– đ̧đłđźđżđČÌ đ»đ±đŒđ±đ”đ¶ đ»đČÌ đŻđŒđżđ±đ¶đ» đČ đźđ»đ¶đ·đČđ âđ©đčđŒđżđźâ đ±đ”đČ đ»đČÌ đđđźđ±đ¶đđșđ¶đ» đČ đđźđżđ¶đ!
(Një histori e vërtetë)
Nga Dr. Bledar Kurti
Në atë verë postkomuniste të vitit 1991, liria erdhi si një tundim i ëmbël dhe joshës, por shumë shpejt u kuptua që pa katarsis çlirimi nga një regjim, sado i egër e mizor të kish qenë, nuk garantonte liri. Me sa duket, ferri nuk kishte qenë i mbushur vetëm me demonët që kishim lënë pas. Ferri ishin edhe njerëzit e tjerë.
Te vepra Huis Clos (Me dyer të mbyllura) Jean Paul Sartre shkruan: Ferri janë të tjerët!
NĂ« kĂ«tĂ« vepĂ«r, tre shpirtra tĂ« mallkuar, Garseni, Inesi dhe Estela, pĂ«rfundojnĂ« nĂ« njĂ« dhomĂ« nĂ« ferr. NĂ« vend tĂ« torturave tĂ« tmerrshme ndĂ«shkuese, gjejnĂ« njĂ« dhomĂ« tĂ« modeluar nĂ« stilin perandorak francez. Ata kuptojnĂ« se nuk kanĂ« pĂ«rfunduar nĂ« atĂ« dhomĂ« rastĂ«sisht dhe janĂ« aty pikĂ«risht pĂ«r ta bĂ«rĂ« njĂ«ri-tjetrin tĂ« mjerĂ«. PĂ«r tĂ« ofruar ferrin te njĂ«ri-tjetri. Ndaj edhe vepra mbyllet me: FERRI JANĂ TĂ TJERĂT!
Anija Vlora e nisur më 7 gusht 1991 nga Porti i Durrësit, dhe ajo çfarë ndodhi në stadiumin e Barit më 8 gusht, janë ndër ilustrimet më tragjike të ferrit të shkaktuar nga të tjerët, pra nga vetë ne. Elementi më tragjik i atij eksodi ishte ferri që i shkaktuam njëri-tjetrit.
Perdja e hekurt kishte rĂ«nĂ«, por ne ende vazhdonim ta bĂ«nim njĂ«ri-tjetrin tĂ« mjerĂ«. Ndoshta pa asnjĂ« arsye. Ndoshta thjesht sepse dinim. Ku ishte vĂ«llazĂ«ria e bashkĂ«vuajtĂ«sve? Ku ishte solidariteti? Torturuesit nuk ishin mĂ«, pĂ«rse nisĂ«m tĂ« torturojmĂ« njĂ«ri-tjetrin? A fshihet brenda njeriut dĂ«shira pĂ«r tâu ushqyer me dhimbjen e vĂ«llait? PĂ«rse eksitohet e pĂ«rndizet viktima kur viktimizon tĂ« tjerĂ«t? Pra, ferri janĂ« tĂ« tjerĂ«t.
Disa elementë të atij eksodi janë mbajtur të pathëna si në media ashtu edhe në diskutimet e hapura publike.
Historia nis me atë çfarë ndodhi në bordin e anijes Vlora më datë 7 gusht 1991.
đđ«đÌđđąđŠ đ«đđđ„ đ§đ đ đ©đÌđ«đŁđđđąđŠđą đą đđđđđąđ đđąđŠ đ. đđźđ«đđą:
Të etur e të përvëluar nga dielli, njerëzit u vërsulën në kuzhinën dhe mensën e anijes. Aty kishte punonjës që u jepnin njerëzve vetëm një garuzhde me ujë për person. Pasi uji mbaroi, të tjerët mbetën pa pirë deri të nesërmen kur arritën në Itali.
Nuk e kuptuam se çfarë kishte ndodhur, por në bord të anijes kishte ushtarë të vrarë të cilët ishin të mbuluar me batanije. Poshtë në hambar kishte tonelata me sheqer dhe mbi kapakët që mbulonin hambarin gjendeshin disa ushtarë të vrarë. Ne i dalluam menjëherë që ishin ushtarë nga spaletat dhe qethja e flokëve. Ajo anije po lundronte me njëzet mijë njerëz në kërkim të një jete më të mirë, ndër ta shumë gra shtatzëna dhe fëmijë. Por ai ishte udhëtim makthi. Shumë burra dhe gra u hodhën në det nga njerëz të panjohur. Gjatë natës dëgjonim ulërima dhe shumë banda të armatosura me thika të gjata tmerronin njerëzit. Trauma e eksodistëve dhe smerilimi i lirisë që kishim ëndërruar nisi që në bordin e anijes.
Me tĂ« arritur nĂ« bregun italian, rojat bregdetare do ta patrullonin rreptĂ«sisht anijen Vlora dhe ende pa u ankoruar nĂ« kalatĂ«n e portit, njerĂ«zit nisĂ«n tĂ« hidheshin nĂ« det pĂ«r tĂ« shuar tĂ« nxehtin qĂ« u kishte pushtuar trupin. Isha nĂ« gjendje tĂ« fikĂ«ti. Diellin e kisha mbi kokĂ«. Nuk munda tĂ« duroj mĂ« dhe u hodha nga dymbĂ«dhjetĂ« metra lartĂ«si. Kur preka ujin, forca e hedhjes mĂ« çonte thellĂ« e mĂ« thellĂ« nĂ«n ujĂ«. Luaja kĂ«mbĂ« e duar pĂ«r tâu ngjitur, por vazhdoja tĂ« zhytesha. Ngrita kokĂ«n lart dhe drita e diellit sa vinte e zvogĂ«lohej, derisa u bĂ« terr. As edhe njĂ« rreze drite. Ky ishte fundi, mendova. Kujtova dy djemtĂ« e mi dhe gruan. NĂ«nĂ«n time, motrĂ«n dhe vĂ«llain. KĂ«mbĂ«t dhe duart mĂ« ishin mpirĂ« dhe fryma po mĂ« mbaronte, megjithatĂ« vendosa tĂ« shtyj me çdo muskul tĂ« trupit dhe me çdo grimcĂ« tĂ« shpirtit tĂ« pĂ«rpiqesha tĂ« shpĂ«toja. Nisa tĂ« ngjitem lart. Mâu duk njĂ« pĂ«rjetĂ«si. Zot, mĂ« trego dritĂ«n. TĂ« lutem, mĂ« trego dritĂ«n. Shtyva dhe u pĂ«rpĂ«lita derisa pashĂ« njĂ« pikĂ« tĂ« vogĂ«l drite e cila zmadhohej teksa ngjitesha gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«. MĂ« nĂ« fund, dola nĂ« sipĂ«rfaqe, si njĂ« njeri i ringjallur nga vdekja.
Pas disa orĂ«sh na strehuan tĂ« gjithĂ«ve brenda stadiumit tĂ« Barit. Policia italiane e rrethoi stadiumin dhe na hidhte me helikopter ushqime e pije. Ne vĂ«rsuleshim si kafshĂ« pĂ«r tĂ« marrĂ« diçka pĂ«r tâu ushqyer dhe pĂ«r tĂ« shuar etjen. ShpeshherĂ« nuk ia dilnim, pasi kishte disa banda qĂ« vrisnin me sĂ«pata e bajoneta kĂ«do qĂ« merrte pakot me ushqime. NetĂ«t ishin tĂ« tmerrshme. PĂ«r shkak se ishte muaj i nxehtĂ«, askush nuk e mori me mend qĂ« natĂ«n do tĂ« bĂ«nte aq ftohtĂ« dhe ne ishim tĂ« veshur me bluza tĂ« holla, madje shumĂ« burra ishin gjysmĂ«lakuriq.
Kur erdhi mesnata, bashkë me të ftohtët nisën edhe përdhunimet. Shumë gra dhe vajza u përdhunuan sistematikisht gjatë atyre netëve brenda stadiumit të Barit. Ishte një terror përtej çdo imagjinate. Një dramë e gjallë. Që kur na strehuan brenda në stadium, e gjithë ajo hapësirë kontrollohej nga disa banda shqiptarësh të cilat ishin të armatosura. Madje njëra prej tyre kishte edhe një qen të egër që e mbanin me zinxhir. Si u armatosën, mendova unë. Po këtë qenin e egër ku e gjetën?
Njëra bandë njihej si e Laprakës, të tjerat si të Tiranës. Njëri prej drejtuesve të bandave, të cilat përbëheshin nga shtatë a tetë veta, mbante në kokë një kapelë kaubojsh, ndërkohë që pistoletën e mbante në brez.
Ădo mbrĂ«mje kĂ«to banda shkonin nga njĂ«ri grup njerĂ«zish tek tjetri, tĂ« shpĂ«rndarĂ« nĂ« shkallĂ«t dhe fushĂ«n e stadiumit, zgjidhnin gratĂ« dhe vajzat qĂ« u pĂ«lqenin dhe i pĂ«rdhunonin. NĂ« njĂ« rast, mĂ« thirrĂ«n disa tĂ« njohur qĂ« tĂ« shkoja e tâi flisja Kujtimit, i cili punonte nĂ« tĂ« njĂ«jtĂ«n ndĂ«rmarrje me mua. E kishin gjetur duke varur veten brenda njĂ« magazine nĂ«n shkallĂ«t e stadiumit. Kur shkova unĂ«, ai ishte me njĂ« shkop nĂ« dorĂ« me tĂ« cilin godiste dyshemenĂ«. Bam, bam, bam dhe vĂ«rtitej nĂ«pĂ«r dhomĂ«. Bam, bam, bam. SytĂ« mĂ« kapĂ«n litarin qĂ« ishte ende varur nĂ« njĂ« tra metalik. E shthura nyjĂ«n dhe e mora litarin me vete. I fola, por ai vazhdonte tĂ« vĂ«rtitej dhe tĂ« godiste dyshemenĂ« me shkop. Shoqja e tij me tĂ« cilĂ«n ishte takuar nĂ« anije, ishte pĂ«rdhunuar njĂ« natĂ« mĂ« parĂ«. Ndoshta e kishin pĂ«rdhunuar edhe vetĂ« atĂ«. SytĂ« e tij pĂ«rpiqeshin tĂ« mĂ« thoshin diçka. UnĂ« arrita tĂ« lexoja dhimbjen nĂ« ta dhe vuajtjen qĂ« kishte nĂ« shpirt. Por, ashtu si edhe njĂ«zet mijĂ« tĂ« tjerĂ«t nĂ« atĂ« geto, isha i pafuqishĂ«m.
Natën e dytë, teksa po ngrohesha bashkë me disa të tjerë në një zjarr të vogël me kartonë që kishim ndezur në shkallët e stadiumit, disa metra më poshtë ishin disa emigrantë nga Lushnja. Njëra prej bandave të armatosura, e kryesuar nga një burrë trupmadh i cili kishte vënë parukë të gjatë për t?u maskuar, iu afrua njërit dhe nisi ta godiste me shkop në kokë. Unë dëgjoja një tingull të thatë që jehonte deri te ne dhe mendova se ai po godiste shkallët e stadiumit e jo atë, por ajo zhurmë e thatë ishte koka dhe brinjët e lushnjarit. Aman, mos më vrisni. Jam baba i pesë fëmijëve. Ma kurseni jetën. Aman, mos më vrisni. Aman, kush do të ushqejë fëmijët e mi. Mos më vrisni. Mos më vrisni?. E lanë për të vdekur. Nuk e di nëse vdiq apo jetoi.
Adrenalina bëri të vetën dhe emocionet e tmerrit na pushtuan trupin duke na shndërruar edhe ne në bisha. Kur flinim, mbanin hunj e hekura në dorë në rast se na sulmonin. Nuk ishte më Italia ëndrra jonë e madhe, por mbijetesa.
Për shkak se netët ishin të ftohta, njerëzit nisën të thyenin çdo derë që gjenin në kërkim të një mbulese, rrobe apo çadre me të cilat mund të mbanin veten ngrohtë gjatë natës. Dhe ja u gjet një magazinë me materiale sportive ku siguruam mjete rrethanore për të fjetur ngrohtë gjatë natës. Por në atë magazinë kishte edhe gjyle, shtiza, sëpata dhe mjete të mprehta. Me të rënë në duart e bandave, njerëzit brenda stadiumit u shndërruan në shënjestra për rrokje. Shumë njerëz u vranë me shtiza të cilat ua depërtuan trupin tej e përtej. Disa të tjerë me goditje gjyle e sëpata në kokë. Kush mbante në duar ushqime apo rroba, bandat i bënin pritë dhe e godisnin me shkopinj bejsbolli.
Dy ditët e para u vranë shumë njerëz. Të ulur në shkallët e stadiumit, shikonim të tmerruar se si shumë burra dhe gra goditeshin me shtiza në bark, pas shpine apo me gjyle e shkopinj mbi kokë. Më pas hidheshin në cepat e stadiumit dhe mbuloheshin me plastmasë.
Një mëngjes pamë një ushtar që vraponte nga njëra anë e stadiumit tek tjetra dhe bandat e ndiqnin me shtiza në dorë. Ai u shpëtoi shumë shtizave, por njëra prej tyre e zuri dhe e depërtoi mespërmes. Klithma e tij u dëgjua nga të gjithë ne.
Ferr. Ai eksod ishte ferr. Flakët po i ndiznim vetë për njëri-tjetrin.
Ferri janë të tjerët.
ââââ
Anija Vlora kishte 20,000 mijĂ« shqiptarĂ« nĂ« bord kur arriti nĂ« Bari, pas refuzimit dhe bllokadĂ«s qĂ« iu bĂ« pĂ«r tâu ankoruar nĂ« Brindisi. 17, 400 prej tyre u riatdhesuan nĂ« ShqipĂ«ri ose pĂ«rmes shpĂ«rblimit prej pak liretash ose me detyrim (me qenĂ«, forca policie dhe tĂ« trasportuar nĂ« Rinas me avionĂ« ushtarakĂ«), ndĂ«r ta edhe babai im. QeverisĂ« shqiptare iu dhanĂ« 90 miliardĂ« lireta pĂ«r ushqime dhe 60 miliardĂ« lireta pĂ«r industrinĂ« dhe shkollat. Kjo ndihmĂ« u dha qĂ« tĂ« mos kishte mĂ« eksode tĂ« tjera. U mbajtĂ«n zyrtarisht vetĂ«m 1,500 shqiptarĂ«, vetĂ«m ata qĂ« paraqitĂ«n kĂ«rkesĂ« pĂ«r strehim politik. Por, gjatĂ« 30 viteve nĂ« vazhdim, azili ekonomik dhe kĂ«rkesat e shqiptarĂ«ve pĂ«r strehim politik nĂ« vendet perĂ«ndimore do rriteshin gjithnjĂ« e mĂ« shumĂ«.
U larguan nga njĂ« vend i mrekullueshĂ«m dhe i bekuar nga PerĂ«ndia por i sterrosur nga njerĂ«zia, nga ajo qĂ« Jean Paul Sartre e quajti: FERRI JANĂ TĂ TJERĂT.