do ta lehtësonte shumë mësimdhënien.
Blerjet tona i bëjmë në treg, ku mbretëron një jetë shumë e gjallë. Këtu ka një vrull të madh bujqish dhe grave të bujqve me vezë të freskëta, shumë shpendë dhe perime të mrekullueshme, koka lakre që peshojnë deri në 15 kilogramë dhe presh aq të trashë sa krahu im. Perime të tjera ka shumë pak, sepse këtu nuk kanë idenë si t’i ruajnë, dhe kështu të gjitha gjërat si karrotat dhe patatet janë të ngrira.
Në mes të sheshit ngrihej një galg, por fatmirësisht ende nuk kam parë askënd të varur aty. Kanë kaluar dy vjet që nga hera e fundit që është përdorur. Një shqiptar i ri nga Korça kishte udhëtuar në Amerikë gjatë rinisë së tij. Një ditë e bukur ai u kthye në vendin e tij me kursimet e tij, rreth 40.000 franga, në valixhe. Në rrugën e kthimit ndaloi te motra e tij e martuar, dhe ai u këshillua të mos i tregonte prindërve asgjë deri në mbërritjen e tij ditën tjetër. Ajo ishte e etur të shihte gëzimin dhe habinë e tyre. Djali pastaj u strehua tek një çift, të cilët kishin një han të vogël në një fshat pranë. Mjaftoi që ai të lëshonte një shprehje gjatë mbrëmjes se kishte para. Hani ishte i mbushur plot dhe të huajt u vendosën për të fjetur në bodrum. Në mesnatë, pronari u ngjit fshehurazi, e vrau, e varrosi në bodrum dhe fshehu valixhen me paratë në kashtë. Ditën tjetër, motra erdhi të kërkonte vëllain e saj ; u ngrit alarmi dhe ngjarja përfundoi me gjetjen e trupit në bodrum, pas së cilës pronari u var siç ishte e drejtë.
Është një histori e trishtë, por mos mendoni se kjo është tipike për Shqipërinë e sotme. Njerëzit këtu nuk janë aspak më keq se diku tjetër, madje më mirë. Mbreti Skënderbe III (Mbreti Zog I) ka bërë mrekulli duke punuar për të zhdukur hakmarrjet dhe dukuri të ngjashme. Megjithatë, ato ende ndodhin ndonjëherë. Këtë verë, rruga për në Sarandë u sulmua nga katër hajdutë që plaçkitën udhëtarët, por nuk vranë askënd. Ata u kapën dhe u varën. Popullsia është gjithashtu jashtëzakonisht mikpritëse dhe e dashur. Nuk dua të flas shumë për vajzat e mia të reja. Ato nuk dinë çfarë të bëjnë për të më kënaqur : më sjellin fruta, jastëkë dhe cigare, dhe kur unë shtrihem për të fjetur në mbrëmje, hyjnë dhe më rregullojnë batanijen që të kem ngrohtësi dhe rehati.
“Ne të duam” thonë ato që dinë pak frëngjisht, ndërsa ato që nuk dinë asgjë më shtrëngojnë në krah për të më treguar dashurinë e tyre. Nuk është për t’u habitur që herë pas here ndihesh e lumtur kur tregon “një rrotë të vogël” që funksionon.
Evelyn Stibolt