Prend Ndoja/
Duke mësuar nga hebrenjtë
Në udhën e jetës në të shumtën e rasteve njeriu është faktor që u prin gjërave që ne i quajmë ”raste”. Ndër udhëtime të ndryshme që kam bërë gjatë jetës më është dhënë ”rasti” që të njoh për së afërmi lloje të kulturave dhe traditave të popujve të ndryshëm, apo qoftë edhe të etnive të ndryshme. Mendoj se kontakti dhe njohja e tarditave të tilla nuk është thjeshtë një shuarje kurioziteti, apo zbavitje e një momenti. Përkundrazi është një pasurim shpirtëror dhe kulturor, që të bën ta njohësh botën pikërisht në tabanin e saj ekzistencial, në ato tradita që popujt i kanë bartur në shekuj, si bazë e rëndësishme e identitetit të tyre kulturor e kombëtar.
Këto tradita, pa marrë para sysh qëndrimin e të tjerëve ndaj tyre, brenda një etnie ruhen me shumë kujdes deri në fanatizëm dhe përbëjnë një motiv krenarie për të gjithë anëtarët e asaj etnie apo të atij populli. Tradita nuk është diçka që lind sot për sot apo sot për nesër. Brezat e një etnie apo të një populli i bartin dhe transmetojnë ato që nga thellësia e shekujve, shpesh që nga origjina e tyre e hershme. Ato mbajnë gjeninë dhe shpirtin krijues të popujve dhe ruhen prej tyre si gjërat më të çmuara. Sepse janë pikërisht ato kolonat më të qëndrueshme kundër asimilimit në epokën e globalizmit që gëlltit gjithçka.
Amerika e madhe është një konglomerat popujsh, kombesh e etnish të ndryshme, që kanë zënë vend këtu pas zbulimit të këtij kontinenti, krahas fiseve e tribuve ekzistuese. Kjo larmi e ka pasuruar më shumë Amerikën në aspektin e traditave kulturore, etnike e shpirtërore. Globalizmi dhe tekonologjia moderne shpesh i shkrin traditat jo produktive te popujve, por nga ana tjetër evidenton ato
me rrënjë më të qëndrueshme e më përfaqësuese. Nga ana tjetër, ka tribu apo etni që gati e kundërshtojnë zhvillimin modern dhe mbeten të mbyllur brenda kornizave të traditave të tyre. Një rol të rëndësishëm në këtë drejtim lot feja, besimi të cilit këta popuj, grupe apo etni i përkasin.
Dy lloj traditash janë më primare ndër të gjitha kombet apo etnitë e ndryshme: Traditat që mbështillen me motivin fetar,dhe traditat që përfaqësojnë boshtin themelor të identitetit të tyre. Gjithësesi, të gjitha llojet bashkohen në një pikë të përbashkët kur evokojnë dhe i shërbejnë dashurisë ndaj njëri – tjetrit. Traditat fetare që janë sipas bindjeve e përkatësisë fetare, pikën e harmonizimit dhe të bashkimit e kanë tek ekzistenca e një Zoti të vetëm, pavarësisht me ç’emër e thërrasin sipas besimeve të tyre.
Një ndër popujt me veçori të spikatura si në fushën e traditave kombëtare, ashtu edhe ato fetare, është populli hebre. Në Amerikë komuniteti hebre është ndër më të zhvilluarit, ndër më të bashkuarit, por edhe që i ka ruajtur më së miri traditat e veta. Me një stoicizëm dhe përpikmëri të lartë ky komunitet i qëndron besnik historisë dhe traditave të tyre. Kam patur dhe kam afërsi me hebrenjtë dhe familjet e tyre. Shumë vite kam qenë në një rajon ku sipas pamjes së vendit dukej që qind për qind e popullsisë ishin hebrenj. Më ka rastisur të njihem nga afër, të kem shoqëri e lidhje miqësore me disa nga Rabait. Më kanë befasuar me qëndrimin e tyre neutral. Në pamje të parë të duken të vështirë hapat e afrimit dhe të lidhjes së ndjenjave miqësore me ta. Në të vërtetë, duke qenë një popull shumë inteligjent, ata preferojnë të jenë disi të ftohtë e të rezervuar në raportet me ata që nuk i përkasin komunitetit të tyre. Nuk besojnë lehtësisht e verbërisht tek të tjerët. Kjo mbase ka ndikuar fuqishëm që ata të kenë atë zhvillim të vrullshëm brenda komunitetit të vet, pa u mbështetur shumë tek të tjerët.
Por, me kalimin e kohës, ata kanë krijuar një frymë besimi dhe më kanë trajtuar, e i kam trajtur si një familje. Që nga Rabai e gjer te
fëmijët e vegjël gëzoheshin kur unë hyja në lagjen dhe në shtëpitë e tyre. Me gjithë zemër i kam dashur dhe i kam respektuar traditat e tyre. Nga respekti që tregon ndaj kulturës dhe traditave të tyre, ata të japin edhe shkallën e besimit që ti meriton tek ata. Në çdo rast që takohesha me një apo disa prej tyre, apo kur hyja në shtëpitë e tyre i përshëndesja me shprehjen e tyre “Shalom”. Brenda rregullave të tyre kërkohej korektësi dhe disiplinë. Them disiplinë, sepse ata janë shumë të përpiktë, të saktë në të gjitha aspektete e jetës, por edhe të pa hezitueshëm për të thënë atë që është në interesin e komunitetit të tyre, pa marrë parasysh disponibilitetin e bashkëbiseduesit. Të organizuar dhe me një gjuhë të përbashkët për të mirën e të gjithë bashkësisë së tyre. Nën ombrellën e kësaj bashkësie dhe në ndihmë e bashkëpunim reciprok, secili prej tyre ka hapësirë të ndërtojë e të çojë përpara një jetë të lumtur. Flasin shumë pak, nuk shpenzojnë kohë e energji për gjëra jo produktive.
Pikërisht lidhur me këtë e shtrova këtë temë një ditë në bashkëbisedim me një hebre.
– A është e vërtetë se ju hebrenjtë ndryshoni pak nga popujt e tjerë lidhur me harmoninë në jetën sociale? – e pyeta.
– Jo,- më tha.- Ne kurrë nuk e rrahim gozhdën anash, sepse ashtu vetëm zhurmon. Ne e rrahim në kokë dhe e çojmë në vend pa zhurmë. Ndërsa nga ana sociale jemi shumë të afërt me njëri – tjetrin, të lirë dhe të sinqertë.
Nga Rabai kam dëgjuar të thotë: Ne nuk kemi fe, ne jemi vetë feja, ne jemi besimi i Zotit në ne. Më vonë popujt e tjerë krijuan fenë, si atë të Krishtërimit dhe atë të Islamit, që rrjedhin nga besimi ynë.
Për kureshtje iu kam kushtuar vëmendje të veçantë radhave të familjeve të tyre kur shkonin për në Sinagogë. Burra të veshur të gjithë me të njëjtin stil veshjeje, këmishë të bardhë, xhaketë dhe pantallona të zeza. Gratë fustane të gjatë, flokët të mbuluar me një shami. Çdo e dyta apo e treta grua e re tërhiqte në karrocën e
fëmijëve dy apo tre syresh. Kuptohet që udhëtimi bëhej më këmbë, sepse të shtunën makinat nuk vihen në lëvizje për asnjë arsye. Dita e shtunë është e tëra përkushtuar lutjeve. Veç kësaj, ushqehen me ushqimin që është përgatitur një ditë më parë, pasi sobat nuk lejohet të ndizen. Madje as dritat e dhomave nuk lejohet të ndizen me dorë, por janë të montuara me sensorë. Të shtunën, pasi bie errësira, nuk dalin më jashtë.
Gjykimi negativ ndaj hebrenjve dukej sikur kishte lënë një farë hijeje edhe tek unë, kryeshisht për shkak të mundimeve të Jezu Krishtit dhe dënimit të tij me kryqëzim. Por duke u njohur nga afër me ta, pashë shpirtin e pastër që ata kanë ndaj njeriut dhe Zotit. Duke i qëndruar besnikë Abrahamit, ata nuk kanë lejuar që të tjerët të kenë ndikim në kulturën dhe traditat e tyre. Duke qenë studiues të fortë, të talentuar e punëtorë të mëdhenj, ata i kanë dhënë njerëzimit figura të rëndësishme të shkencës e të kulturës. Të mos harrojmë që edhe fizikanti i madh me famë botërore e fitues i çmimit Nobel, Albert Ajnshtajn ishte me origjinë hebraike. Në sajë të talentit, disiplinës e preçizionit të lartë në gjithçka që bëjnë, hebrenjtë i kanë korrur e vazhdojnë t’i korrin frutet e punës së tyre. Praktikisht, edhe pse në heshtje, ata janë motor i zhvillimit të ekonomisë botërore.
Duke ruajtur traditat e tyre me fanatizëm, hebrenjtë shumohen, zhvillohen, por anjëherë nuk asimilohen edhe kur emigrojnë.
2. Përtej fytyrës së mbuluar me vel.
Kam patur dhe kam njohje e afërsi edhe me familje që janë me origjinë nga lindja a mesme. Të tjerë njerëz, të tjera tradita. Nga njohjet dhe frekuentimi i familjeve të tyre, kam vënë re pak a shumë disa veçori të ndryshme.
Një pjesë e madhe e tyre karakterizohet nga mentaliteti që çdo gjë në këtë botë rrjedh nga libri i tyre i shenjtë, Kurani. Me gjithë qenien e tyre ata i janë përkushtuar këtij libri të shenjtë dhe në këtë kuptim ata janë qeniet më pa mëkate, duke lënë pas emancipimin në lëmenjtë e tjerë të jetës. Janë kryesisht të mbyllur në botën e tyre dhe, ndonëse kanë shkuar të jetojnë në një shtet apo vend të zhvilluar e të civilizuar, preferojnë të jetojnë sipas normave e mentalitetit të vendit të origjinës. Kjo qoftë në veshjet, në sjelljen shoqërore, në mënyrën e të gatuarit etj. Këta janë më rezistentë ndaj integrimit në vendin ku kanë emigruar.Sidomos më prapa në këtë drejtim janë gratë e vajzat, që bëjnë një jetë shumë të mbyllur.
Një pjesë tjetër, edhe pse e lidhin çdo gjë me Kuranin dhe me ligjet që burojnë prej tij ( e këtu nuk shoh ndonjë gjë të keqe), janë më të hapur, më të emancipuar, e pranojnë qytetërimin perëndimor, janë punëtorë të palodhur etj.Shumë prej tyre janë të suksesshëm, sidomos në fushën e tregtisë së naftës e të nënprodukteve të saj, janë të mprehtë në teknologji, sidomos në atë të telekomunikacionit etj.
Gratë dhe vajzat janë të mbuluar me një petk që buron nga traditat e tyre fetare. Fanatizmi gjinor reflekton dukshëm edhe përsa i përket kontakteve të femrave me botën përreth. Janë më të mbyllura e shumë të rezervuara. Por mendoj se edhe këtu duhet parë përtej fytyrës së mbuluar me vel, apo petkut që i mbulon ato. Sa për ilustrim do sjell marrëdhëniet e mia me
familjet me origjinë nga lindja e mesme. Në biznesin tim në plan të parë janë përgjegjësia dhe kualiteti i punës. Të tjerët e fillojnë punën që në mëngjes herët, kurse unë, zakonisht dy apo tri herë në javë i vizitoj punëtorët pas orës 10:00. Disa nga punëtorët i kam me origjinë nga ato vende. E për shkak të lidhjeve të punës, vizitoj edhe familjet e tyre. Ne Floral Park të Nju Jorkut, më ka qëlluar të hyj në shtëpinë e dy grave (nënë e bijë) me origjinë nga Lindja e Mesme. Në
fillim ato ishin tepër të rezervuara, nuk të shikonin kurrë drejt në sy. Dukej sikur kishin një mosbesim të madh tek njerëzit e tjerë që nuk i përkisnin komunitetit të tyre. Por me kalimin e kohës, me krijimin e besimit reciprok, ato më kanë befasuar me mirësinë dhe sinqeritetin që buronte nga brendësia e tyre. Erdhi një kohë që më konsideronin si vëlla dhe unë hyja lirshëm në shtëpinë e tyre, duke i përshëndetur për herë sipas mënyrës së tyre: Selamajlekum.
Një lirshmëri më të madhe e tjetër mentalitet kam gjetur në shtëpinë e dy si motrave të mia me origjinë arabe. Edhe ato të mbuluara me petkun tradicional që buron nga besimi i tyre fetar. Por tek bisedoja me to vëreja që brenda petkut reflektonte një shpirt i pastër, që kishte etje për komunikime vëllazërore e për bashkëpunim, çka i nxirrte jashtë asaj kornize me të cilën jemi mësuar t’i shohim.
Njëra ndër to, mjaft e zgjuar dhe e përgatitur, ishte pronare e një kompanie të suksesshme me emrin “International Wholesale”. Ndërsa tjetra ishte e arsimuar dhe me profesion mjeke. Nga komunikimi me to mësoja që ato kishin një botë të pasur dhe me dëshira integrimi të plotë në jetën perëndimore. Mendoj se është mirë që ne të dimë të depërtojmë tej aparencës, të njihemi me traditat e zakonet e tyre. Kështu do zbulojmë një botë tjetër, botën e tyre shpirtërore, që ka padyshim pasuritë e veta të çmuara.
Ndërsa në Babylon në Nju Jork: Një biznizmen i sukseshëm nga Bangladeshi, me të cilin biznesi na afroi dhe ishim si dy vëllezër. Besimtar i denjë. Në shtëpinë e tij, ishte normë që azani të këndohej në kohën e caktuar, sipas kuranit. Të gjitha orenditë shtëpijake ishin sipas kulturës orientale. Po kështu, hyrja, ulja dhe gjithë pajisjet në banjo ishin sipas traditës dhe kulturës së tyre. Praktikisht, brenda shtëpisë së tyre ishte një ”Bangladesh” i vogël. Me shumë dashuri ndaj gjërave tradicionale, miku im bangladeshas më fliste për qëllimet dhe mbarësinë që ato i sjellin në shtëpi. Ishte familje shumë mikpritëse dhe me bujari më ofronte ushqime tradicionale të
kuzhinës së tyre. Ushqime m plot shije, përveç specit djegës, që ata e përdorin gjerësisht në kuzhinë, por është jashtë preferencave të mia.
3. Muzika dhe gëzimi i jetës
Më ka rastisur të kem afërsi me njerëz dhe familje me origjinë nga Amerika latine,konkretisht nga Ekuadori. Lidhja me ta, por edhe kureshtja ime, më nxisin që t’ i njoh më nga afër traditat e atyre popujve. Ata,me thjeshtësinë e tyre të bëjnë që t’i duash. Janë të çliruar nga “filozofitë” politike të kohës, kanë një çiltërsi spontante. Që në pamjen e parë mundesh të kuptosh cilësitë e zhvillimit dhe nivelin e tyre kulturor. Nga që kam nga këta që mbi 15 vite punojnë në kompaninë time, i njoh mirë dhe mund të them që janë punëtorë të fortë, të zgjuar dhe pa fanatizëm. Me që i përkasin fesë së krishterë, i karakterizon shpirti kristian, por nuk janë fanatikë të saj. Unë i dua shumë. Edhe ata më duan dhe më konsiderojnë si një familjar në mesin e tyre. I respektoj, dhe në të shumtën e rasteve bëhem pjesë e traditave të tyre. Nuk më pengon as muzika e tyre, edhe pse nganjëherë e venë brenda orarit të punës, por pa spekulluar dhe pa e lënë pas dore punën. Ajo lloj muzike është shija e tyre, pasqyrë e jetës dhe temperamentit të tyre.
Unë interesohem për traditat e tyre dhe ndonëse me mijëra kilometra larg, kemi gjëra të përbashkëta. Kështu për shembull, dasmat, Festa e Krishtlindjes, e Pashkëve e shumë të tjera janë të ngjashme e gati njësoj me ritet tona. Festojnë bukur festën e Karnavaleve, meqenëse i përkasin Amerikës së Jugut. Në atë festë spikasin më së miri ngjyrat e gëzueshme në veshjet, ritmet e gëzuara të valleve tipike etj.Ambata, për shembull është e njohur si toka e luleve dhe frutave të shumëllojshme. Në festën e Karnavaleve karrot e shumta mbushen me lule e fruta gjithfarë llojesh, çka tregon begatinë e zonës në këto prodhime.
Kjo festë festohet veçanërisht bukur edhe në qytetin Guaranda që është kryeqytet i Bolivarit. Në këto zona është tipik një tip aperitivi që quhet Zogu Blu për shkak të ngjyrës që merr nga hedhja e ingredientëve të shumtë. Të bën përshtypje kombinimi i sheqerit të nxjerrë nga kallam sheqeri me gjethet e portokallit, me lëngun dhe mishin e pulës, frutin e mandarinave etj. Një përzierje që në pamje të parë të duket e çuditshme, por që është e shijme, ka një gradacion gati 30 gradë dhe është shumë e preferuar për turistët e shumtë që vijnë të ndjekin festën e karnavales.
I preka këto tradita të kulturës jashtëeuropiane, sepse ato europianet i përjetojmë më nga afër. Kurse këto të vendeve të largëta e ekzotike, ngjallin kureshtje të veçantë dhe janë një pasurim kulturor e shpirtëror për këdo që i njeh, përveç se i shehë.