Ymer Çiraku/
Naum Prifti mbetet tregimtari sui generis në letërsinë shqipe. Në kuptimin se i qëndroi besnik këtij zhanri letrar, por edhe se e përfaqësoi atë në nivele të larta.
Fshati shqiptar zë vend qendror në krijimtarinë e tij, çka lidhet dhe me rrethanat e jetës. Edhe përmbledhja e parë me tregime, titullohet “Tregime të fshatit” (1956). Këtë prirje tematike, e vrejmë edhe të dëshmuar qartazi në një nga rrëfimet autoriale, në intervistën dhënë gazetarit, kur thotë: “Unë u rrita në fshat, njëlloj si lulet e egra në mal, secila me aroma e ngjyrë të veçantë”.
Vlerësohet padyshim si tregimtari me një regjistër ligjërimi të veçantë, origjinal, në letërsinë shqipe. Kjo i ka siguruar edhe statusin e të radhiturit të tij denjësisht përkrah tregimtarëve të suksesshëm të kohës si: Mitrush Kuteli, Dhimitër S. Shuteriqi, Sotir Andoni, Jakov Xoxa, Vath Koreshi, Teodor Laço, Faik Ballanca etj. Ashtu siç ndodh në çdo traditë letrare me personalitete që lënë gjurmë, N. Prifti, është autor i ndikuar estetikisht nga modele të caktuara preferenciale prej tij, ashtu sikundër reflekton edhe ai ndikimet e veta mbi krijues të tjerë.
Pra, mbetet një autor i ndikuar, por edhe ndikues tek të tjerët. E ka të shprehur vlerësimin e tij plot venerim për Kutelin, kur pohonte se atë, e kishte mësuesin shpirtëror për tregimin dhe e mbante të paharruar dhe gati postulat porosinë e mjeshtrit se “poezia është vet e bukur, ndërsa proza duhet bërë e bukur, prandaj dhe ajo kërkon një mund specifik”. Por duhet mbajtur parasysh se edhe leximet nga letërsia në frengjisht, rusisht e anglisht, gjuhë në të cilat ai komunikonte për lexime letrare, patën krijuar tek ky autor njohje të gjera, me shkrimtarë të shquar dhe me lëvizje letrare, të shfaqura përmes këtyre gjuhëve.
Ndonëse me shumë libra të botuar dhe me kulturë të gjerë letrare, N. Prifti, në mjediset letrare të kohës, është shfaqur i pabujshëm. Edhe pse në rrethe të ngushta miqsh, e kishin “pagëzuar” si Çehovin shqiptar, nisur dhe prej profesionit, fillimisht si ndihmës mjek senatoriumi në Korçë dhe sidomos prej vlerësimeve, që fitoi nga niveli i tregimeve të botuara, ai nuk e pati zellin që ta tundë këtë pelerinë përkëdhelëse – për alteregon e vet. Mbeti përherë natyrë e veçuar, disi e tërhequr, por me buzëqeshjen e tij aq të çiltër, që s`i ndahej në çdo moment e situatë që të kishte.
N. Prifti është nga ata prozatorë të afirmuar, që nuk ka shkruar ndonjëherë roman. Por tregimet e tij, duket se shpesh kanë një “tejkalim” të brendshëm të kufijve të poetikave gjinore e zhanrore. Edhe brenda vëllimeve të kufizuara të teksteve, vrehet se tregimet, kanë intensitet të dukshëm nga aspekti rrëfimtar, kanë një lloj “presimi” nëntekstesh e paratekstesh, me gërshetime situatash të larmishme në hapësirë e në kohë, si dhe një galeri të pasur personazhesh me karaktere të përkundërt e shfaqje të befta. Të gjitha këto tipare të tregimtarisë së tij, krijojnë ndjesinë imagjinative tek lexuesi – sikur të ketë shfletuar një tekst mjaft më të vëllimshëm se ai reali. Thuaj sikur të ketë lexuar ndofta një novelë, apo një roman të tërë.
Këtë dukuri të iluzionit – të përftuar gjatë procesit të leximit, mund ta cilësonim pikërisht si një “tejkalim” estetik të kufijve të poetikave të zhanreve, që është një nga tiparet e dallueshme këtij tregimtari. Kjo veçori, nga aspekti i poetikës së prozës tregimtare, gjykojmë se vjen sigurisht si vlerë e shtuar artistike.
Pikërisht ky intensitet emocional – i përcjellë nëpër krijime dhe kjo pasuri personazhesh, ritmi i brendshëm i rrëfimit me të ashtuquajturit “përshpejtimin” dhe “vonesëzimin” e tyre (sipas të shprehurit të vet autorit) – të llogaritura këto teknika të shtjellimit kompozicional në nivel të sigurtë intuitiv, dialogu ekspresiv dhe dukshëm i pranishëm, bëjnë që këto tregime, të tërheqin vëmendjen e regjisorëve kineastë apo atyre të teatrit, që të projektojnë pastaj mbi to, arkitektura të zhanreve të tjera gjegjëse artistike, si filma apo drama. Kujtojmë p.sh. filmat “Pylli i lirisë” dhe “Tokë e përgjakur”, që janë mbështetur në tregimet mjaft të njohuara si “Ndjekësi i kuajve”, “Litar i zjarrtë”. Apo edhe skenaret e filmave të tjerë si: “Kush vdes në këmbë”, “Fejesa e Blertës”, “Pika e ujit” (film vizatimor), të mbështetura po në tregimet e këtij autori dhe ku ai, shpesh është dhe bashkëskenarist. Pikërisht këtë intensitet dinamik rrëfimtar, si dhe frymë dramatike të tregimeve, kishte vrejtur regjisori i mirënjohur Andrea Malo (1919-1966) dhe i kishte propozuar autorit të tyre, që të provonte të shkruante dhe drama. Dhe në fakt, sekuenca e dromca tregimesh të njohura të këtij shkrimtari, janë ristrukturuar e bërë dhe drama jo pak të suksesshme si “Mulliri i Kostë Bardhit” , “Dasmë pa nuse” e ndonjë tjetër.
Le të sjellim në vëmendje tregimin “Përsëri do të rrjedhë lumi…”, të përfshirë edhe në përmbledhjen “Tregime të zgjedhura”, botuar më 1972, tek shtëpia botuese “Naim Frashëri”..
Këtu autori ka modeluar rrëfimtarin autorial në vetë të parë, në këtë rast, nga pozita e një personazhi fëmijë. Ngjarjet zhvillohen në kohën e mbretërisë shqiptare, në një fshat tipik të kohës, disi të largët e të harruar. Jemi në kohën, kur bota ka nisur të trazohet nga lufta mes forcave frankiste e republikane në Spanjë dhe përgatitjet për të tjera luftra, që nuk vonuan të vijnë.
Brenda kornizave të atij fshati, ashtu si në një thjerrëz artistike, autori projekton atmosferën e botës së trazuar të atëhershme. Në atë provincë të përhumbur, përtej gjallimit paralitik në vështrim të parë, zbulohen e shfaqen hullitë kontraversale të jetës, të cilat, kanë gjithsesi tipare referenciale me çdo hapësirë tjetër gjeografike dhe etnike, sado të largëta apo të ndryshme të jenë. Zëri i rrëfimtarit fëmijë, i jep autorit mundësinë për të sjellë tek lexuesi një realitet letrar sa më të larmishëm e intrigues, të nxitur e të trazuar nga tisi i fantazisë fëminore, që krijon situata nga më të paparashikuarat e më larghedhëset nga aspekti emocional.
Në kornizat e tregimit, zënë vend dy personazhe qendrore: senjor Quipo de Llano, siç kishte qejf të vetquhej nga simpatia prej rrahagjoksi që kishte për gjeneralin e Frankos së Spanjës dhe Naumi i Gjiros, një emigrant i moshuar ky, që ishte kthyer në vendlindja nga Amerika Latine (apo e Zezë) siç e quanin, ku kishte punuar në miniera e prej nga kishte sjellë një kollë të rëndë, që s`i ndahej. Përballja mes tyre, nuk ngjan të jetë projektuar aq si klasore, se sa si karakteriale. Ajo shfaqet si përballja mes errësirës dhe dritës në shpirtin e njeriut dhe të sjell referenca prej porosive biblike, ndonëse edhe pse nuk janë të shprehura këto drejtpërsëdrejti në tregim.
Një lloj “agoraje” e fshatit, është berbehana e Bexhetit, ku njerëzit mblidhen dhe bëhen biseda e kuvende nga më të ndryshmet, ndonëse ata janë ca banorë të moskundit. Sidomos flitet për luftën që kishte përfshirë Europën, deri edhe për çfarë ndodhte në Bilbao apo tutje në Marok. Dhe alias Quipo de Llano, sekretari i komunës së fshatit, si një dendy i krekosur dhe i parfumosur, si admirues i zjarrtë i Frankos së Spanjës, sa merrte vesh se një qytet binte në duart e gjeneralit, shkonte tek një hartë e madhe e Spanjës që e mbante në zyrë dhe mbi të ngulte flamujt e fitores (!) Por që ishte një turravrap i lodhshëm dhe qesharak, se ritmet dhe ndryshimet e luftës, ishin të shpejta dhe fitoret e humbjet merrnin kthesa të papritura.
Janë interesante në tregim edhe situatat me gruan e tij të bukur e lozonjare, Elenica, me të cilën, rrëfimtari fëmijë prcjell tek lexuesi dhe ato çastet poshtë dritares së saj, duke e soditur në mjedise e qëndrime intime, që për koinçidencë interesante, të kujtojnë e sjellin ndërmend filmat neorealistë italianë.
Pra tregimi, për nga vet struktura e tij, më së shumti ngjan të jetë një roman në miniaturë. Por autorit, në fund të fundit, sigurisht, që nuk i intereson përcaktimi i tij zhanror. Këto janë kryesisht përjetime lexuesish, që arrijnë të rrokin një “reliev” letrar mjaft të gjerë. Janë sigurisht dhe vrojtime e “teknikalitete” studimore të kritikëve, të cilët, rreken të ndërtojnë kështu tipologjinë dhe hierarkinë e krijimeve të autorit. U nisëm nga një tregim, por kjo dukuri, vrehet si tipar variues në shumë prej krijimeve të tjera, brenda opusit të tij të pasur tregimtar.
Për vlerat artistike që ka përcjellë, proza tregimtare e N. Priftit, ka tërhequr jo pak vëmendjen e kritikës letrare, duke përfshirë edhe atë që lëvrohej në Kosovë. Duket që edhe krijimtaria e tij, pamvarësisht kufizimeve e pengesave të komunikimeve mes të dy anëve të kufirit shtetëror (për rrethanat e njohura të para viteve `90-të), kishte mundur që të depërtonte dhe të vlerësohej në meset letrare të atyre anëve. Kanë shkruar mes të tjerëve për të, kritikë e studiues të njohur si Rexhep Qosja (tek libri “Kritika letrare”, 1969), Hasan Mekuli (rev. “Jeta e re”, 1967), Mensur Raifi (gaz. “Rilindja”, 1972), Rifat Ismaili (gaz. “Fjala”, 1980) etj.
N. Prifti, mbetet padyshim nga mjeshtrat e shquar të prozës tregimtare. Ai është ndjekës dhe ndërlidhës i një tradite të njohur shqiptare dhe përtej shqiptare, duke krijuar edhe vet një traditë të vyer, të dëshmuar përmes një kurore tregimesh mbresëlënëse, disa prej të cilave, përfaqësohen denjësisht si antologjike. Do t`i duhej sigurisht edhe këtij shkrimtari, që të paguante “haraçin”, që e kërkonte domosdoshmërisht realiteti i kohës, sidomos në disa konceptime tematikash. Por si dhe shkrimtarë të tjerë të talentuar, ai dijti që ta kalojë “Rubikonin” e sfidave të kohës dhe të krijojë universin e tij të pasur dhe origjinal letrar.
Është shkrimtari, që nuk rreshti së krijuari e së angazhuari plot përkushtim me veprimtari letrare e atdhetare, edhe në periudhën e dekadave të fundit, kur ai u vendos që të jetojë familjarisht në SHBA, ku qëndroi deri sa u nda nga jeta, këtu e nje vit më parë. Pra, vazhdoi të krijojë dhe gjithashtu të përkthejë jo pak nga autorë të njohur botërorë. Ndërkohë, përherë i palodhur, jep një kontribut të çmuar me shkrime në gazetën “Dielli” të federatës historike “Vatra”. Kësaj kohe, ka botuar dhe një varg të gjerë shkrimesh me kujtime, për disa nga shkrimtarët e njohur të letërsisë shqipe. Ato janë dëshmi e gjallë e Kujtesës, të përcjella nga një dorë mjeshtri – për kolegët dhe miqtë e tij shkrimtarë.
Është e kuptueshme se shkrimtarët, ashtu si gjithë njerëzit, kanë kalendarin e moshës së tyre biologjike. Por që ndryshe nga të tjerët, përkatësisht shkrimtarët me vlera të shënuara, kanë dhe një kalendar tjetër, kanë “moshën” e veprës letrare që lënë pas, për brezat e lexuesve të pritshëm. Dhe besojmë se N. Prifti, është nga ata tregimtarë, që do të vazhdojë të “jetojë” gjatë – në fletët e librave të tij të çmuar.