Shqiptari që u ka shërbyer dhe presidentëve amerikanë. Ne kamp ne Itali ka njohur Xhevdet Mustafen./
Nga Fadil SHEHU, Florida/
Kisha dëgjuar për restorantin “Xhessis’’Family Restaurant, të cilin e ka hapur prej 16 vjetësh në një nga rrugët e qytetit Pinellas Park, në shtetin e Floridas, biznesmeni shqiptar, Xhemal Sulisufaj. Midis klientëve që drejtoheshin për në restorant, në sheshin rrethuar me skulptura dhe llojshmëri lulesh, dallohen siluetat e një njeriu me trup babaxhan, ku lëvizshmëria, buzëqeshja e çelur në buzë, e tregonin më të ri në moshë. Njeriu i cili më pas do të mbetej “ikona’’e kësaj interviste, kishte përjetuar një sërë peripeci në jetën e tij, veçanërisht në burgun e Beogradit, ku autoritetet Jugosllave e kishin dënuar atë me 25 vjet burg dhe më pas me dënimin kapital pushkatim, si dhe në kampin e Triestes, në Itali. Kur ende ishte vetëm 20 vjeç, atij i realizohet dëshira për të ardhur në Amerikë. Xhemali edhe sot mbetet një njeri i qetë, pa bujë e zhurmë dhe mjaft modest, cilësi të cilat janë të pranishme në këtë intervistë.
F.Shehu:-Zoti Xhemal, do të donim të flisnit diçka për të kaluarën tuaj në Shqipëri.
Xh.Sulisufaj:-Kam lindur në 5 Prill të vitit 1945, në fshatin Gri të Tropojës, ku prindërit e mij bënin një jetë të rethuar me probleme ekonomike. Ndonëse familja ime merrej kryesisht me blegtori, na duhej të sakrifikonim shumë, pasi ishim njëmbëëdhjetë fëmijë.
-A ishte e vështirë jeta në familjen tuaj?
-Ne fëmijët, krahas punëve na duhej të shkonim për çdo ditë në shkollë. Katër prej nesh vazhdonin shkollën, ku vetëm për të shkruar, një laps e ndanim në katër pjesë, ndërsa për bojë përdornim lëngun e manaferave dhe për penë, pëndë pule. (Buzëqesh) Çuditërisht detyrat i shkruanim pastër dhe bukur. Zakonisht pas mësimeve shkoja me dhi dhe me lopë kodrinave. Me vete merrja libra artistik për të cilat shpesh herë babai më qortonte. Isha 15 vjeç kur nisa të lexoja Karl Marksin, Leninin, Fan S.Nolin, Gi De Mopasan, Ernest Eminguei, Mark Tuen, ku katër këta të fundit i kam rilexuar shumë vite më vonë në anglisht këtu në Amerikë.
-Cili ishte motivi që ideoi aratisjen tuaj?
-Unë kam lexuar shumë libra. Ndoshta ato por edhe jeta e vështirë që bënim në fshat, duke mos patur asnjë të ardhme, mendoj se u bënë shtysa kryesore për të shkuar në Amerikë, vend të cilin e kisha njohur vetëm nëpërmjet librave, ku disa syresh i lexoja fshehurazi pasi ligji nuk të lejonte.
-A ju kujtohet moment kur u arratisët?
-Ishte mesditë gushti i vitit 1962, kur sapo kisha mbushur 17 vjeç. Pasi eca disa orë maleve ku kisha lënë pas Kukësin dhe disa fshatra, nuk e dija se ndodhesha në tokën Jugosllave. Në një faqe mali takoj një bari, i cili më fliste serbisht por unë nuk e kuptoja. Ai më merr çantën me ushqime dhe laimëron forcat e kufirit, të cilët pasi më lidhën duart më çojnë në burgun e Beogradit, ku nuk kursyen torturat në trupin tim. Pas dy muaj burg lirohem dhe vazhdoj gjimnazin në Prishtinë. Ndonëse fillikat i vetëm, pa shtëpi dhe katandi, duke qenë përherë në vëzhgimin e U.D.B.-së, nuk harroj ndihmën e shokëve dhe shoqeve të klasës, në veçanti Ali Zenuni dhe Rabie Abrashi (Shehu), e cila shpesh herë më sillte bukë fshehurazi, duke e vendosur mes librave në çantë.
-Flitet se ju nuk e përfunduat shkollën e mesme sepse aratiseni përsëri. A është e vërtetë?
-Po. Është e vërtetë se kam lënë përgjysëm shkollën dhe pa i thënë askujt prej shokëve. Aratisem për të shkuar në Austri, por edhe këtu unë kapem nga U.D.B.-ja, dhe forcat e kufirit. Më çojnë sërish në Beograd por në një tjetër burg. Pas disa javësh më jepet dënimi me 25 vjet burg. Në mjaft seanca të ndryshme të shoqëruara me gjithfarë torturash, mbaj mend dhe një polic, i cili sa herë që më merrte në pyetje, më qëllonte me shqelma në pjesë të ndryshme të trupit. Një ditë si zakonisht, duke vazhduar ritualin e tij dhe këpucët që linin gjurmë, ku trupi më digjte nga dhimbjet, çohem me gjithë focën time duke e shtyrë policin, çka bëri që ai të bjerë nga dritarja e katit të gjashtë ku unë ndodhesha dhe vdesë në vend. Pashë atë fytyrë kriminale tashmë pa jetë, të cilën nuk e harroj edhe sot, largohem nga burgu duke vrapuar sa mundesha. Forca të shumta policore dhe ato të kufirit, nuk kursyen plumbat që fërshëllenin mbi kokën time. Rrugës kontrolloja trupin për ndonjë plagosje, por vetëm zoti më kishte mbrojtur. Pas më shumë se dhjetë ditësh rrugë maleve i raskapitur, mësova se kisha mbritur në Trieste, në Itali.
-Mendonit se në Trieste do të ishit një njeri i lirë?
-Falenderoj një grua pranë një fshati në Trieste, e cila për disa ditë më mbajti në shtëpinë e saj, pasi mua ajo më gjeti pa ndjenja. Aspak nuk e mendoja se tashmë unë do të isha i lirë në këtë vend. Unë isha një i arratisur që vija nga një shtet tjetër. Ishte po kjo nënë, e cila duke u kujdesur përsëri për mua, më çon në kampin e refugjatëve në Trieste, ku kushtet e jetesës ishin shumë herë më ndryshe nga ato në Beograd.
-A kishte shqiptarë të tjerë veç jush në këtë kamp?
-Po, kishte disa. Aty për herë të parë unë u njoha me Xhevdet Mustafa, të cilin më pas nuk e takova asnjëherë.
-Ju kishit vrarë një polic në burgun e Beogradit. E dinit se autoritetet e atjeshme ishin në kërkimin tuaj?
-Pas disa ditësh autoritetet Jugosllave kishin mësuar vendodhjen time. Ata mbrijnë në kamp dhe kërkonin ekstradimin tim në Jugosllavi, ku tashmë unë isha dënuar me vdekje. Prej disa ditësh në kamp ndodhej një delegacion i kombeve të bashkuara për të drejtat e njeriut. U mora në pyetje prej tyre dhe drejtuesve të kampit. Pas disa kohësh në seancën e fundit, shpallem i pafajshëm. Autoritetet italiane më ndihmuan për udhëtimin tim për në Amerikë.
-A e dinit se arratisja juaj nga Shqipëria, do të shkaktonte pasoja tek pjestarët e familjes suaj nga ana e regjimit që ekzistonte në atë periudhë në Shqipëri?
-Shpesh herë kam dërguar letra në familjen time nga burgu i Beogradit, kampi i Triestes, madje dhe nga Amerika, por asnjëra prej tyre nuk u shkonte në dorë prindërve të mij, ndaj të cilëve sigurimi shqiptar kishte mbjellë terrorin dhe persekutimin.
-Si i përjetuat momentet e para të mbritjes suaj këtu në Amerikë?
-Nga Italia në New York, unë një djalë njëzet vjeçar, më duhej të përballoja jetën i vetëm, ku jo në pak raste më është dashur të flija në stacione trenash. Në fillim nisa të punoj si pjatalarës, ku për herë të parë vura re se si ato dhe orendi të tjera të kuzhinës, laheshin në makineri. Arrita që pas pak ditësh të mësoja gjithshka në punën time në restorant, por njëherësh ndjeja mungesën e komunikimit,sepse nuk dija asnjë fjalë anglisht. Krahas punës natën, munda të vazhdoja kolegjin dhe më pas universitetin për biznzes administrat në “New York University’’, ndër më të njohurit në SH.B.A.
-Si arritët që nga një pjatalarës të shëndroheshit në një menaxher i njohur, madje dhe drejtor i përgjithshëm në 230 restorante në disa shtete të Amerikës?
-Pasi përfundova studimet me rezultate shkëlqyeshëm, u emërova si menaxher në restorantin ku punoja dhe më pas në pozicionin e drejtorit në 230 restorante në New York, Minçigam, Florida, Filadelfia, Çikago…deri në Alaskën e largët.
-Mësuam se disa prej restoranteve tuaja, janë frekuentuar nga president të SH.B.A.-së dhe personalitete të larta nga mjaft shtete të botës. A është e vërtetë?
-Po. Në qytetin shën Agustin të shtetit të Floridas, ku restoranti ynë në shumë aspekte dallohej nga të tjerët, është frekuentuar dhe nga president amerikanë. Presidenti Riçard Nikson, vetëm në vitin 1973 ka frekuentuar disa ditë restorantin tonë në Shën Agustin dhe restorantin tjetër po në Florida, në Disnej Park, i njohur për mrekullitë e tij në të gjithë botën. Po kështu dhe presidenti mjaft popullor, Xherard Ford , në shtetin e Minçigamit në vitin 1978, i njohur si vendlindja e tij. Ai na falenderoi për pritjen dhe shërbimin tonë. Ndërkohë në New York, restoranti ”katër stinët’’, është frekuentuar nga personalitete botërore, duke mos harruar këtu restorantin “sipër botës’’, i cili ndodhej në katin 103 në njërën prej dy kullave binjake, të cilat u shkatëruan nga akti terrorist. Më erdhi shumë keq për këtë akt barbar, pasi aty unë humba shumë shokë e miq.
Prej vitesh banoni në shtetin e Floridas. Përse zgjodhët për të jetuar në këtë vend dhe jo një tjetër?
-Pas një pune voluminoze prej disa vitesh si menaxher dhe më pas si drejtor, mendova se Florida është vendi më i përshtatshëm për të jetuar. Krahas klimës së mrekullueshme, këtu jetesa është më e lirë se në shtete të tjera. Në Florida, e njohur dhe në fushën e turizmit, unë vazhdoj të jetoj prej njëzet vitesh.
-Në qytetin Pinellas Park, harkuar nga qytetet Shën Petërsburg, Largo, Klliuotër dhe Tampa, ndodhet restoranti që keni hapur dhe administroni ju. Çdo të thoshit për ecurinë e punëve këtu?
-Po. Kam mbi pesëmbëdhjetë vjet që kam hapur restorantin, i cili mban emrin e djalit tim “Xhessis’’Family Restaurant.Në këtë restorant punojnë kryesisht shqiptarë, amerikanë dhe kanadez.
-Ku qëndron vallë sekreti që jeni bërë i besueshëm dhe i respektuar nga mjaftë klientë, të cilët preferojnë restorantin tuaj?
-Mendoj se ndikojnë shumë gjëra, duke filluar nga kultura e pritjes së tyre, komunikimi, ushqimi, shërbimi, madje dhe mjedisi brënda dhe jashtë restorantit. Eksperienca e fituar gjatë viteve të punës, mendoj se ka ndikuar pozitivisht në ecurinë e punës në restorant.
-Sipas jush, çfarë cilësi duhet të zotëroj një biznesmen për tu konsideruar i suksesshëm?
-Natyrisht për të qenë i tillë, biznesmeni duhet të zotëroj një kulturë të gjithanëshme qytetare, madje të flas disa gjuhë, e pse jo të jetë njohës i zhvillimt të ngjarjeve, çka e bënë atë të mos ndihet inferior përballë klientëve që vijnë e frekuentojnë biznesin e tij.
-Ju keni dy fëmijë, vajza Xhudi dhe djali Xhessis.Çdo të thoshit për ta?
-Ndjehem shumë i lumtur për fëmjët e mij, ku vjaza Xhudi e cila prej vitesh jeton në qytetin Baltimore të shtetit Maryland, përsëri i ngjajmë një familje, e cila jeton së bashku me fëmijët e vet. Xhudi sot drejton Institutin e sporteve dhe “Studio 921”, ndërsa i shoqi Thomas, drejton një kompani të rëndësishme. Dy fëmijët e tyre, vajza Kaja 11 vjeç dhe djali Domeniko 8 vjeç, çdo moment ndodhen brenda shpirtit tim. Ndërsa Kaja është kmpione e karatesë në Maryland, Domeniko është i pasionuar pas artit. Xhessis që është 20 vjeç, i cili vazhdon kolegjin ka pasion fushën e biznesit.Në qoftë se nga mua ai ka marrë këmbënguljen për të arritur atë që ke piketuar, nga bashkëshortja ime Roza, ai ka marrë vlera të kulturës së shërbimit në restorantin tonë .
-Sa borxhli, ndjeheni përballë familjes tuaj në Shqipëri?
– Sa të jem gjallë, e ndjej veten fajtor përballë familjes sime në Tropojë, sepse për shkak të arratisjes time, çdo pjestar ishte i persekutuar, ku motrat dhe vëllezërit e mij nuk u lejuan të vazhdonin më shumë se katër klasë shkollë fillore, pasi kishin një vëlla të arratisur, i cili ishte shpallur nga sistemi diktatorial, ”armik i popullit’’.
-Sa ka ndikuar në formimin tuaj prania e prindërve, mamaja Zhuja dhe babai Sadria?
-Ndonëse prindërit e mij njiheshin si prindër të djalit të tyre “armik i popullit’’, gjithë jetën kanë qenë me probleme dhe halle, kanë bërë gjithshka për ecurinë në jetë të fëmijëve. Unë u jam përjetësisht mirënjohës.
-Cila prej ngjarjeve që keni përjetuar në jetën tuaj, troket më shpesh në kujtesë?
-Shpesh here kujtoj me nostalgji vitet e adoleshencës, shtëpinë afro njëqind e tridhjet vjeçare, në strehën e së cilës janë rritur breza të familjes sonë. Ende dhe sot i ruaj të freskët në kujtesë mjediset, oxhakun ku mblidheshim rreth zjarrit motra dhe vëllezër, peisazhi piktoresk i fshatit, Valbonën me ujin e saj të kristaltë, ku shpesh shkoja për tu larë me shokë.
-Pas sa kohë shkëputje jeni lidhur me familjen tuaj në Tropojë?
-Më duhej të prisja plot njëzet e nëntë vjet për tu rrikthyer në familjen time. Në vitin 1991, kur Shqipëria njihej si vend demokratik, autoritetet shqiptare, nuk më lejuan të hyja në Shqipëri , me pretendimin se për mua ende nuk kishte ardhur koha për të hyrë, çka bëri që unë të kthehesha në Amerikë. Ishte viti 1992, kur unë shkova sërish. Në aeroport më prisnin pjestarë dhe të afërt të familjes time. Ishte vërtet një çast emocional.
-A keni shkuar herë tjetër në Shqipëri?
-Po.Veçanërisht vitet e fundit kam shkuar disa here, ku kam vizituar veriun e jugun, sidomos vendlindjen time Tropojën dhe vendlindjen e bashkëshortes sime Roza, Beratin dhe qytete të tjera. Vija re se Xhessis, i cili flet mjaftë mirë shqip, tregohej tepër kureshtarë, duke filmuar pamje nga qytetet, fshatrat dhe natyra e bukur shqiptare.
-Çfarë synoni të arrini në të ardhmen?
-Jam shumë i gëzuar me atë çka kam arritur të realizoj deri tani. Kurrë në jetën time nuk e kam harruar rrugën nga kam arrdhur, vendlindjen dhe shqipërinë time. Zoti më ka dhënë gjithshka. Gjithë shqiptarët kudo që të ndodhen, zoti ti bekoj.