Kritika e novelës “Një mall i pashuar”/
Nga Dr. Fatmir Terziu/
Fillimi i këtij viti (2013) të gjithë dashamirësit e letërsisë shqiptare i ndoqi bashkë me urimin edhe surpriza artsjellëse e shkrimtares, Vilhelme Vranari Haxhiraj, “Mjeshtër i Madh”. Fragmenti i I-rë nga novela “Një mall i pashuar” erdhi në syrin e lexuesit pikërisht mes “Fjala e Lirë” si një shtesë në urimin dhe zemrën e madhe të shqiptares që tashmë i mëshon penës pëditë e më shumë të arrijë majat e letrave. Ashtu si shkrimtari Alexander Solzhenitsyn, tek romani i tij “Një ditë në jetën e Ivan Denisoviç”, (1962), të cilin e publikoi në fillim në Tetorin e vitit 1962 tek Revista letrare, “Novy Mir” (Bota e Re) edhe shkrimtarja Vilhelme Vranari Haxhirraj, e filloi botimin duke e ndarë atë mes miqve krijues të “Fjala e Lirë”, një novelë që e kishte shkruar që në Tetorin e kaluar. Dhe ndoshta jo më kot ajo e nisi këtë fragment me siparin e jetës ku citon se “Jeta është një nga mrekullitë e Universit, që i është dhuruar botës humane nga Hyu. Veçse për ata që nuk e kuptojnë sa duhet dhe si duhet trajtuar, ajo ngelet e huaj si herioglifet kineze, që i përkasin vetëm gjuhës së atij kombi…”
Dhe kështu fragmenti dhe ata fragmente të novelës, që pasuan më pas ndoqën një ritëm në rritje të ndjeshme të gjuhës, stilit, fragmentarizmit letrar, pasurimit didakt të mesazhit, krijimit të veçorive tipike të një shkrimtareje që di të rritet duke sfiduar çdo gjë. E ulur në fronin e artë të letrave shqipe, tashmë Vranari ka në kryet e saj misionin e qartë që mes kësaj novele të depërtojë edhe në skuta të tjera të pashkelura disi më parë. Janë pikërisht ato skuta që errësojnë lirinë vetiake që sipas aurores është pikërisht ajo që duhet kuptuar se “Liria vetjake është hyjnore. Në këtë përcaktim nuk nisem se ajo arrihet me urdhër të Zotit, por e di mirë se diçka mbinjerëzore, që është shumë më e thellë dhe kushton shumë më shtrenjtë se liria kombëtare. Duke mposhtur veten, ajo qëndron më lart se vet qenia e tij. Madje është kjo pavarësi e ndërgjegjes që ndikon fuqimisht në formimin individual dhe atdhetar të njeriut. Pa e ditur se çdokush qëndron vetë mbi tokë me tru në kokë, i cili mbështet e udhëheq individin për të qenë i lirë, për të qenë vetvetja. Liria e individit është stisur dhe është sunduese e një personi, vetëm duke u mbështetur mbi këmbët e veta, pa e bindur veten se jeta individuale nuk urdhërohet, nuk kontrollohet, nuk drejtohet nga kurrëkush….”
Struktura të avancuara letrare
Përdorimi i strukturave më të avancuara letrare tek novela “Një mall i pashuar” refuzon kategorizimin në një stil të vetëm, në një lexim apriori apo të ngjashëm me leximet e mëparshme, apo të parathotë thjesht si një gjini. Përkundrazi, ajo mishëron një numër të qasjeve dhe formateve për një largim radikal nga ajo që është diktuar si e parashikueshme në novela me këtë tematikë, apo edhe ato që luajnë me taktikat e fiksimit apo edhe ato që mbështeten thjesht në jastëkun e letërsisë feministe. Paradigmat për suksesin e kësaj novele janë përcaktuesit e mëposhtëm:
Apologjia ekzistencialiste
Novela nuk është thjesht një mbrojtje dhe festim metaforik i mekanizmave të dëshpëruara përballuese me të cilat gratë apo edhe ato lidhje me ta, janë rrezikuar nga të mbijetuarit, apo edhe kur minojnë zhvlerësimin, shtrëngimin jetik, skllavërimin, torturat, dhe gjenocidin e plotë. Bazuar në vetë arsyethirjen logjike të shkrimit dhe paraqitjes së novelës ne gjejmë arsyen tek fragmentarizmi i saj: “Gjithçka që i përket ndërgjegjes së atij individi, i cili mendon dhe vepron lirisht, besoj se ka fituar lirinë vetjake, e cila është hyjnore… E këtë këndvështrim të botës ta jep vetëm dija, si njohëse e botës që na rrethon,” -kjo gjë më shkoi ndërmend, kur sapo kisha përfunduar së lexuari një ngjarje rrënqethëse, që më gozhdoi në vend dhe më bëri të mendoj për lirinë vetjake. Sot janë të gjitha mundësitë të zhbirosh dhe të njohësh jetë personalitetesh botërore, të cilët këtë lloj pavarësie, lirie dhe vetëbesimi e kanë fituar me shumë mund dhe djersë. Shpesh kanë flijuar edhe jetën, vetëm për të fituar një të drejtë që u takon me ligj dhe me zakon. Pasi e dimë se njeriu lind bashkë me lirinë për të qenë i tillë në rrugëtimin e tij të gjatë dhe të vështirë… që e ka emrin jetë...”. Dhe kështu “Një ditë në jetën e Ivan Denisoviç”, një histori e ndërtuar në kampet sovjetike të punës në vitet 1950-të, që përshkruan një ditë të vetme të një të burgosuri ordiner, Ivan Denisoviç Shukhov, natyrisht është larg tematikës së novelës së marrë në konsideratë, por në thelbin e filozofisë së apologjisë ekszistencialiste, ajo lidhet mafatet e jetës që Vranari i sugjeron artsistikisht. Është kjo lidhje e tërhtortë që rishfaq kohë-hapësirën deduktive mes asaj që na shtron leximi dhe praktika e ardhur nga vitet. Ashtu si Zhukovi, që hyn në një ditë të Ivan Denisoviçit, nëpërmjet trukeve maskarade ndaj jetës, me metodat brutale dhe absurde të kohës staliniste, edhe kozmetika logjike në këtë novel arsyeton se si ana virtule e jetës është përçudnimi dhe djegja e mallit që vjen nga kohëlargësia dhe strukturat që fishken nën emrin jetë. Në këtë virtualitet shkrimtarja sedërton mesazhin dhe kap atë arsye që lidhet me tërë strukturën e jetës. Në këto struktura jete ajo shtron pikërisht edhe arsyet sociale ku qëllon me shenjën e duhur tek ndjenja: “Ndjenja është si qenia që rritet, zhvillohet, ndryshon formë, që edhe mund të vdesë, por nuk largohet pa lënë pas gjurmët e së shkuarës. Dhe ja ti e sheh të gjallë të munguarën, e rijeton ndjenjën të freskët, të përtërirë si dikur…Vështron rreth vethes, sheh shembëlltyrën tënde në pasqyrë dhe beson se ajo që shkoi është aty pranë , madje gëlon në ecejaket e përditësië bashkë me ty…”
Historia gojore (apo internet-kallzore):
Ky faktor letrar sot në arsyen e tij postmoderne të trajtimit letrar, duket si një automjet i shpeshtë në itinerarin e tij, si një produkt didakt i njerëzve të shtypur, të cilët, për nga natyra e tyre, janë zvetanakë të arsyeshëm e të paarsyeshëm ndaj çdo padrejtësie nëpërmjet humbjeve të lirive personale. Kështu lakonia e historisë gojore, që transmetohet mes filozofisë së komunikimit, apriori kthehet në tregim personal, që strukturohet si një mjet për ruajtjen me arsye e logjikë të vetë arsyes në një përvojë kuptimplote, si dhe për recitimin e transfertave argumentuese, mes ‘karakter-dëshmitarëve okularë’ të ngjarjeve apo ndodhive që ciflon penëgoditja armore e shkrimtares. Kjo është arsyeja logjike në një përpjekje për të qartësuar mangësitë, mitet, gabimet, dhe madje edhe idetë e gabuara. Dhe këtu është sërrish ajo lidhje me jetën, dashurinë, ndodhinë e kallëzuar, lexuar apo argumentuar, si shtrat për novelën: “Nuk di sa herë e lexova dhe rilexova atë rrëfim plagëhapës. Mendja më ishte mpirë si e të alkolizuarit, që e rrëkëllen faqoren me fund dhe nuk ndjen më asgjë. Ndërsa i ngjaja një druri të kalbëzuar, që nuk do t’ia dijë më për veprimin shkatërrues të natyrës, nisa të shoh portretin e saj, atë portret të dashur që kujtoja se ia kisha lenë kohës ta varroste në brazdat e thella dhe të errëta të harresës. Veçse kisha gabuar rëndë. Që ta nxirrja nga nëntoka të shkuarën, nuk kishte nevojë për qelizmë, për gërmime apo hulumtime historianësh. Ajo kishte qenë aty, kishte ecur bashkë me mua, madje kishte bërë fole dhe kishte fjetur në shtratin e ëndrrave të mija. Vetëm se e kisha kujtuar si të tillë… Sepse… vetëm një shkak dhe plaga u rihap, nisi të rrjedhë duke shkaktuar të njëjtën dhembje si atë ditë kur plagosën “Atë”, ia shqyen e ia copëzuan zemrën dhe po ai plumb… rikoshet më sakatosi edhe mua. Pas atij leximi u binda se dashuria jeton gjatë dhe kuptohet më mirë pa fjalë, gjë që ndodh shpesh në jetë. I përhumbur në analizë, nisa të meditoj atë kohë të papërsëritshme, që ndoshta nga mungesa e përvojës nuk i kisha thënë të gjitha atëherë…”
• Fiksioni jashtë spekulatives, një formë dhe një përzierje e qëmtuar: Dashje padashje novela e shkrimtares Vranari riskon fatet e jetës, duke prurë fiktiven jashtë spekulatives, si një formë e trazuar me të qëmtuarën letrare. Novela e shkrimtares është kështu edhe një paralajmërim bazuar në trendet aktuale politike, sociale, ekonomike dhe kulturore. Si një shkrim modern “Një mall i pashuar” duket dhe shfaqet herë në sytë tanë mes një ngarkimi metafizik që vjen sa emocionalisht dhe shpirtërisht, duke na detyruar të jemi të ngeshëm e të destinuar për të lexuar, madje edhe për të argumentuar e për të ritreguar historinë e ndodhinë e novelës.
Nga referencat e qarta të autores lexojmë se jeta vjen mesazhit, mes komunkimit, mes gjuhës së fotove, arsyes së varrezave, kapërcimit të ngjarjeve në fletët e novelës, apo edhe miniheshtjet logjikuese të vetë Aurelit që struk jetën në arsyen, madje edhe përtej saj: “…shihja fotot e moshave të reja që e kishin lënë këtë botë, një ndjenjë trishtimi dhe keqardhjeje më kaploi. “Sa i padrejtë dhe mizor tregohet fati për disa duke ua mohuar jetën...”-mendoja…” Dhe arsyeja sërrish shkon përtej fksimit jashtë spekulatives, edhe kur Genti pyet ‘se përse varrëzat i interesojnë Aurelit, edhe kur në një farë mënyre del shpjegimi për një lidhje të ikur: “Genti më pyeste, kurse mua s’më shqitej nga sytë portreti i saj. Për sytë e të tjerëve ajo mund të ishte mëse e zakonshme. Kurse për mua ishte si drita e mëngjesit, apo si buzëqeshja e parë e pranverës, simboli i së cilës janë bukuria dhe aroma që dhuron çelja e mimozavee më pas e manushaqeve. Janë të parat aroma që priten me ëndje nga të gjithë. Ndaj edhe natyra i ka të përkdhelurat e saj. Atë çka ndieja dukej si një ëndërr e bukur që ke frikë të zgjohesh, pasi nuk do që ajo të ketë fund. Kjo ndjesi m’u bë si fiksim, si ajri, si uji dhe si drita… Mezi prisja të agonte e nesërmja, që ta shihja përsëri. Që nga ajo ditë, m’u bë zakon që çdo mëngjes dilja herët nga konvikti dhe shëtisja ngadalë përgjatë rrugës së shkollës. Qysh të nesërmen u binda se nuk kisha gabuar. E vura re që së largu. Nuk ishte vetëm, por me dy vajza të tjera. E vështrova mirë. Bëhej fjalë për të njëjtën vajzë që më parakaloi te muri i varrezave dhe ishte po ajo, që më la pa gojë te shkallët e shkollës. Ajo në këmbësoren e majtë, kurse unë si gjithmonë, nga e djathta e rrugës, ku ndodhej edhe shkolla. Mendova se ishte rastësi kryqëzimi i shikimeve tona, buzëqeshja e saj, sepse ajo këmbehej me mua pa m’i hedhur sytë fare. Sjellja e saj m’u duk pak fodulle, apo shpërfillëse ndaj meje…”
Udhëtimi në novelë është i tillë, sa forma e përzierjes së qëmtuar e sjell Brikenën, atë përshpirtje të shtrydhur në qenien e ndjesisnë jetike të Aurelit si një arsye me të cilën ne tentojmë të mos shkëpusim faqet në vijim.
Rrëfimi tipologjik si një zbulesë e jetës private apo filozofi e destinuar si çlirim psikologjik nga fati:
Dhe fatin nëpërmjet analizës së destinacionit tregues e merr përsipër në novelë edhe racionalizimi. Ashtu si rrëfimi në gojën e Aurelit edhe udhëtregimi në novelë realizohet mes një rrëfimi tipologjik, ku normat e lejuar të jetës private janë një filozofi e destinuar për çlirimin psikologjik ehde të karaktereve, por edhe të lexuesit. Vetë shkrimtarja femër gjen racionalizmin të tregojë e ndërhyjë edhe mes dialogut: “-Ide shumë e mirë. Ju femrat edhe mendjen e keni femër…
-Pse këtë mendim ke për femrat? Gjithsesi po ta fal, që të mos ndahemi me mëri. Kujdes herë tjetër kur komunikon, jo vetëm me mua, por edhe me të tjerët…”
• Dystopia (dy herë ndalimi) e një bote imagjinare:
Shkrimi i novelës i ardhur në një mjedis lëvizës, raporti i ndikimit tektonik në të, arsyeja dhe mjaft faktorë të tjerë bëjnë që ajo të dallohet nga ndalimi i dyfishtë në transferim të mesazhit, dhe në atë të interpretimit të tij. Idealizmi jepet si kalim parcial, dhe ai mes ikjes na dyzon ngjarjet dhe temat që nuk korrespondojnë me pritjet, parimet dhe sjelljet e njerëzve realë, duke e bërë kështu novelën të jetë e gjallë mes botës imagjinare.
Mes fytyrave të ‘liçencuara’ nga pena e Vranarit sfidojmë edhe lidhjet e tejzgjatura. Kështu nëna na vjen direkte në momentin e duhur dhe dialogu i saj qartëson: “Mbarova studimet dhe u ktheva në atdhe. Në shtëpi më pritën si ujët e paktë. Gjatë qëndrimit tim disa ditor për t’u çmallur në familje, më shumë kohë kaloja me nënën. Një mëngjes ishim vetëm. Ndërsa po më shtronte tavolinën për mëngjes me gatime nga duart e saj të arta, u ul përballë meje , mbështeti faqen e saj mbi pëllëmbën e dorës dhe po më vështronte gjithë mall. Nuk ngopej duke më parë, apo duke më pasur pranë.
-Aurel, sa e mirë ishte ajo! Kishe të drejtë, biro! Edhe engjëlli e kishte zili.
-Nuk të kuptoj nënë. Për kë e ke fjalën?
-Për Brikenën , vajzën që doje ti…
-Briii…Brikenën…? E ke takuar? Ku? Në ç’rrethana, moj nënë?- pyetje pambarim dhe kulaçi m’u bë si shkëmb në fyt. Pastaj më nisi një kollë që desh u mbyta. Nuk kapërditesha dot. Me pak ujë u qetësova dhe lëmshi u zvarg drejt stomakut për t’u bërë si një peshë e rëndë në kraharor, e cila më merrte frymën.
-Më fal, biri im! Nuk e dija që ajo ende jeton brenda shpirtit tënd.
-Të lutem nënë, më trego! Si është …ku është?
-Eh , more bir ajo ishte vajzë që ta pije në kupë. Ishte nuse për djalë të vetëm.
-Mos nënë…Të lutem pse ishte? Mos vallë ka vd…?
-Gjallë është bir, gjallë…Jo vetëm bukuria, por sjellja e saj ishte për t’u admiruar. Ka qenë mësuese këtu në shkollën tonë, tre vjet pasi ti shkove me studime… Ishte e fejuar në Tiranë me një inxhinier që punonte në sharrat e FushArrëzit. E njoha një ditë që binte shi i rrëmbyeshëm. Ajo vinte nga shtëpia dhe zbriti nga një kamion. Që nga koka deri te këmbët ishte bërë si kokosh i lagur.”
Konkluzion
Duke përfunduar mes këtyre kapjeve analitike të veçorisë së shkrimit dhe rrëfimit të Vranarit, natyrshëm argumentoj dhe qartësoj se novela “Një mall i pashuar” nuk vjen thjesht për aritmetikë, as për të shuar malle, por hyn nxitimthi në murin e madh të kulturave të tilla që tregohen dhe dimensionohen me kalimin e kohërave, pa tentuar tu zverdhen fletët. Shkrimtarja tashmë me plot gojën ka kapërcyer muret që ndikonin me kohë në një kohëngricë të trazuar jovlerash, e që i diktuan qepjen e pamerituar. Vranari meriton përditë e më shumë në rritjen e saj artprurëse. Jo më kot i mirrënjohuri Profesor Eshref Ymeri do të shprehej teksa e kishte lexuar e rilexuar novelën në dorëshkrim “Për herë të dytë, e rijetova me emocione shumë të thella atë kohë të largët rinie, të mbytur në humnerat e kujtimeve drithëruese.” Këto humnera kanë marë dritën e penës së Vranarit.