SHKRUAN: BAJAME HOXHA-ÇELIKU- Duke shfletuar korrespondencën e vjetër elektronike, papritur më sheh syri një shkrim të lënë përgjysmë shumë vite më parë. Ky shkrim do të kishte me të vërtetë vlerë të shkruhej pikërisht në kohën e duhur, por nuk thonë kot: Më mirë vonë se kurrë. Siç dihet, ne nuk kishim të drejtën e botimeve as në gazetë. Prandaj, kjo ngjarje shtyu ditët dhe u bënë gati tri dekada, duke ndenjur kaq gjatë në kujtesën time, dhe më vonë fjeti në ordinatorin tim. Jo, s’e kisha harruar kurrë si ngjarje të dhimbshme dhe triumfuese njëherësh. Veç kësaj, në një nga romanet e mi e kam përfshirë si ngjarje historike, por jo që dhe unë isha një nga personazhet e saj.
* * *
Ambasadat ishin mbushur dhe njerëzit rrinin të mbyllur që prej një muaji brenda oborreve të tyre dhe prisnin të lodhur, të rraskapitur nga vapa e korrikut dhe nga mungesa e higjienës se çdo të bëhej më tutje me jetët e tyre. A do të triumfonte më së fundi liria e kërkuar? Shpresa ishte e madhe. Dyert dhe oborret me kangjella të larta, si dhe njerëzit e mbyllur brenda, të jepnin një figurë trishtimi në pamje të parë, pavarësisht se çfarë funksioni pozitiv do të kryenin ato.
Ishin ditë të vështira të një revolucioni,që do të linte pas një sistem diktatorial, i cili kishte sunduar për 45 vjet me poshtërsitë dhe bëmat nga më monstruozet.
Unë po kaloja përballë ambasadës gjermane në trotuarin tjetër, për të shkuar te ajo francezja, që të merrja një vizë për në Belgjikë. Një dajë i mamasë sime më kishte dërguar rastësisht, pak kohë më parë, një garanci dhe unë po e shfrytëzoja me rastin e ligjit që kishte dalë. Isha duke ecur me vajzën për dore, kur një zë i njohur, që vinte nga ambasada Gjermane, më bëri të dridhem. U ndala në vend. Për një copë herë mora frymë thellë. Shikova një herë rrotull se mos kisha pranë ndonjë polic, po rruga e ambasadave në atë mesditë tepër të nxehtë, ishte e boshatisur, vetëm në hyrje na kontrolluan.
Zërin që më thirri, e njoha menjëherë. Kapërceva rrugën dhe me kujdes vajta pas kangjellave. Midis turmës pashë Nandin, Ferdinand Lahollin. Pasi u përshëndetëm, duke shtrënguar duart përmes kangjellave, me lot në sy, më tha:
– Futuni, Bajame! Ç’pret?
Në çast dhimbja me lotin m’u përzien tok. Lëshova një vështrim të vëmendshëm mbi Nandin, që e kisha si vëlla të vogël, dhe situatën e krijuar e kalova nëpër mend. Dhe po me atë dhimbje, lëshova njërën dorë të Ferdinandit dhe shtrëngova fort dorën e vajzës sime 10-vjeçare, që e kisha me vete.
– S’mundem,- i thashë duke tundur kokën në shenjë mospranimi dhe hodha sytë mbi vajzën, që kisha për dore, si për t’i thënë: “Nandi, kam vetëm këtë vajzë me vete, vetëm Aurorën, po të tjerët, ku t’i lë? Ku të lë Klajdin dhe Anën e vogël? Ku të lë Ganiun tim, njeriun e dashur, njeriun e sakrificave të mëdha? Njeriun, me të cilin kam kapërcyer me qindra e qindra hendeqe e rrugë të vështira internimesh, duke u paraqitur tre herë në ditë në apel? Njeriun e ndershëm, që lindi në internim, që ndau me mua jetën, dhimbjen, besimin e hidhërimin, dhe një jetë të tërë mbartëm së bashku mbi supet tona jetën e hidhur, dhimbjen, mallkimin e kohës së keqe, që jetuam nën terrorin komunist, nën atë sistem të kalbur, ku gjithçka na mohuan, gjithçka na e morën: fëmijërinë, rininë, shkollat, përveçse të quajtur njeri s’na i mohuan dot.
Me gjithë atë urrejtje të madhe që kisha brenda vetes për sistemin, që akoma ekzistonte e që ishte në fuqi, u bëra e fortë, e egër si gjithnjë përballë së keqes. Dhe ashtu si trime, vendosa të kthehem te njeriu im fisnik, tek fëmijët e mi të bukur e të mrekullueshëm!
E dija dhe e kisha ditur gjithnjë se dashuria kërkon sakrifica të mëdha. Dhe ja, momenti erdhi për të menduar mirë mbi ato 67 vite internim-dëbimi, që rëndonin mbi supet e mia dhe të tim shoqi: që nga lindja e tij dhe që nga fëmijëria ime, kur mora rrugët e një internimi të gjatë. Tani karakteri im ishte përballë një prove të vështirë: lirinë apo dashurinë? Është e qartë, kur bëhet fjalë për lirinë e kombit, njeriu i mençur lë pas dashurinë personale, e sakrifikon atë dhe zgjedh lirinë e një populli të tërë; kurse në rastin tim, ishte krejt ndryshe…
Isha zhytur e tëra në ato mendime, kujtime e probleme të hidhura, që më godisnin në tru pa pushim, kur zëri i Nandit më shkëputi fillin e mendimeve, të kujtimeve aq të egra dhe u drodha përsëri:
– Mirë, mirë, ke të drejtë, familja të meriton dhe ka nevojë të domosdoshme të të ketë ty pranë. Ti je një mama e mirë dhe një grua besnike. Fatkeqësisht, je e destinuar të kthehesh, Bajame! Duhet të shkosh prapë me guximin tënd në kampin e Savrës, në skëterrën e tmerreve.
Edhe ne familjarisht ditë më parë e kishim provuar të kapnim hapjen e ambasadave, por kur arritëm ne, dyert qëndronin të mbyllura e policia ishte bërë gardh. Për këtë, me sa më kujtohet, nuk i fola Ferdinandit, ishte e kotë.
Kur ngrita sytë, pashë Nandin që po hiqte orën e dorës dhe, duke zgjatur dorën drejt meje, më tha:
-Jepja nënës sime!
Midis të dyve s’pati më dialog, por sy të mbushur me lot e ngashërim. Duke i shtrënguar njëri-tjetrit duart e vrara nga puna e vështirë, i urova me gjithë shpirt jetëgjatësi dhe fat kudo që t’i shkelte këmba. Gjithsesi, ai ishte në kohën e duhur për të prekur lirinë e kërkuar, Perëndimin, Gjermaninë dhe, pse jo, gjithë botën e përparuar.
Prej aty u drejtova te ambasada franceze, e cila mbulonte edhe Belgjikën. Aty ishte ndryshe: brenda telave te rrëzuar pashë me dhjetëra persona: gra, burra, fëmijë, që rrinin shtrirë në heshtje e disa ulur dhe në këmbë. Nuk ishin në rrethim me kangjella të larta, ishin të lirë.
Një i ri, nga brenda telave të rrëzuar, më tha:
Zonjë, kalojeni telin!- Dhe pa pritur përgjigjen time, shtoi: – Futuni, nuk ju pengon njeri! Jemi ne, vetëm ne!
– Jo,- i thashë, – kam një garanci dhe dua të marr vizë për në Belgjikë.
– Po ti qenke si ne, futu, ç’pret?! Gjersa ke njerëz jashtë shtetit, patjetër që do të jesh persekutuar rëndë…
– Hyni! Do të pendoheni, – thirri një bukuroshe, që po afrohej dhe më zuri për dore, duke më tërhequr brenda.- Do të shkojmë të gjithë në Francë! Në Francën e demokracisë së madhe, do të jemi të lirë!
E dëgjoja këtë vajzë të bukur e çapkëne, që më bënte thirrje me zemër në dorë, po ishte e pamundur, nuk e bëja dot!
Jo vetëm ajo, po dhe disa të tjerë nga turma ngulën këmbë që të na shpëtonin dhe ne nga kthetrat e diktaturës, por ishte e pamundur. Sakaq, kishim arritur te shkallët dhe polici na lejoi të futemi në korridor, pasi kishim garancinë. Ambasada nuk më dha vizë dhe as që më priti njeri. Punimet ishin pezulluar, që nga çasti i dyndjes së qytetarëve drejt tyre. Në gjithë atë vapë, iu drejtova ambasadës Hungareze, e cila pa ngurrim më dha vizën.
Pasdite mora trenin për në Lushnjë. Gjithë rrugës fytyra e Nandit, e vajzës që më bëri thirrje dhe e shumë të tjerëve më kishin mbetur në mendje.
“Kanë të drejtë, kanë të drejtë të kërkojnë një atdhe të dytë, -thosha me zë të ulët. -Shqipëria s’na do! S’na do! S’na deshi për 45 vjet, na përdori për skllevër!
Po ne? Pse qëndrojmë akoma? Mirë bëjnë që po ikin…liria nuk blihet! Ajo fitohet! Fitohet! Dhe ata tashmë me guximin e tyre e kanë fituar!
Ferdinandi është në kohë, është akoma beqar dhe shpejt ka për ta riparuar jetën e tij të re.
Treni ecte me ngadalë e unë përshkoja fushat e thara e të shkretuara nga thatësira e verës. Ato fusha e kodra, që unë me Nandin i kishim punuar vite e vite të tëra me punë të detyruar, tani qëndronin pothuajse të braktisura.
Në mes të atij kallaballëku, truri im u kthye përsëri te poeti i vogël, kështu e quaja Nandin, pasi ishte poeti më i ri, më i vogli me moshë ndër ne, por me një talent të madh.
Në kampin e tmerrshëm, brenda në një qerre, kishte lindur dhe po rritej një poet i madh! Ai nuk kishte të drejtë të botonte poezitë e shkruara në copëza letrash të zhubrosura nëpër xhepat e kominosheve të tij, të baltosura gjatë punës së detyruar me orar të zgjatur deri në gjashtëmbëdhjetë orë. E ç’t’i kujtoja më parë Ferdinandit? Ç’t’i kujtoja vetes? Tubin e çelikut apo 100-hektarëshin, duke hapur kanale? Apo… apo…Mynxyrë në të katër anët, sidomos brenda kampit, po edhe jashtë tij.
Do të shkoja të takoja nënën e tij, e cila,kur e internuan, ishte nënë e re me katër fëmijë të vegjël: Hyrka, Luani, Ahmeti dhe me Ferdinandin në bark. O Zot! U rritëm së bashku mes atyre vuajtjeve të tmerrshme, u vëllazëruam aq shumë, sa na dukej se të gjithë ishim një familje e vetme.
Njerëzit në tren flisnin pa pushim për viktimat e fundit të sistemit komunist, për grahmat e fundit të tij. Kurse disa të tjerë flisnin e shfrenin me vete. Kavajasit bënin thirrje për një kryengritje të madhe, por kërkonin ndihmën e lushnjarëve.
Kështu, me mendime të tmerrshme e me kokën çorbë, që më ziente nga turbullirat, zbrita në Lushnjë. Po kthehesha me ndërgjegje në ferrin e vërtetë, te e keqja e madhe.
Rrugën e heshtur për në kampin e Savrës e bëmë në këmbë. Diku e diku dukej ndonjë makinë që kalonte kokë ulur, ndërsa këmbë të riu nuk shikoje më gjëkundi. Ishte shkretuar vendi. Kishte ikur lulja e kombit! Fatkeqësia kishte nisur mbi dhimbje e rënkime të mëdha e, sidomos, të nënave. Të gjithë qenë nisur drejt lirisë së ëndërruar dhe, të ngujuar atje, te ato ambasadat shpresë mëdha, prisnin minutën e nisjes. E lanë atdheun jetim! Ia kthyen shpinën të ngratët, të varfrit, liridashësit, bijtë e bijat e atyre nënave, që qanin nën zë e të tjera nëna i dëgjoje që ulërinin rrugëve. Kur arritëm te ura e bardhë, kufi ky, ku s’kishin të drejtë ta kalonin njerëzit e internuar me apel, gjëja e parë, që vendosa të bëja, ishte të çoja amanetin në vend. Të shkoja sa më shpejt tek e ëma e Nandit për t’i dhënë amanetin, që më kishte lënë i biri. Dhe për t’i treguar se i biri ishte mirë e për të më besuar, unë i kisha prurë provën: orën e dorës së tij.
Ku kishte gëzim më të madh për një nënë! Aty pashë sytë e saj të shkëlqenin nga gëzimi, nga një gëzim që rrallë herë e takon njeriu në jetë. Pastaj përnjëherë shpërtheu në vaj, duke numëruar hallet dhe vuajtjet e saja të gjata, rrugëve të internimeve, ku e vetme kishte rritur fëmijët si një burrëreshë e fortë. Qava dhe unë bashkë me atë nënë, që kërkonte lirinë e djalit të saj me çdo çmim: edhe larg shpirtit të saj prej nëne, edhe larg syve të saj që ndoshta do të lotonin përjetë. Edhe larg atdheut, se fundi-fundit, s’ishte Shqipëria ajo që nuk na deshi, por një sistem i kalbur në qelizë, që s’ka për t’u përsëritur kurrë më.
Që nga ajo ditë s’jam takuar më me Nandin. O Zot! Kushedi sa ka ndryshuar! Kushedi sa kam ndryshuar! Kanë kaluar gati 30 vjet! Sigurisht, që ne s’do ta njohim njëri-tjetrin, dhe sikur të jemi ballë përballë një ditë.
Nuk jemi shumë larg, por dhe afër nuk jemi, ndryshe do të ishim takuar ndonjëherë. Të paktën në ndonjë takim letrar të ishim takuar, por dhe kjo mundësi nuk u krijua kurrë. Pata fatin vetëm një herë të jem në Berlin, ku mora pjesë me arsimin shqiptar të diasporës dhe ansamblin popullor që funksionon në Belgjikë. Atë natë pyeta kolegët e mi me banim në Gjermani, nëse ishte dhe Ferdinandi mes tyre, por më thanë, se ai banonte shumë larg që aty dhe s’kishte marrë pjesë.
* * *
Unë dhe vajza u nisëm për Hungari më 5 gusht të atij viti, ditë kjo kur u nisën dhe shqiptarët, që ishin ngujuar në ambasada.
Atë mëngjes vere në aeroportin e Budapestit kishin dalë të na prisnin nga Brukseli dy djemtë e dajës së nderuar Rexhep Beça, që ndjesë i pastë shpirti aty në parajsë, Abedini dhe Muhamet Baça dhe vajza 10 vjeçe e Abedinit, Aishe. Nuk ishte vështirë për t’u njohur. Gjaku të thërret vetë në drejtim të tij. Sa dolëm nga aeroporti, i thashë Aurorës, vajzës sime:
– Ja, ata atje janë… Dhe vërtetë nuk kisha gabuar.
Njohja erdhi instinktivisht e lehtë, e thjeshtë dhe shumë e bukur. Qe një takim i përmallshëm, i dhimbshëm e i paharruar për zemrat tona, që ishin të plagosura nga poshtërimi i vazhdueshëm i sistemit diktatorial.
U nisëm me një veturë luksoze gjithë shend e verë drejt ish-Çekosllovakisë, Austrisë, Gjermanisë etj. Mrekullia për ne nisi që në Budapest, në nisjen e parë, aty te bukuritë e valëve të Danubit, që ndanin aq mjeshtërisht Budën me Pestin, në atë bukuri madhështore, ku dëgjuam valsin e Danubit. Aty, te Danubi blu, gjithçka ishte një ëndërr për ne, ishte fantastike!
Çfarë nuk kishin marrë për të ngrënë e për të pirë! Por vajza ime nuk hëngri dhe nuk provoi asgjë nga të gjitha ato të mira, se gjatë udhëtimit e zuri makina. Më kujtohet si tani, me gjithë lutjet tona e të djemve të dajës dhe të moshatares së saj Aishesë, ajo nuk pranoi të pinte dhe as ta provonte koka-kolën, se nuk e njihte.
Udhëtimi qe i mrekullueshëm dhe zgjati trembëdhjetë orë duke përshkuar autostrada të pa imagjinuara. Sa kaluam kufirin me Gjermaninë dhe u futën në atë Belg, m’u duk se u futëm në një botë tjetër, në botën e përrallave më të bukura. Na ra në sy një shkëlqim i paparë, si gjë më e veçantë deri atëherë në jetën time, u ndodhëm si në botën e lodrave të fëmijëve midis dritave të pafund të makinave. Dritat dhe neonet e ndezura, që në metrin e parë, shkëlqenin muzgun e asaj funddite të paharruar. Aty morëm vesh, se Belgjika ishte i vetmi shtet në botë i ndriçuar qind për qind brenda kufijve të saj. Duke vazhduar udhëtimin, pamë se si neonet e kthenin aq bukur këtë vend, në një qilim violë me lule të verdha. Në të ngrysur arritëm në Namur, qyteti kryesor i Valonisë, ku banonte daja me familjen e tij të nderuar.
Pritja e ngrohtë dhe dashuria e madhe, që na dhuroi kjo familje fisnike për katër muaj, ishin nga më magjiket, nga më dielloret. si për vajzën time, por dhe për mua e tetë refugjatë të tjerë, që i kishte strehuar për humanizëm në shtëpinë e tyre pa asnjë interes.
Përveçse të gjitha falas, daja Rexhep Beça u blinte dhe paketat e duhanit. Vlen për t’u kujtuar me vlerësim e shoqja e Abedinit, kjo nuse e re, e bukur, 33-vjeçare, Remzia, që nuk u lodh për asnjë cast, duke na ndenjur në këmbë, me të gjitha mundësitë e saj e duke i nxjerrë të larë dhe të hekurosur të gjithë ata mysafirë, të ardhur nga skamja e nga rrëmeti. E shoqja e Dajës, një grua kreshnike 64 vjeçe, u kthye edhe një herë në rininë e saj, duke gatuar për aq shumë veta pa u ankuar njëherë. Tre vajzat e Dajës, Nazmia, Helomja dhe Nexhmia, të martuara, po të reja në moshë, dhanë shembullin e tyre prej patriotizmi, duke respektuar e nderuar jo vetëm ne, por të gjithë refugjatët, që ishin te familja e prindërve të tyre.
Unë në Belgjikë qëndrova katër muaj midis çudirave dhe realitetit. E them këtë, sepse në Shqipëri, sidomos nga vija unë, Namuri e Brukseli ishin qytete të përrallave. Ne që nuk kishim një gjerdan në qafë, ne që nuk kishim një unazë martese në gisht, ne që nuk kishim provuar koka-kolën, ne që s’kishim ngrënë mish asnjëherë në dy vjet, si të mos çuditeshim? Ne s’e kishim provuar ç‘ishte liria, respekti për lirinë e njeriut, ne ishim skllevër brenda vendit tonë , kurse Belgjika shkëlqente nga luksi, nga dyqanet e floririt, bizhuteritë, nga bollëku, nga liria e fjalës etj. A s’ishin kontrast i madh nga vinim ne?
Shpesh më takonte të flisja me ngadalë, sikur do të na të dëgjonte njeri, ndërsa djali i dajës, Abedini, më thoshte duke qeshur: -Fol më fort! Mos ki frikë! Nuk je në Shqipëri. Këtu s’ka spiunë të të fusin në burg për fjalën apo pakënaqësinë që shpreh. Je në vendin e demokracive të mëdha, mbesë!
A s’ishim në botën e çudirave? Në botën e ëndrrave? Në vendin tonë nuk kishte dyqane e magazina me rroba të gatshme, duhej të blije copën, pa ta qepje, pa le më punime floriri. Për këto e të tjera s’bëhej fjalë fare. E ç’t’i kujtoja më parë sistemit faqezi!?
Gjatë katër muajve që qëndrova, isha në dilemë të vështirë: të rrija apo të mos rrija, kjo ishte çështja! Të kërkoja azil politik apo jo? Këto pyetje vërtiteshin pa pushim në ndërgjegjen time të goditur, që nga mosha 11-vjeçare.
Para se të nisesha, u takova me Prof. Dr. Lazër Radin. U kunsultova me të dhe më mësoi ca gjëra, që unë nuk i kisha shumë të qarta në raste të tilla. Ai më këshilloi të mos kthehesha kurrsesi më në kamp. por, kur të arrija në Bruksel, pas ca ditësh, të shkoja te ambasada Amerikane e të kërkoja aty azilin politik ose dhe në Belgjikë, se komunizmi ka marrë fund,- më tha,- dhe shpejt të vjen familja.
Ti vetëm shiko përpara! Mos ik me kokën pas!
Për katër muaj unë s’bëra gjumë në sy. Për tërë natën i thurja planet me veten time, kurse ditën i prishja. Dhe më kujtohej, Penelopa që endte pëlhurën gjithë ditën dhe e prishte natën. Dhimbja për fëmijët po më këpuste. Nga ana tjetër, im shoq ishte i izoluar e s’mund të lëvizte pa u kthyer unë. Prita më kot katër muaj se mos dhe ai nxirrte një vizë për të ardhur me fëmijët, por unë gabova. Mua po më ktheheshin netët në torturë, kurse tim shoqi nuk i kishin dhënë pasaportën. -Të të kthehet gruaja me vajzën, pastaj shohim për ty,- kishin thënë.
Kështu, më 5 dhjetor, sipas kujtesës sime, mora trenin për në Itali dhe, që aty do të merrja tragetin për në Durrës. Në Itali më priti vëllai im, Luan Çeliku, që kishte ikur me ambasadat dhe që kishte fituar azilin politik. Ai mundi të jepte dhe një intervistë të gjatë në italisht, pasi gjuhën e dinte mirë se, profesori ynë i nderuar, Prof. Dr. Lazer Radi, na kishte mësuar jo vetëm sesi të shijonim muzikën italiane, por dhe si të prezantonim veten, kur të kalonim telat për në jetën e lirë. Në atë botë të lirë, aq shumë të ëndërruar, por jo të dëshiruar, se atë botë mund ta kishim ndërtuar dhe në vendin tonë, thjesht, duke mos instaluar komunizmin. Duke shkuar për te trageti, shikonim me një tronditje të thellë pasagjerët, që kishin zbritur dhe po shkëmbeheshim rrugës. Në mes atyre njerëzve të shumtë, të asaj mbrëmjeje të trishtuar, munda të dalloja një miken time, që m’u duk se ishte me vëllain e saj.
Ishte muzg. Ajo më njohu menjëherë dhe, e çuditur që unë po shkoja nga ajo kishte ikur me vrap, më foli ashpër:
– Ne po ikim të gjithë nga sytë këmbët, kurse ti, ti po kthehesh! Qëndro! Për ku je nisur kështu?! Po kthehesh përsëri në internim, në Savër, në atë ferr!
E pyeta për shoqen time të ngushtë, Tefta Çapoj, që ishte dhe kushërira e saj, se a kishte dalë dhe ajo, por ajo më tha:
-Nuk di asgjë! I kemi humbur lidhjet. S’po dimë fare se ku jemi… në këtë kohë të turbull e të nxituar drejt lirisë, si zor do të lidhemi tani për tani! -e mbylli ajo.
E tmerrshme! Brenda meje po zhvillohej një gjyq, një luftë e fortë shpirtërore si asnjëherë tjetër. Isha drejtuar drejt mbytjes…!