Archives for January 2017

Kosova dhe Shqipëria shënojnë 100 vjetorin e lindjes së Akademik Idriz Ajetit

January 27, 2017 by dgreca

-Akademik Idriz Ajetit: Çmimi i Karrierës Shkencore Akademike nga Akademia e Shkencave të Shqipërisë dhe Medalja Presidenciale të Meritave nga Presidenti i Kosovës Hashim Thaçi/

Akademik-Idriz-Ajeti-e-presidenti-Hashim-Thaci-27janar2017 -Akademik Idriz Ajeti: Përparimi ynë si shtet bazohet në dije, shkencë e arsim. Jetëgjatësia më ka ofruar këtë privilegj, të qenit dëshmitar i rrjedhave të historise/

Akademik-Idriz-Ajeti-e-presidenti-Hashim-Thaci-27janar2017-1

-INTERVISTË EKSKLUZIVE E RILINDJES ME AKADEMIK IDRIZ AJETIN, DHJETOR 2004 – INTERVISTOI: SYLË OSMANAJ/

idriz ajeti SPECIALE-Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul JASHARI/

idriz ajeti-2 PRISHTINË, 27 Janar 2017/ Kosova dhe Shqipëria shënuan sot 100 vjetorin e lindjes së akademik Idriz Ajetit./

idriz ajeti-3 Në Prishtinë, Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës dhe Akademia e Shkencave e Shqipërisë, organizojnë Konferencën jubilare-shkencore “Me rastin e 100-vjetorit të lindjes së akademik Idriz Ajetit”.

Seminari-Albanologji-Prishtine-akademik-Idriz-Ajeti-ambasadori-shqiptar-Qemal-Minxhozi-17gusht2015-foto-Behlul-Jashari-1 Gjatë kësaj konference, Çmimi i Karrierës Shkencore Akademike-2016, për rendin e parë të konkursit të shpallur për çmimet shkencore kombëtare vjetore iu dha akademikut Idriz Ajeti nga kryetari i Akademisë së Shkencave të Shqipërisë akademik Muzafer Korkuti.

Akademik-Idriz-Ajeti-e-presidenti-Hashim-Thaci-27janar2017-2 Në motivacionin e këtij çmimi thuhet:“Dijetar me një veprimtari të gjatë dhe të frytshme akademike e universitare; i pranishëm në mënyrë të pandërprerë e të suksesshme prej shtatë dekadash në shkencat albanologjike; me kontribute origjinale e themelore në gjuhësinë historike e të krahasuar, në marrëdhëniet e shqipes me gjuhët e tjera në arealin ballkanik, në dialektologji e histori shkrimi, në procesin e njësimit të shqipes letrare; personalitet me ndikim të mirënjohur në jetën qytetare të Kosovës dhe në historinë e mendimit shqiptar; që, me modelin e urtësisë dhe ndjeshmëritë e larta ndaj së drejtës, i lartësoi dhe u dha nder përgjegjësive e detyrave të rëndësishme që ka ushtruar”. thuhej në motivacionin e këtij çmimi.

Profesori Idriz Ajeti ka tre data të lindjes të shënuara, u tha në konferencë, ndërsa u theksua se 27 janari është data e lindjes e shënuar në pasaportën e tij dhe kjo ishte zgjedhur për t’u shënuar sot 100 vjetori. Kryetari i Akademisë së Shkencave dhe Arteve të Kosovës, akademik Hivzi Islami, theksoi se kohët e shkuara të shqiptarëve ishin të rënda, por dijetarët tanë ishin njerëz të veçantë të cilët kontribuuan shumë për vendin.

“Kur përmendet emri i profesorit në mjedisin tonë akademik, kulturor dhe shoqërorë, të gjithë e dimë që bëhet fjalë për profesor Idriz Ajetin, sikur në Tiranë kur përmendet emri i Eqrem Çabej. Historia e gjuhësisë dhe shkencave albanologjike dhe e kulturës shqiptare nuk mund të merret me mend pa profesorin Ajetin”, tha akademik Islami.

Ndërsa, rektori i Universitetit të Prishtinës, Marian Dema, e vlerësoi porfesorin Ajeti si një ndër personalitetet më të shquara të shkencës, kulturës dhe arsimit në Kosovë. “Me emrin e tij lidhen një varg procesesh që janë zhvilluar pas Luftës së Dytë Botërore në Kosovë, procese këto të cilat i sigurojnë profesor Idrizit vend meritor në formimin dhe zhvillimin e institucioneve arsimore dhe shkencore. Emri i tij tashmë është i skalitur në opusin e shkencës dhe arsimit në Kosovë. Universiteti i Prishtinës e konsideron Ajetin si xhevahir të tij dhe i është skajshmërisht falënderues për punën, mundin dhe djersën e derdhur në këtë Universitet. Figura morale dhe atdhetare e tij do të shkëlqejë gjithnjë në panteonin e qytetërimit të kulturës sonë kombëtare. Lum ne që të kemi”, u shpreh rektori Dema.

Akademik Idriz Ajeti, i lindur në katundin Tupallë të Jabllanicës së Epërme – Luginë e Preshevës, me fjalën e shkruar është shprehur:

“Nuk e kam zgjedhur unë që ta kem një shekull mbi supet e mija dhe as që e kam menduar që natyra e Zoti do të më japin këtë jetëgjatësi dhe njëkohësisht forcën që të shohë e përjetoj gjithë zhvillimin tonë si shoqëri e si shtet dhe ndjejë që përgjegjësinë për ecjen tonë si shtet e kemi pasur ne. Unë kam ardhur nga një fshatë i vogël, i gatshëm dhe i etur për të ndryshuar rrjedhat e shoqërisë. Por unë kam ardhur me idenë për të gjetur copëzat e shpërndara të gjuhës shqipe, për t’i bërë bashkë ato me një mëndje dhe një shpirt.

Unë do të ju flasë për gjuhën edhe në këtë 100 vjetorë timin dhe mbase fjalimet e mia për të edhe në këtë ditë ku së bashku po shënojmë këtë jetëgjatësi timen do të jenë të pafundme, sa i pafund është thesari i saj, sa e pafund ka qenë ideja për ta bërë një të përbashkët e të plotë. Gjuha duhet të jetë pandashmërisht pjesë e evoluimit, e përmbushjes së nevojave të një populli që flet me dialekte por që rrënjën e ka të përbashkët dhe prandaj përpjekjet tonë në shekullin e kaluar për ta bërë bashkë tani duhet të jenë përpjeke për ta përmbushur pa e tundur themelin e saj. Përparimi ynë si shtet bazohet në dije, shkencë e arsim. Jetëgjatësia më ka ofruar këtë privilegj, të qenit dëshmitar i rrjedhave të historisë”.

PRESIDENTI THAÇI DEKORON AKADEMIK IDRIZ AJETIN NË 100 VJETORIN E LINDJES: JENI ÇABEJ I KOSOVËS!

Presidenti i Republikës së Kosovës, Hashim Thaçi, sot e ka dekoruar akademik Idriz Ajetin me Medaljen Presidenciale të Meritave.

Këtë medalje, presidenti Thaçi ia ka ndarë akademik Idriz Ajetit në 100 vjetorin e lindjes për kontributin e jashtëzakonshëm në fushën e arsimit, shkencës dhe kulturës.

“Ju që këtë vit po mbushni një shekull, për mua jeni Çabej i Kosovës në fushën e studimeve albanologjike”, ka thënë presidenti Thaçi.

“Ju falënderoj për këtë nderim që po ma bëni”, u shpreh akademik Idriz Ajeti.

Me veprimtarinë e tij, akademik Idriz Ajeti ka kontribuar shumë edhe në forcimin e identitetit tonë kulturor.

——–

NGA GAZETA RILINDJA E 31 DHJETORIT 2004:

Intervistë ekskluzive e Rilindjes me Akademik Idriz Ajetin

SHKENCËS SË GJUHËSISË S’MUND T’I DALËSH ZOT PA NJOHUR PARIMET E SHËNDOSHA TË METODËS SHKENCORE

INTERVISTOI: SYLË OSMANAJ

Gazeta-RILINDJA-30dhjetor2004-foto-Behlul-Jashari-1

Në gjuhësinë shqiptare akademik prof. dr. Idriz Ajeti është emër i shquar dhe këtë shquarësi ai e krijoi në saje të rezultateve që shënoi tash sa vjet, me disiplinë e me kriter shkencor, duke hulumtuar dhe duke studiuar refelekset e qenies së shqipes, të strukturës dhe të funksionit të saj. Në rrafsh të interesimeve ai vuri dorë të rreptë studimore në disa fusha: të dialektologjisë historike, të etimologjisë dhe të marrëdhënieve të shqipes me gjuhët e tjera të Ballkanit. Trajtoi probleme morfosintaksore, bëri kërkime në dialektet shqiptare, dha ndihmesë rreth njësimit të gjuhës letrare shqipe, studioi çështje të toponimisë dhe të onomastikës etj. Intervista që bëmë me Të kishte për qëllim të prezentonte, aq sa ka mundësi ta bëjë një intervistë e këtij karkteri, disa nga arritjet në fushë të studimeve gjuhësore, të grishte në shkallë të provokimit të sinqertë pikat e interesimit tematik dhe përkushtimet tematike që zgjuan kërshërinë e gjuhëtarit dhe, kuptohet, të shiheshin prirjet e zhvillimit të mëtutjeshëm të studimeve të shqipes. Prekëm me këtë rast, shtruar e qartë, edhe çështjen, sot për sot të ditës, të zbatimit të drejtë të gjuhës letrare në mediumet, të shkruara e të folura, publike shqiptare etj.

Trajtim serioz dialektologjik i të folmes së Zarës

Mund t’i përmendni, me këtë rast, zotëri Ajeti, disa nga problemet kryesore gjuhësore që keni ndriçuar deri më tashti?

Jam marrë me gjurmimet e studimet e dialektologjisë historike të shqipes: në këtë fushë, së pari, kisha rimarrë kërkime të dialektit arbënesh të Zarës (1961) pas kërkimeve që kishin bërë para meje dy linguistë të njohur në fushën e studimeve ballkanologjike dhe albanistike: Gustav Ëeigand dhe linguisti italian Carlo Tagliavini (1937) te L’Albanese di Dalmazia, i pari pse duke qëndruar një kohë të shkurtër ndër arbëneshët e Zarës materiali dialektor, i pa verifikuar, i dilte i retushuar – i korrigjuar; ndërsa i dyti pse materialin dialektor nuk e kishte regjistruar e shënuar vetë, por gjithë punën e mbledhjes dhe të regjistrimit ua kishte lëshuar të rinjve arbëneshë të papërvojë në punë këso dore. Punimi ynë me titull: Zhvillimi historik i së folmes gege të arbëneshëve të Zarës merrte parasysh të metat e këtyre studiuesve; ky yni dallonte nga të studiuesve para meje me krahasimin që i bëja materialit dialektor, të mbledhur në Shestan – te Kraja në Mal të Zi – atdheut të hershëm të arbëneshëve të Zarës dhe materialit dialektor të qëmtuar në ishullin arbënesh pranë Zarës.Kjo monografi dialektologjike qysh e quan edhe albanologu polak Cimochoëski në recensionin e tij të rrallë që iu soll këtij punimi shkencor, është studimi i tretë gjuhësor me pretendime shkencore që merr në vëzhgim veçoritë dialektore të kësaj enklave të vogël të shqiptarëve pranë Zarës në Dalmaci. Indoevropianisti dha albanologu profesor Henrik Bariq s’kishte qenë i kënaqur me përfundimet që u kishin dalë gjurmuesve të posazënë ngoje të këtij ligjërimi të izoluar të arbëneshëve të Zarës, prandaj, në takimin e parë, ma rekomandoi ta rimerrja edhe unë dhe ta vështroja këtë ligjërim gegë, mbartësit e të cilit ishin shkëputur nga djepi i hershëm i shqiptarëve të Brisk-Shestanit në gjysmën e parë të shek. XVIII (1726-1733). Kur bashkohen këto tri monografi që rrihnin të shpjegonin tiparet e përgjithshme dialektore të së folmes gege të oazës së vogël gjuhësore shqipe të Dalmacisë, qysh ia ka ënda ta emërtonte këtë ligjërim shqip të Dalmacisë albanologu italian Tagliavini, ne nuk mund të mos shprehim bindjen se për kohën e vet, ato japin një pasqyrë reale të së folmes së arbëneshëve të Zarës.

Një kohë jam marrë me studime dorëshkrimesh të shkruara shqip po me alfabetin arabo-turk; i pari dorëshkrim shqip me atë alfabet me titull Emni Vehbije (dhuratë) i autorit Tahir ef. Gjakova a Boshnjaku, që daton nga viti 1835, një tjetër i shkruar po me atë alfabet me titull: Divani, hartuar prej sheh Maliqit të Rahovecit (nga fundi i shekullit XIX). Autori i Vehbije-s, sikur u tha është Tahir efendi Gjakova, njeri me kulturë të gjerë teologjike dhe njohës i mirë i së folmes së vendlindjes (nga Gjakova).

Hetimi i kësaj literature ka një rëndësi të dorës së parë për kërkimet e të folmeve shqiptare në truallin gjuhësor të Kosovës. Vepra Vehbije dhe autori i saj Tahir ef. Boshnjaku, s’kishin mbetur pa u studiuar; studimeve të tyre u prin, do të thoshim ne, Hasan Kaleshi, orientalisti më i përgatitur, me njohuri të gjera të filologjisë arabe e turke, i cili te Godišnjaku – revistë e Institutit Ballkanologjik të Sarajevës në vitin 1957: Arbanaška književnost na arapskom alfabetu.

Me këtë lloj literature, në kohë të fundit, ka zënë të merret edhe zoti Muhamet Pirraku; Pirraku nuk është filolog, është historian, i cili në veprën e tij të vëllimshme, disa faqe u rezervonte veprimtarëve shqiptarë që ishin marrë me shkrime – thuaja letrare – në gjuhën shqipe me alfabetin arab.

Sipas tij, ndryshe nga të tjerët që si dokument të parë të shqipes së shkruar me alfabet arab mbajnë Vehbijen e Tahir ef. Boshnjakut, të vitit 1835, në Kosovë, shumë para Vehbijes – shkruan Pirraku, ka ekzistuar tradita e përqendruar mirë e shkrimit të gjuhës shqipe me alfabet arab.

Në kuadrin e studimeve dialektologjike shqiptare kam studiuar tekstin dorëshkrim Djali plangprishës në të folët shqip të Istrisë, i cili ishte gjetur në arkivin e Bibliotekës Ambrosiana të Milanos, duke i bërë e kryer transliterimin dhe transkriptimin të shoqëruar me shpjegime të veçorive fonetike të këtij dialekti të një grupi të shqiptarëve që jetonin dhe vepronin në Poreç të Istrisë.

Do të përmend punimin tonë: “Tiparet e l-së në dialektet shqiptare të Brisk-Shestanit – interesant nga se dialektologu i njohur Branko Miletiæ (E folmja e Crmnicës) SD Zbornik IX, 1940, i cili, gjoja, në Shestan, ndër shqiptarët e atjeshëm kishte diktuar e konstatuar në atë të folme shqipe tre tipa të tingullit l (l’, l, ll). Unë, edhe në këtë mes konstatova bindshëm se gjuha shqipe ka pasur dhe ka dy tipa të këtyre fonemave (l-ll), një palatale l dhe një tjetër velare ll.

Me rastin e vizitës sonë në Preshevë, në rrethin e saj dhe në disa fshatra të Bujanovcit, munda të shënoja karakteristikat më kryesore të të folmeve shiqiptare të këtyre trevave shqiptare.

Po të ishte e mundur që dialekteve gege të Preshevës me rrethe dhe të të folmeve shqiptare të Brisk-Shestanit t’u kthehesha edhe një herë, do të kërkoja të vërtetoja me saktësi që në ato të folme shqiptare përdorimin e zanores hundore, , sepse atëherë kur po mblidhja dhe regjistroja materialin dialektor ndër ato mjedise shqiptare nuk isha i bindur fort për praninë e kualitetit të asaj fonemeje të shqipes së atjeshme.

Në lidhje me problemin e huazimeve që shqipja ka marrë së jashtmi prej gjuhëve të tjera, nuk mund të mos theksohet një fakt që përqendron në të vërtetën se numri i leksikut të huaj i ardhur së jashtmi në gjuhën shqipe është i madh, por do të thuhet, gjithashtu se ky numër është paraqitur nga studiuesit albanologë shumë më i madh sesa ishte në të vërtetë; Albanologu i madh gjerman Gustav Meyer thoshte tekstualisht: “Mund të thuhet se vetëm me mund të madh shqipja shpëtoi nga romanizimi i plotë dhe se për pak në vend të saj një gjuhë romane do të kishim”. Është thënë megjithatë se tek një lagje albanologësh të huaj kishte një si prirje e kohës që ky numër huazimesh të shqipes të paraqitet jo realisht.

Do të pranojmë se s’janë albanistët ata që fajësohen, por (është gjendja e studimeve albanologjike e kohës fajtore) faji është tek gjendja e studimeve albanologjike e jo tek studiuesit albanologë të kohës. Albanologët e asaj kohe mbajnë përgjegjësinë, pra janë përgjegjës pse ndaj çështjes së huazimeve mbanin qëndrim shpërfillës, duke studiuar vetëm numrin e huazimeve marrëse e jo edhe ato dhënëset për të cilat përligjeshin duke pohuar se shqipja nuk ka mundur të ushtronte ndikim tek gjuhët e tjera për mungesë të një roli politik të shqiptarëve në agjendat politike ballkanike dhe evropiane.

Në trevat e viset e përziera etnikisht: me shqiptarë – serbë, në Kosovë, shqiptarë-malazezë në anën lindore të Malit të Zi, në Maqedoninë Perëndimore – jo vetëm në leksik të këtyre popujve sllavë, por edhe në toponiminë e tyre, banorët shqiptarë kanë ushtruar ndikim të dukshëm në fqinjët sllavë jo vetëm në kohë më të vona, por që në mesjetë – në Mal të Zi, sidomos në anët lindore të tij: Kuçi me fshatra përreth si dhe më thellë në atë shtet: Fundana, Krusa Glavica, Krusi dolovi, katundi Æeret në Zagaraèin e Poshtëm, Rogami Bushat, Bukëmira, Bukëmir, Koçe (Goçe) – katuni te Kuçi, origjina e toponimeve Ligatiæi dhe Ligate – njëri në Hercegovinë, tjetri në Bosnjë – prej të shqipes Ligatë, derivat nga lag+atë- Lëgatë, ligatë. Lopari me kuptimin e loparit “bariut t lopëve” – (lidhet me të shqipes lopë).

Qendra e Kuèit, e përmendur sipër, që nga mesjeta, përfshinte shumë katunde dhe fshatra: Pantalesh, Barzan (Bardhan), Bankeç, Bytidosi (Bythëdosë), Lazaci. Këto katune, si dhe emërtimet e tjera me origjinë shqiptare, kanë marrë prapashtesa të gjuhës serbe: Leškoviæi, Lopari, Vjeduši, Bardiæi, Kuèi, mbi të cilat kemi dhënë shpjegime në studimin tim te Gjurmimet albanologjike, seria e shkencave filologjike, IV (1974) dhe te Vepra 4 e Akademisë së Shkencave dhe të Arteve të Kosovës, Prishtinë, 2001.

“Porse, për sa i përket faktit që ai pat mbiçmuar rëndësinë e elementit latin të gjuhës shqipe si dhe në përgjithësi huazimet nga gjuhë të tjera, mund të thuhet se ndërtimi i gjuhësisë historike shqiptare, është merita e tij”, te Della lingua e della letteratura albanese, Nuova antolgia, 1885, f. 592, vëll. 50, seria IV = Carlo Tagliavini, Storia della linguistica, Patron, Bologna, f. 217 (1970).

Kultivimi i kritikës shkencore e bën të pashtyshme nevojën e nxjerrjes së revistës Kritika

Një vërshim botimesh të shumëllojshme, pa farë kontrolli, redaktimi serioz dhe kritike shkencore, që për çdo ditë dalin si kërpudhat pas shiut, me të meta gjithfarësh janë të pashmangshme, natyrisht, këtu nuk mendohet vetëm për të meta të natyrës teknike, redakturë gjuhësore, por për asosh të karakterit metodologjik: shpeshherë ndeshemi me veprues diletantë të atillë që as degën shkencore së cilës duan t’i dalin zot, s’e njohin veçse sipërfaqësisht, pa zotëruar parimet e shëndosha të metodës shkencore. Një soj i tillë diletantësh dhe quasishkencëtarësh me një bagazh të varfër dijeje, shumë lehtë rrëshqasin në nacionalizëm; disi janë të prirë që çështjet t’i vështrojnë me një ngushtësi të theksuar pa u shquar nga fryma objektive.

Brezat e tjerë të rinj shkencorë e kanë kapërcyer atë stad ëarasjlemcpr. Ata sot në punën e tyre kërkimore operojnë me parime bashkëkohore, racionale. Mjerisht, me një përjashtim një gjë të tillë nuk e kemi në fusha të tjera, bie fjala, në lëmin e gjurmimeve e të hulumtimeve historike apo gjuhësore-onomastike, etj. Për fat në truallin kërkimor, studimor linguistik, ndeshen punonjës të zellshëm me reuzultate shumë të dobishme, por pa bërë bujë për çka bëjnë – puna e të cilëva ka marrë e është shtrirë gjithandej, pra, ka një lagje të mirë, të aftë studiuesish që bagazhin letrar, artistik e bëjnë më së miri e me kompetencë që nuk ia le dalë kujt në punë të tilla.

Ana e zymtë dhe e errët e kësaj gjendjeje mund të ndryshohet me masa profilaktike, parandaluese me ngritjen e nivelit shkencor e frymë objektive të punonjësit shkencor, me ngritjen e kulturës së përgjithshme të kërkimtarit e të studiuesit. Kultivimi i kritikës shkencore e dhënë gjithherë me frymë objektive, që do të ndiqte gjithë prodhimin kulturor, shkencor dhe ta thoshte fjalën e vet pa anësi, në rrethanat e gjendjes aktuale tonën, bën të pashtyshme nxjerrjen e revistës Kritika, qysh do ta quanim ne organin e ri të përhershëm shkencor. Këtë organ, këtë revistë me emrin Kritika do ta udhëhiqte ekipi prej tre vetësh që do t’i shquante guximi, drejtësia, fryma objektive në gjykimin dhe vlerësimin e çështjeve kulturore-shkencore, toleranca, sjellja (“sjellja e zbukuron njeriun”).

Po t’i vështrosh rezultatet e studimeve gjuhësore përmes metodave krahasimtare, ç’thoni: ku qëndrojnë, aq sa keni arritur të keni ju informacione, studimet e shqipes kundruall studimeve të gjuhëve të tjera?

Sa për rezultatet e studimeve gjuhësore me anë të metodave krahasimtare se ku qëndrojnë studimet e shqipes kundruall studimeve të gjuhëve të tjera – këto të fundit janë shumë të avancuara, që është e kuptueshme, ndërsa ne jemi në fillim, porse në fillim të mbarë.

Si qëndron çështja e marrëdhënieve të shqipes me gjuhët e sotme të zhvilluara: çka i karakterizon këto marrëdhënie ndërgjuhësore?

Nëse me këtë pyetje kërkohet të dihet se çfarë marrëdhëniesh ka shqipja me gjuhët e mëdha: anglishten, gjermanishten, frengjishten etj., mund të thuhet se në shqipien aktualisht drejtpërdrejt ushtron ndikim vetëm anglishtja, sidomos në Kosovë, me të përmendurat e tjera nuk ka farë lidhjeje të pandërmjetme a të drejtpërdrejtë.

Njësimi i shqipes letrare është rezultat i natyrshëm i proceseve të zhvillura

Si e shihni ju anën e zbatimit të gjuhës së njësuar shqipe në të gjitha shkallët e saj të komunikimit, e veçanërisht në shkallë të respektimit të normës letrare në mediumet, të shkruara dhe të folura, shqiptare?

Në historinë politike dhe kulturore shqiptare muaji nëntor ka marrë si një simbolikë të rëndësishme sepse gjatë atij muaji, muajit nëntor të kohëve të ndryshme janë zhvilluar ngjarje me rëndësi të madhe në populin dhe për popullin shqiptar: në vitin 1912, intelektuali shqiptar Ismail Qemali – vlonjat, shpalli pavarësinë e Shqipërisë më 28 nëntor, duke hyrë si një shtet i ri në Bashkësinë evropiane të kohës; katër vjet më parë, po në nëntor të 1908, në qytetin e Manastirit të Maqedonisë, atëherë ende nën sundimin otoman, po mbahej Kongresi i Manastirit, Kongresi i Alfabetit të gjuhës shqipe, që ka hyrë në historinë e kulturës shqiptare. Alfabeti i Stambollit përmbushte parimin e njohur shkencor: një tingull – një shkronjë, zgjidhja e të cilit e bënte këtë alfabet bazën e alfabetit të sotëm, duke caktuar kështu raportin midis shkronjave e tingujve të shqipes.Gjuha letrare shqipe e epokës sonë të sanksionuar në Kongresin e Drejtshkrimit, e cila e stabilizuar njëherë e mirë, po zbatohet gjithandej në të gjitha kontekstet kulturore e shoqërore të mjediseve shqiptare. Këtij akti historik i kishte paraprirë Konsulta Gjuhësore e Prishtinës (1968), kur edhe aty u përsëdyt, u theksua se përpjekjet për njësimin e gjuhës letrare janë rezultat i natyrshëm i proceseve të zhvilluara, sidomos nga Rilindja e këtej. Këtu po sjellim e po kujtojmë dy “simpoziumet shkencore për problemet e kulturës së gjuhës, të mbajtura në Prishtinë e Tiranë (1980-1984) që pandehen aksioni më i madh i gjuhësisë normative pas Kongresit të Drejtshkrimit” (1972).

Përpara gjuhësisë shqiptare edhe pas fitores historike të arritur me përpjekjet e një vargu brezash veprimtarë në fushën e kulturës dhe pas një sërë botimesh, doracakë që synojnë të ndihmojnë kapjen sa më të lehtë të normës letrare shqipe, shtrohen detyra të shumëllojshme.

Norma letrare e gjuhës sonë ndryshon, natyrisht në disa nivele të strukturës së saj prej sistemit dialektor të shqipes, sidomos të gegërishtes verilindore, prandaj kërkohen përpjekje të pandërprera nga të gjithë ata që merren me shkrime të shtojnë kujdesin e tyre për gjuhën letrare, sepse studimi i gjithanshëm i saj është bërë detyra themelore e gjuhësisë sonë.

Më 11 e 12 nëntor, në 30-vjetorin e Kongresit të Drejtshkrimit të gjuhës shqipe, Akademia e Shkencave e Shqipërisë dhe Akademia e Shkencave dhe e Arteve e Kosovës, në Konferencën Shkencore: “Gjuha standarde shqipe dhe shoqëria shqiptare sot”, parashtruan arritjet dhe rrahën mendime për çështje të përgjithshme e të veçanta të shqipes standarde.

U konstatua se praktika e përdorimit të shqipes standarde gjatë 30 vjetëve në të gjitha fushat e veprimtarisë zyrtare e shoqërore ka dëshmuar se zgjidhja e dhënë nga Kongresi i Drejtshkrimit i ka qëndruar provës së kohës dhe se shqipja standarde është bërë një faktor i dorës së parë për gjallërimin e jetës shoqërore e kulturore.

Në Konferencë u shpreh me theks të veçantë shqetësimi për nivelin e pakënaqshëm të kulturës gjuhësore, ndaj ndërtimeve jo të rregullta të fjalëve, shqetësime për përdorimin e tepruar të fjalëve të huaja të panevojshme, për ndikime të huaja në ndërtimin e fjalisë që dhunojnë strukturën sintaksore të shqipes.

Situata e gjuhës standarde shqipe në Kosovë është pakëz ndryshe, ajo atje, ç’është e vërteta, vuan nga po ajo dergjë veçse kronike; është fjala për trysnitë shumë dekadash sllave që ushtronin ndikim në mënyrë intensive tek shqiptarët e gjuha e tyre, sidomos në mesjetë, kur me serbët bënin jetë të përbashkët në simbiozë – që nga 1912 dyfish intensive dhe drejtpërdrejt.

Sidomos nuk mund të mbyllen sytë përpara faktit që dygjuhësia në Kosovë ka lënë gjurmët e saj (XH. Lloshi).

Gjuha standarde shqipe tashmë është shtrirë në tërë Kosovën, duke qenë e detyrueshme për të gjitha institucionet shtetërore, për shtypin, TV, për mbarë sistemin shkollor me përfshishjen e të gjitha niveleve të tij.

Po të pritet që unë të shprehem nëse studiuesit e gjukhësisë sonë normative janë të kënaqur me shkallëln e arritur të gjuhës standarde shqipe, ne do të pohonim se niveli i përdorimit të gjuhës standarde shqipe në Kosovë, përgjithësisht, mund të thuhet se është relativisht i kënaqshëm me tendencë rritjeje të vazhdueshme të tij.

Rezervat tona gjejnë mbështetjen e tyre tek pohimet e studiuesve tanë të gjuhësisë normative se nuk mund të mbyllen sytë përpara faktit që dygjuhësia në Kosovë ka lënë gjurmët e saj ku shtohet si edhe në libra të autorëve të shquar të Kosovës ndeshen ndikime të serbishtes standarde.

Në veprimtarinë e kulturës së gjuhës nuk mund të arrihet kurrfarë suksesi po s’u edukua dashuria për gjuhën amtare, ndjenja e përgjegjësisë dhe qëndrimi i ndërgjegjshëm ndaj saj. Ka plot të drejtë një autor italian kur thotë: Chiamo uomo qui e padrone della sua lingua materna (quaj njeri atë që është zot i gjuhës së vet amtare).

Analizohen proceset e zhvillimit të gjuhës me qëllim që të përparohet e të përsoset gjuha standarde

Fenomene të ndryshme për ta mbijetuar shkapërderdhjen e qenies, manifestojnë prirjen për t’iu nënshtruar proceseve integruese, ndërkaq në gjuhësinë shqiptare, në shkallë “ndërdialektore”, vërehen tendenca “copëzimi”: si do ta shpjegonit, me mjete socio-gjuhësore dhe socio-kulturore, këtë prirje?

Një palë intelektualësh në jetën shoqërore të shtetit të mëparshëm shqiptar duke mos qenë të kënaqur me zgjidhjen e çështjes së gjuhës së përbashkët letrare, zunë të shprehnin pakënaqësinë e tyre përse në bazë të saj vihej varianti letrar toskë. Njëri prej tyre “nuk e gjente të përligjur që shqiptarët të kenë gjuhë standarde të veten, sepse, fjala e tij, nuk e paska atë asnjëri nga popujt e Ballkanit, tjetri deklaronte se ai i njihte vendimet e Kongresit të Drejtshkrimit, por nuk pajtohej me manipulimet e A. Kostallarit”. Dyshimi u përhap shpejt edhe në Kosovë, duke prekur aty-këtu edhe ndonjë individ dhe grup.

E quajmë të nevojshme të sjellim këtu mendimin dhe qëndrimin e I. Kadaresë: “Që çdo shkrimtar ka të drejtë të përdorë gjuhën, dialektin, madje nëndialektin që dëshiron, kjo hyn në lirinë e krijimit, dhe askush nuk mund t’i ndërhyjë. Që në institucionet shtetërore, në shtyp, TV, sistemin shkollor e tjerë bën të detyrueshëm gjuhën e njësuar, kjo, gjithashtu, nuk vihet në dyshim. Që ky njësim nuk prek asnjë fije traditën letrare, e cila në jetë të jetëvet do të lexohet e studiohet ashtu siç është shkruar, as për këtë nuk ka mëdyshje. Në tempull hyhet me dashuri, jo me sopatë në dorë”, Aleanca, 17 nëntor 1995.

Për Kadarenë, pra, është krejt normale që, krahas shqipes standarde, e cila është e detyrueshme për institucionet shtetëroe, të funksionojnë në letërsinë artistike edhe variante dialektore edhe nëndialektore. “Problemin e gegërishtes letrare nuk e fshijnë dot nga faqja e dheut as me njëqind intervista, as me njëmijë përbuzje. Fakti që sot e gjithë ditën ajo shkruhet edhe në Shqipëri, flet për të kundërtën. Ky variant letrar i shqipes është një pasuri e jashtëzakonshme – jo vetëm historikisht, nga që përmbledh në pesë shekuj letërsi, por edhe në gjendjen aktuale.”

E mbështesim mendimin e shkrimtarit tonë të madh – të Ismail Kadaresë, të shprehur për zgjidhjen e drejtë të shqipes sonë të përbashkët letrare, – njohës i thellë i kulturës sonë kombëtare – me porosinë që ajo të studiohet, të pasurohet, të pastrohet e të përparojë, kjo është politika jonë gjuhësore, por kurrsesi politikë për të ndërruar bazën dialektore të saj.

Kryesia e Akademisë sonë të Shkencave dhe të Arteve ka ngritur një komision të posaçëm me detyrë që të kujdeset për çështje të përgjithshme të përparimit e të përsosjes së gjuhës standarde shqipe. Siç dihet, një gjuhë standarde – edhe kjo jona nuk është dhënë si e tillë njëherë e mirë për gjithmonë; zhvillimi i saj nuk ka karakter statik, por ka një karakter dinamik. Komisioni ynë bashkëpunon me komisionin omonim të Akademisë së Shkencave të Shqipërisë, atje është edhe selia e komisionit qendror. Komisionet lokale ndjekin pulsin e zhvillimit të gjuhës standarde shqipe, dhe kur hetojnë se ka ardhur koha që në të mirë të përsosjes së gjuhës standarde mund të kërkojnë që për ndonjë propozim të debatohet dhe në fund të miratohet përfundimisht.

————————————————————————

Boks

VEPRAT KRYESORE TË IDRIZ AJETIT

Pamje historike e ligjërimit të Gjakovës në fillim të shekullit XIX, Rilindja, 1960.
Istorijski razvitak gegijskog govora Arbanasa kod Zadra, Balkanoloski institut, Sarajevo, 1961.
Kërkime gjuhësore, Rilindja, 1978.
Studime gjuhësore në fushë të shqipes I, Rilindja, Prishtinë, 1982.
Studije iz istorije albanskog jezika, Akademija nauka i umetnosti Kosova, Rilindja, Prishtinë, 1982.
Shqiptarët dhe gjuha e tyre, ASHAK, Prishtinë, 1994.
Studime gjuhësore në fushë të shqipes II, Rilindja, Prishtinë, 1985.
Studime gjuhësore në fushë të shqipes III, Rilindja, Prishtinë, 1985.
Studime gjuhësore në fushë të shqipes IV, Rilindja, Prishtinë, 1989.
Vepra 1, ASHAK, Prishtinë, 1997.
Vepra 2, ASHAK, Prishtinë, 1998.
Vepra 3, ASHAK, Prishtinë, 1998.
Vepra 4, ASHAK, Prishtinë, 2001.
Vepra 5, ASHAK, Prishtinë, 2002.
Hyrje në historinë e albanistikës në planin përgatitor

PRESIDENT TRUMP’S EXECUTIVE ORDER AND WHAT THAT MEANS FOR MILLIONS OF IMMIGRANTS

January 27, 2017 by dgreca

PRESIDENT TRUMP’S EXECUTIVE ORDER AND WHAT THAT MEANS FOR MILLIONS OF IMMIGRANTS/

BY EGI DEROMEMAJ/ On Wednesday January 25, 2017, President Trump started making good on some of the promises he had given during his campaign. The President signed two executive orders dealing with immigration and border security. There are more executive orders set to be signed in the coming weeks and months regarding immigration policy.

The new executive orders are dealing with removal priorities, crimes, ban of refugees and immigration from various countries.

The first order, “Border Security and Immigration Enforcement Improvement.” deals directly with building the wall between the U.S. and Mexican border. The order calls for the addition 5,000 border agents to be brought on board in order to enforce border security. The funding of such a project remains unresolved. The likelihood being that tax payer money will end up paying for the wall.

The second order, “Enhancing Public Safety in the Interior of the United States,” is designed to push for greater enforcement of immigration laws, which in turn means higher rate of deportation of immigrants from the United States.

The executive order calls for removing federal funding for the so-called ‘sanctuary cities’, like New York City, that do not use local law enforcement to cooperate with federal immigration enforcement.

The most concerning part of this order is the broad language that is used to describe the enforcement priorities of individuals to be deported from the United States. The order includes removable aliens who:

(a) Have been convicted of any criminal offense;

(b) Have been charged with any criminal offense, where such charge has not been resolved;

(d) Have engaged in fraud or willful misrepresentation in connection with any official matter or application before a governmental agency;

(e) Have abused any program related to receipt of public benefits;

(f) Are subject to a final order of removal, but who have not complied with their legal obligation to depart the United States; or

(g) In the judgment of an immigration officer, otherwise pose a risk to public safety or national security.

To put this in perspective, it would mean that any undocumented immigrant in the United States charged with even a minor misdemeanor, such as driving without a license or speeding, will be a priority for removal. The language is so broad that it allows immigration officers discretion on who they deport. It may lead to greater profiling and arrests in order to have undocumented aliens become a priority for removal. This is dangerous for the 11 million undocumented immigrants living in the United States. The order makes all undocumented immigrants a priority for removal. It marks the end of ‘catch and release’ policy that was placed under the Obama administration that focused its deportation efforts on certain criminal aliens. This could leave thousands of individuals from our own Albanian community at risk for removal.

Although not released as of yet, there are several executive order drafts dealing with immigration that Trump is considering signing. These drafts have been leaked to the media and will likely be signed in the coming weeks or months.

The first of these orders deals with suspension of visa issuance where adequate screening cannot occur. This would mostly target Middle East countries. It mandates a screening process for those entering the United States which will lead to greater profiling of Muslims and people from the Middle East region. It also seeks to suspend Refugee Admissions Program for the next 120 days, which would leave thousands of Syrian refugees in the cold. It further seeks to implement a suspension of all immigrants from countries like Iran, Iraq, Libya, Somalia, Sudan, Syria and Yemen for the next 30 days.

The second of these orders deals with the termination of the DACA (Deferred Action for Childhood Arrivals) process which to date has given around 800,000 young individuals deferred action from deportation and the right to work and go to school in the United States. This could have dire effects on students across the country. It would also make them more vulnerable to removal since their information would be easily accessible by immigration authorities. The order would cease processing all new DACA applications and allow current recipients to retain their work authorization until it expires. Many of the kids that were able to come out of hiding will now be placed in a dangerous position.

The third order deals with eliminating the unlawful employment of undocumented aliens in order to deter visa overstays.

These executive orders run counter to our American tradition. Organizations and legal representatives across the country are preparing for a legal battle. What President Trump is trying to enforce is viewed by many as broad and outside of the legal scope of executive orders. Trump is trying to take a strong stance in his first few weeks in office, and in his push for change he is leaving millions of immigrants in fear and panic.

Egi Deromemaj, Esq.

Pastor & Deromemaj, P.C.

Immigration Attorney

Kosova, mbështetje nga Banka Botërore

January 27, 2017 by dgreca

-Ministria e Financave e Qeverisë së Kosovës dhe Banka Botërore nënshkruan Marrëveshjen për Sigurimin e Ujit dhe Mbrojtjen e Kanalit. Vlera e përgjithshme e kësaj Marrëveshje është 22 milionë Euro/

PRISHTINË, 27 Janar 2017-Gazeta DIELLI-B.Jashari/ Ministri i Financave Avdullah Hoti dhe drejtori i Bankës Botërore për Kosovë Marco Mantovanelli nënshkruan sot Marrëveshjen për Hua me Bankën Botërore për financimin e Projektit Sigurimi i Ujit dhe Mbrojtja e Kanalit.

Ministri Avdullah Hoti duke e vlerësuar lartë bashkëpunimin e vazhdueshëm me Bankën Botërore theksoi se edhe kjo marrëveshje si shumë bashkëpunime të tjera me Bankën Botërore shërbejnë për përmirësimin e mirëqenies së qytetarëve të Republikës së Kosovës.Sipas ministrit Avdullah Hoti vlera e përgjithshme e kësaj Marrëveshje është 22 milionë Euro me një normë efektive të interesit 1.40%, grejs periudhë 5 vite dhe 20 vite kthim efektiv të kredisë. Projekti në fjalë ndahet në dy pjesë, përkatësisht, në përmirësimin e kanalit kryesor të ujit dhe ndërtimin e një rezervari. “Për përmirësimin e kanalit do të nën-huazohen tek Ibër Lepenci 15 milionë euro kurse pjesa e mbetur e kredisë në vlerë 7 milionë euro do të mbetet me Qeverinë e Kosovës për financimin e ndërtimit të rezervuarit. Përveç përmirësimeve infrastrukturore të kanalit që do të ndodhin duke filluar nga Ujmani deri në Obiliq, do të adaptohet/aplikohet edhe një sistem i avancuar elektronik i cili do t’i mundësoj Ibër-Lepencit të mbikëqyr kanalin, të mbledh dhe analizoj të dhënat nga tereni në kohë reale”, shtoi ministri Hoti.Ai gjithashtu bëri të ditur se, pjesa e dytë e projektit ka të bëjë me ndërtimin e një rezervuari të ujit në Mihaliq dhe lidhjen e tij me kanalin e ujit. Ky rezervuar do të shërbej për situata emergjente të cilat mund të ndodhin në të ardhmen. Ndërsa, drejtori i Bankës Botërore për Kosovë Marco Mantovanelli tha se, “uji është në qendër të zhvillimit ekonomik dhe social, ai është vital për ruajtjen e shëndetit, kultivimin e ushqimit, prodhimin e energjisë, menaxhimin e ambientit përfshirë edhe ndikimet e vërshimeve ose thatësirave, dhe për krijimin e vendeve të punës”.“Aktualisht, Kosova qendrore, rajoni me popullsinë më të dendur në vend i cili paraqet potencialin më të madh zhvillimor të Kosovës për shkak të përqendrimit të aktiviteteve minerare, bujqësore dhe industriale, është duke u sfiduar nga resurset e kufizuara ujore. Banka Botërore ka kënaqësinë të mbështesë Kosovën që ajo të bëj furnizimin e ujit më të pastër dhe më të qëndrueshëm”, shtoi ai.

AAK, e zhgënjyer me zvarritjen e procedurave ndaj Ramush Haradinajt

January 27, 2017 by dgreca

AAK është e zhgënjyer me zvarritjen e procesit ndaj Ramush Haradinajt. Kanë kaluar 20 ditë që nga ndalimi i tij dhe ende nuk ka një përgjigje definitive për lënjen e tij të lirë. Njëkohësisht jemi të dëshpëruar me komoditetin e autoriteteve franceze të gjyqësisë, të cilat po lejojnë që Serbia të luajë me parimin e jurisdiksionit universal dhe t’i zvarrisë sa më shumë të jetë e mundur procedurat kundër Haradinajt, e të cilat në fakt nuk janë asgjë tjetër përpos lojës politike me Haradinajn dhe me Kosovën.

Prandaj apelojmë tek autoritetet franceze të drejtësisë, që në emër të drejtësisë, të stabilitetit dhe të ndershmërisë ndaj një politikani që i ka kryer të gjitha obligimet ndaj drejtësisë ndërkombëtare, sa më parë të vendosin në favor të kësaj të drejte të patjetërsueshme dhe ta lënë të lirë Ramush Haradinajn, që të merret me veprimtarinë e tij politike, aq të domosdoshme për Kosovën.

Vonimi i tij në Francë, është vonim i Kosovës dhe askush nuk ka të drejtë që në emër të interesave e kalkulimeve politike ta ndal një vend dhe një popull, qoftë edhe për një kohë sado të shkurtër!

AAK

Klara Buda në Francë me “raki shqiptare” të Mitrush Kutelit, në 110 vjetorin e lindjes së tij

January 27, 2017 by dgreca

(Intervistë ekskluzive për gazetën Dielli, me Shkrimtaren dhe Gazetaren e mirënjohur Klara Buda)/

Bisedoi:Raimonda MOISIU/Shkrimtarja, gazetarja adhe esseist-ja, Klara Buda është një emër fort i njohur në botën shqiptare, e cila jeton dhe punon mes Parisit dhe Neë York-ut. Më një përvojë të konsoliduar e mbresëlënëse në menaxhmin e strukturave të mediave në Francë e SHBA-ës, deri edhe këshilltare në komunikim. Klara Buda i jep rëndësi të vecantë lirisë së fjalës, së individit dhe lirisë të një shtypi të lirë. Krijimtaria letrare e saj si romanciere është e fokusuar në lirinë individuale dhe e të drejtave të njeriut, ndërsa shqetësimi i saj në gazetari është kultura e korrupsionit, me qëllimin e vetëm për ta denoncuar atë, promovon një gazetari në shërbim të së vërtetës dhe interesit publik. Këtë lloj vizioni gazetaresk, znj. Buda e ka reflektuar në krijimin e mediave të pavarura si Beratinus TV dhe internet Gazeta KlaraBudaPost. Me një karrierë brilante e mbresëlënëse të gazetarisë, si Kryeredaktore dhe Lektore në Radio Journalism për Radio France International, me qendër në Paris, në departamentin franko-shqiptar deri në mbylljen e këtij programacioni, në vitin 2010-ë. Gjithashtu shkrimtarja dhe gazetarja Klara Buda ka punuar për disa kohë për UNESCO-n dhe departamentin Transmetimeve britanike, Corporation BBC. Ajo ka menaxhuar trajnime të shumta në gazetari në vendet e Europës Juglindore, duke përfshirë Shqipërinë dhe Maqedoninë. Në vitin 2012-ë, ajo ishte këshilltare e jashtëme, për Çështjet Ndërkombëtare dhe Mediat në Ministrinë e Punëve të Jashtëme të Shqipërisë. Për kontributin e saj në vitin 2013-ë, ajo u nderua me Cmimin e personalitetit «Frankofone të Vitit» nga “Organizata Internacionale e Frankofonisë” dhe MPJ të Shqipërisë. Në vitin 2015-ë ajo themeloi në Neë York, “Korporata e Diplomacisë Kulturës Shqiptare”, misioni i të cilës është të promovojë shtrirjen e kulturës shqiptare në Diasporë. Në të njëjtën kohë, ajo që ja motivon ditën znj. Buda është pasioni për letërsinë. Krijimtaria letrare e saj si romanciere, gjithashtu është e fokusuar në lirinë individuale, Punimi i saj Universitar, biografia letrare e Mitrush Kutelit dhe përkthimi i rrëfenjës “Fshati im e pi Rakinë”, i mbrojtur frëngjisht në Ecole Pratique Des Hautes Etudes, Paris është përkthyer në shqip nga Adriana Koxha. Përkthyesja Klara Buda, me “rakinë shqiptare” të Mitrush Kutelit, në 110 vjetorin e lindjes së tij, pikërisht në Francë, si punim dygjuhësh. Romani “Kloroform’, i botuar së fundmi, u vlerësua maksimalisht nga kritika e kohës.

Aktualisht, Znj Buda bashkëpunon me gazeta të ndryshme franceze dhe është kreu i TV & Film Production Studio, Beratinus, etj. Publicistika e Klara Budës është vlerësuar me Cmime kombëtare e ndërkombëtare, është vlerësuar gjithashtu edhe këtu në Amerikë. Në këtë intervistë shkrimtarja, gazetarja dhe esseist-ja Klara Buda, flet për jetën e saj mes Parisit dhe Neë York-ut, dhe për udhëtimin e saj të cmuar si krijuese; romanciere, gazetare, esseiste dhe përkthyese. Për më shumë ndiqni bisedën.

Bisedoi: Raimonda MOISIU

-Si u gjendët në krye të Studios së prodhimit (TV & Film Production) Beratinus?

Projekti im i krijimit të Studios Beratinus ishte më tepër fryt i një rastësie se sa një plan. Projekt im fitoi konkursin e Radio Francë Internacional dhe ju akordua “Prime de Creation “, Çmimi i Krijimit prej 20.000 Euros, është granti më i madh që akordon ky institucion publik francez si RFI-ja. Në jetën time jam drejtuar nga parimi më mirë të dish, se sa të kesh dhe e vetmja fushë ku kam financuar është dija, nëpërmjet studimit, por edhe karrierës: vend pune të cilin e kam vlerësuar, për çka më ofron intelektualisht. Kështu që, shumë më quajtën të çmendur kur vendosa me dëshirën time të largohem nga Radio Franca, pas mbylljes së Redaksisë së Gjuhës Shqipe, ky me statusin e krye- redaktores, që do të thotë një rrogë të lartë, më e lartë se mesatarja e rrogave në Francë, kisha një të ardhur të jashtëzakonshme. Në gazetarinë Franceze nëse ngrihesh në nivelin e kryeredaktorit, nuk e humb më këtë nivel edhe nëse ndryshon shërbim dhe aq më tepër që personalisht pata kontratë të përjetëshme. Por, ajo që për disa ishte çmenduri, për mua ishte një hap i rëndësishëm në karrierën time. Më duhet të pranoj se ishte akt i guximshëm, pasi Franca ka një sistem të mrekullueshëm të vlerësimit dhe trajtimit të gazetarëve, që nuk e gjen në Amerikë, ku hapa studion time. Pra fakti që kisha një rrogë të mirë nuk ishte i mjaftueshëm të qendroja në RFI, siç bëri i gjithë ekipi i Redaksise Shqipe, të cilin unë e drejtoja. Për mua faza e radios kishte përfunduar dhe desha të shoh horizonte të reja si kinematografia, prodhimi dokumentar dhe televiziv. Kinematografia ishte diçka që ka ardhur në mënyrë të natyrshme në karrierën time. Në fund të fundit gjithshka reduktohet në tregimin e një historie dhe sa më mirë të njohësh mediumet e ndryshme, aq më lehtë e qartë, do të mund ta tregosh këtë histori me stil dhe formë universale. Mbyllja e kontratës me RFI-në koinçidoi me pranimin e projektit të skenarit të romanit “Kloroform” nga John Truby Ëriting Studio dhe paralelisht një vit universitar në Creative Ëriting, master class në skenar filmi, USA. Pra, unë zgjodha të mos integroj shërbimin Francez të RFI-së, në shkëmbim të disa dhjetra mijra euro shpërblim dhe financimin e një viti universitar në SHBA-ës. RFI –ja e financoi gjthshka në këtë vit universitar në SHBA, dhe i jam mirënjohëse Radio France Internationale, për trajtimin dinjitoz, që më ka bërë, nga emërimi në krye të ekipit shqiptar dhe finacimi i ëndrrës sime kinematografike.

-Me studion tuaj Beratinus, ju keni konceptuar, drejtuar dhe prodhuar TV Shoën; “Shqipëri të Dua! Cili është objekti i këtij shoë?

Përmes portreteve të spikatur dhe personazheve të suksesshëm në perëndim analizohet kompleksiteti i të qenit Shqiptar, evoluimi i riteve e zakoneve tradicionale shqiptare në këto vite tranzicioni. Në këtë kontakt të fuqishëm me botën perëndimore analizohen përmes diasporës së re e të vjetër, të qenit shqiptar, “Shqiptaria e mbartur në bagazhe” analizohet me dashuri e thjeshtësi, pa tabu dhe pompozitet, pa dramaticitet dhe duke e vënë theksin në anët më të mira, që na çojnë përpara si individë e komb, duke stigmatizuar ato që na tërheqin pas, apo na mbajnë të lidhur me të shkuarën.

Gjithshka bëhet me respekt dhe humor, bëhet shaka me veten, për të relativizuar cfarë është e dalë mode dhe cfarë është e re dhe moderne në të qenit Shqiptar, në Tiranë, Paris, Neë York, Romë, Athinë apo Alaska. Si e jetojnë ethnicitetin kombe të tjerë migrante, a i reziston më fort, apo me pak identiteti shqiptar asimilimit në përgjithësi, si evoluojnë pjesë të tij?

Cfarë është e veçantë në kulturën tonë, e cila në dallon nga kulturat e tjera europiane?

Për shëmbull: A është rastësi që Nënë Tereza është Shqiptare apo kultura jonë prodhon nëna të mrekullueshme, pasi femra shqiptare është para së gjithash nënë!

-Dhe kjo temë është pikërisht në bazë të projektit tuaj Nënat e Guximit!

Ky është një projekt që ka për qëllim në realizimin e dokumentarit Nënat e Guximit, në zhanrin dokumentar. Një grua shqiptare shpesh sakrifikon cdo gjë për fëmijët dhe familjen e saj dhe shpesh ajo është parasëgjithash, Nënë.

-C’mund të na thoni si filloi karriera tuaj letrare? Si u gjendët në këtë “udhëtim” të bukur e mbresëlënës? Cfarë mendoni se ju ka frymëzuar për t’u bërë krijuese?

Kam filluar të shkruaj që në moshë të re, Mbaja ditar dhe në të përvçse shënimeve, pikturoja dhe tek -tuk shkruaja edhe poezi. Një numër syresh janë botuar në gazetat letrare të Shtëpisë së Pionerit. Më vonë tematika e tyre nuk ka qenë e natyrës së botimit, pasi me shpesh kanë qenë poezi satirike, për ngjarje apo objekte. Më kujtohet se në familje më tërhiqnin vëmendjen shpesh, që të kisha kujdes se mos i lexoja jashtë. Më vonë kam shkruar tregime të shkurtër, por edhe në prozë ritmi poetik ka qenë i pranishëm deri vonë; hartimet e mia pëlqeheshin, më kujtohet se hartimin përfundimtar, atë të maturës e kam shkruar tërësisht në poesi. Sa do të dëshiroja dhe sa kurioze do të isha, të mund ta lexoja, atë tekst sot.

-Isadora Duncan shkruan:Nuk më habit aspak fakti që një grua mund të bëhet artiste e vërtetë, megjithëse arti është “mbikqyrës” i vështirë e i rreptë, sepse kërkon përkushtim fizik dhe inteligjencë në gjithcka, ndërsa një grua që e dashuron atë jep gjithcka nga përvoja e jetës së saj. Sa qëndron kjo thënie, për ju?

Është e vërtetë se arti kërkon përkushtim mendor, pasion dhe intelegjencë dhe se këto faktorë të domosdoshëm për të krijuar nuk varen aspak nga seksi. Jam i një mendimi; do ta nuancoja paksa, duke thënë se çdo individ mund të jetë një artist i vërtetë, nëse ka imagjinatë, pasion, përkushtim dhe inteligjencë. Madje mund të shkoj edhe me larg duke cituar romancierin anglez i Çmimit Nobel në Letërsi, Ëilliam Golding, te “Lord of the Flies”: “Unë mendoj se gratë janë të çmendura tek pretendojnë se ato janë të barabarta me burrat, ato janë shumë më superiore dhe gjithmonë kanë qenë”

-Duke lexuar novelën tuaj e botuar vitin e kaluar “Kloroform” vërej se ju keni një aftësi të pabesueshme të stilit tuaj në prozë, që dëshmon gjithnjë e më shumë se jeni ndër autoret femra shqiptare e klasit të parë –sipas publicistit dhe essistit Sami Milloshi dhe kritikës letrare ndërkombëtare të kohës. Cfarë mendoni se ka mbetur konstante?

Konstantja në shkrimin tim është qëllimi për të transmetuar një ide, për të ndriçuar një dilemë sociale, për të stigmatizuar një fenomen që shqetëson. Kjo mendoj se është një konstate në shkrimin tim në përgjithësi. Nuk sajoj historira tërheqëse për t’u lexuar,– por përpiqem të transmetoj idetë duke i vënë ato në kontekstin e duhur. Historia apo ngjarja e romanit është një mjet për të tërehequr lexuesin që e ndihmon atë në kapjen e thelbit të ideve dhe temat që trajtoj.

-Si mendoni ju, cilat janë elementët thelbësorë të një prozë, në rastin tuaj të romanit? Sfida që u përballeët me ndërtimin e tij, duke e krijuar atë me idetë që keni në mendje për ecurinë e personazheve, ju i paraqisni personazhet tuaja nga jeta reale në përshtatje me kohën e situatën, apo anasjelltas?

Eksperienca personale pasuron njohjen, por imagjinata shkon gjithmonë shumë më larg se një eksperiencë personale, madje shumë më larg se eksperienca të lexuara. Mendoj se jo vetëm eksperienca personale, por edhe e gjithë letërsia e lexuar është në “bazën e të dhënave” të autorit në momentin e konceptimit të një krijimi të ri, sado i vogël qoftë ai. Nëse një autor bazohet vetëm në eksperiencën e tij personale, vepra e tij do të ishte shumë e varfër dhe pa interes. Por eksperienca personale, personaliteti dhe veçoritë e një individualiteti krijues janë një lloj filtri, ku kalon gjithë “ari” i lexuar dhe jeta e jetuar. Jo më kot André Malraux shkruan: “ Biografia e një artisti është biografia e artit të tij ”, kjo shprehje është e dykahëshme.

-Zhanrin e romanit “e bëtë ju që të vinte te ju”, apo është preferenca tuaj?

Romani mendoj është gjinia më e plotë për komoditetin e shprehjes; ai të lejon të shprehësh gjithshka pa asjnë kufizim, në të gjitha nivelet e mundëshme; tregimi të kufizon në gjatësi dhe personazhe. Letërsia është një nga mënyrat më të fuqishme dhe të sofistikuara të transmetimit e dijes njerëzore, ajo jo vetëm që e tejkalon gazetarinë, madje ajo është më e sofistikuar se filozofia. Romani është një gjini pasi të lejon të kesh një gamë të gjerë lexuesish. Por një gjini që e pëlqej, është edhe rrëfenja në vetën e parë, apo rrëfenja shkurt, e lëvruar me art, oh sa me art prej Kutelit, babait të prozës së shkurtër shqipe. Romanit “Kloform” i erdhi koha të përkthehet në anglisht, nga eksperienca e di që gjërat nuk duhen sforcuar, por duhen bërë në kohë.

-Shquheni në prozën tuaj për mendimin inteligjent, plot figura letrare, artistike dhe mendimin filozofik. Ku qëndron forca e inspirimit si një shkrimtare që i përket lëvizjes feministe, pas periudhës postkomuniste të realizmit socialist?

Nuk e di nëse mund të klafsifikohem si shkrimtare feministe, pasi letërsia ime nuk është një letërsi e angazhuar që i shërben kauzës feministe. Personalisht jam për barazinë e sekseve, kundër patriarkalizmit; por korrentet feministe sot i tejkalojnë këto, kryesisht në Amerikë, mendoj se i tejkalojnë ato europiane, saqë sot në Amerikë, po bëhet e vështirë të jesh burrë. Ndërsa si kohë, -po,-ajo i përket periudhës postkomuniste. Kemi të bëjmë me një letërsi e prodhuar jashtë kufijve të Shqipërisë dhe megjithë statusin tim të veçantë: të një gazetari, që e ka kaluar pothuaj gjysmën e karrierës duke trajtuar realitetin shqiptar. Unë nuk frymoj në Shqipëri prej gati 26 vite, por megjithëse nuk ndeshem me vështirësitë e ekzistencës aty, por në Paris e Neë York, nuk jam e huaj për realitetin e përditshëm në vendin tim, pasi ndjek nga afër revolucionin e tij. Mendoj se një temë e rëndësishme për mua është liria e individit dhe dimensionet e saj. Në mënyrë më të veçantë: rrugëtimi i vështirë drejt lirisë, i adultëve të rritur në diktaturë. Çlirimi i tyre nga e kaluara, në kuptimin e plotë të fjalës, duke e parë këtë ecje drejt lirisë personale si një akt vetjak të rëndësishëm. Një akt që është rezultat i një pune personale, që nuk mund të jetë i vetvetishëm. Me rënien e totalitarizmit, që tek ne rimonte edhe me taraf edhe me gënjeshtër, nuk ndodh si me magji edhe vetçlirimi i njerëzve të rritur e edukuar në të nga mënyra totalitare e të menduarit, praktikat jetësore totalitare. Qënia totalitare nuk vdes lehtë! Ndërkohë zgjedhjet personale janë ato të cilat ndikojnë, që njeriu të evoluojë drejt një lirie më të madhe, apo të burgoset akoma më shumë. Liria është një nocion relativ dhe liria personale, shpesh imponon edhe sakrifica. Nuk është e lehtë t’i shpëtosh joshjeve të rrugëve të lehta, të cilat janë shpesh komprometuese dhe vjedhëse, apo varmihëse lirie. Çdo akt kompromisi që bëjmë në jetën tonë, na e zvogëlon çdo herë nga pak lirinë, na i zvogëlon gradet e saj. Inspirim për mua janë individë e liderë, të cilët kanë jetuar dhe i kanë kushtuar jetën idealeve të lirisë së individit, të barazisë dhe dinjitetit njerëzor.

-Cfarë iu tërheq më shumë nga realiteti e si mund ta konceptosh atë artistikisht?

Realiteti nuk është një materje që më intereson në vetvete, për ta paraqitur apo transformuar artistikisht. Letërsia ime ka një kahje tjetër, ajo është vendi ku tentohet të kuptohet, të analizohet e të shpjegohet rrugëtimi i individëve drejt rritjes, emancipimit, zhvillmi i tyre në përgjithësi. Në romanin Kloroform, në qendër është liria e individit dhe dhunimi i saj, ose me saktë përdhunimi i saj, sepse fjala dhunim nuk është aq e fortë sa duhet për të shprehur dhunën kundër lirisë së individit që ka ndodhur në Shqipërinë totalitare.

Përsëri te proza tuaj.Teksa i lexon të japin përshtypjen e “ngjarjeve” reale, apo duhet t’i vlerësojmë për kuptimin e tyre simbolik, importin moral dhe substancat humaniste në përputhje me interpretimin tradicional historik, të jetës, midis modernes, artit dhe filozofisë?

Nëse ngjarjet iu tingëllojnë reale, ky është kompliment shumë i madh. Ngjarjet janë tërësisht të trilluara, në kuptimin se ato që përshkruhen në roman nuk i kanë ndodhur një njeriu të veçantë, por të gjithë shqiptarëve bashkë. Simbolika është gjithmonë e pranishme, pasi mua më pëlqen të luaj me të, dhe simbolet kanë fuqi të konsiderueshme, loja me to i jep tekstit disa nivele leximi, nga ai emocional e deri tek ai psikologjik.

-A ka dicka nga jeta reale në librat tuaj? Cfarë lloj kërkimi keni bërë për to? A keni pasur materiale apo ngjarje që ju kanë ndihmuar në shkrimin e tyre?

Ngjarjet që përshkruaj janë totalisht imagjinarë, (fiction), përmes tyre tentoj t’i afrohem dhe të bëj të prekëshme dhunën, që sistemi ushtronte mbi individin. Kam studjuar çdo vepër të botuar mbi terrorin dhe dhunën e totalitarizmit shqiptar këto 25 vjet. Por, persekutimi i individit në rregjimin totalitar është një eksperiencë që fatkeqësisht, ( dhe fatmirësisht për formimin dhe analizën time ), e kam jetuar së pari përmes njerëzve të famijes, por edhe timin personal. Im atë, një mjek poligot e humanist është dënuar si teknokrat në vitin 1967-ë dhe është internuar me ceremoni. Disa vite më parë nëna ime, ishte larguar nga gjimnazi dhe ishte dërguar mësuese në fshat, për veshje ekstravagante. Gjyshi nga nëna është shpronësuar dhe ka bërë burg për agjitacion e prapagandë. Im vëlla është përjashtuar nga Universiteti me akuzën për grisje të veprave të klasikëve. Unë përfundova gjimnazin me notën absolute “dhjetë”, dhe m’u refuzua e drejta e studimeve universitare dhe në vend që të shkoja në Universitet, kam punuar në ndërmarrjen e bonifikimit në Hoxharë, derisa falë një njeriu human Aleks Buda, u çova në universitet. Një shëmbull që asgjë nuk duhet marrë kurrë bardhë e zi – se edhe brenda atij sistemi të dhunshëm ka pasur njerëz që të gjendur për një arsye a për një tjetër në ingranazhet e tij- bënin ç’ishte në fuqinë e tyre për të zvogëluar mizorinë e sistemit.

-Znj. Buda, ju keni një karrierë gati 25 vjecare gjithashtu në publicistikë, në gjuhën shqipe, angleze dhe frënge. Kam lexuar me interes të vecantë editorialët tuaj studimore, esse, trajtesa, analiza, opinione, e publikime të tjera në fushën e publicistikës. Si keni arritur ju, të harmonizoni aktualen mbizotëruese historike, sociale e politike, në kurriz të pavarësisë tuaj intelektuale?

Jam rritur në një familje qytetare, që bënte pjesë në opozitën historike të rregjimit, ku gjërat emërtoheshin me emrin e tyre. Im atë ishte një mjek i apasionuar pas profesionit të tij, ai lexonte në mënyrë të vazhdueshme vepra të specializuara dhe periodike të mjekësisë, kryesisht italiane. Nëna mësuese letërsie dhe historie në shkollë të mesme. Im atë kishte studjuar në seminarin ortodoks të Tiranës, dhe më pas në liceun francez të Korcës dhe ishte diplomuar për mjekësi në Sofje, Bullgari. Rridhte nga një familje e vjetër orthodokse dhe kishte kryer gjithë shkollimin e mundshëm fetar. Ishte i vetmi shqiptar që kishte formimin në teologji për t’u bërë Peshkop i Shqipërisë, në kohën kur u zgjodh Janullatosi, pas përmbysjes së totalitarizmit. Në atë kohë ka qenë anëtar i këshillit të Kishës orthodokse, por u largua, pasi nuk përputhej gjithmonë në mendim. Në vitin 1997-ë, të dy prindët e mij, emigruan në Francë. Ati im ishte një intelektual poligot e liberal, por mbi të gjitha, ishte njeri shumë i ndershëm. Nëna ime ka qenë shumë strikte. Integriteti ishte një nga vlerat kryesore, që kam marrë në familje. Si gazetare jam formuar në Francë, një vend ku ka rregulla të përcaktuara qartë. Konflikti i interesit mund të çojë në humbjen e kartës së shtypit dhe të ushtrimit të profesionit, por mbi të gjitha është diçka që moralisht është shumë e dënueshme, humbja e reputacionit në fusha si media është shpesh e pa-kthyeshme. Gazetarë dordolecë që shërbejnë sa majtas sa djathtas, nuk kanë jetëgjatësi profesionale, ata detyrohen ta lenë gazetarinë dhe të merren me gjë tjetër. Implikimi, në më të voglën ngjarje të paqartë mund të kushtojë shtrenjtë. Etika e gazetarit profesionist ka shtuar pjesë të tjera në personalitetin tim. Por mendoj se kundvështrimi im, shpesh i ndryshëm nga mendimi dominant, është cilësi e lidhur me një evolucion personal të të menduarit, që lidhet me shumë me një analizë të ndryshme nga të tjerët, se sa ka të bëjë me integritetin. Por është integriteti ai, që bën të thuash mendimin tënd edhe kur kjo është jashtë interesit tënd. “Liria dhe e vërteta janë dy binarët që bëjnë gazetarin, të kryejë misionin e tij të shenjtë të informimit. Çdo akt kompromisi që bën në jetën e tij, ia zvogëlon atij çdo herë nga pak lirinë e domosdoshme për mbrojtur të vërtetën. Por kurajua për ta thënë këtë të vërtetë, kur kjo përbën rrezik, është ajo që ndan gazetarët e mëdhenj nga të vegjëlit. Ndan ata që ja kanë kushtuar jetën misionit nobël të gazetarit dhe atyre që livadhisin sa andej e këtej në këtë profesion: kanë zvendësuar seksin me të shkruarin.

-Kombinimi i së tashmes me të shkuarën, i letërsisë me publicistikën në fushën e letrave përbën bazën e letërsisë së suksesshme, por edhe një teknikë e vështirë për ta pasqyruar në letër. Si ia arrini ju ta realizoni këtë në prozën tuaj?

Kjo është një pyetje shumë e veçantë dhe vjen nga njohja juaj si autore që lëvroni sikurse letërsinë edhe publicistikën. Vetëm një njohës i mirë i të dyjave mund ta bëjë këtë pyetje. Mendoj se letërsia dhe publicistika janë dy kahje të ndryshme në gjuhë. Ndërsa letërsia e mirë e zhvillon dhe e përpunon frazën, e bën atë të dykuptimtë, mes dy kuptimeve, apo shkon më tutje dhe e bën shumëdimensionale, gjuha publicistike ecën në kah të kundërt, ajo tenton drejt thjeshtësimit, në favor të qartësisë. Nëse ambiguiteti, dykuptimësia në fiksion është vlerë, në publicistikë ai është dobësi. Publicisti dhe autori i fiksionit shpesh duhet të “ xhonglojë” mes këtyre dy kahjeve. Janë dy ushtrime krejt të ndryshme. Ndërkohë profesioni i gazetarit është i pa zëvendësueshëm për të pasuruar fiksionin. Askush më mirë se një gazetar profesionist nuk e rrok aq shpejt aktualitetin, instikti i gazetarit që fitohet nga praktika e profesionit është përparësi kundrejt autorëve të fiksionit.

-Znj. Buda, ju jeni edhe përkthyese, dhe keni përkthyer disa libra, kryesisht në shqip e gjuhën frënge. Cfarë ju ka shtyrë t’i përktheni ato? Cilët janë autorët dhe titujt e tyre? Cili është sekreti që fuqishëm ka influencuar në përkthimin e tyre?

Duke punuar në një redaksi shqipe në perëndim, përkthimi është një ushtrim i përditshëm dhe më është bërë shprehi, apo rutinë. Ndryshe qëndron puna me përkthimin letrar. Këtë e kam ushtruar në kuadrin e studimeve Universitare në Histori Arti, në Francë. Gjatë programit kemi punuar për përkthimin e kanunit të Lek Dukagjinit në frëngjisht, që e ka përkthyer drejtuesi i tezës sime mbi Kutelin, latinisti dhe albanologu i mirënjohur Christian Gut. Në këtë kuadër për të bërë të mundur studimin e Mitrush Kutelit, m’u desh të përktheja rrëfenjën “Fshati im e pi Rakinë”. Egzistonte një përkthim shumë i dobët në frëngjisht i novelës Vjeshta e Xheladin Beut, nga Luan Gjergji, një pseudonim, dhe që i kishte mbyllur “derën” e përkthimit të veprës së Kutelit në Francë. Duke pasur parasysh këtë përkthim Ecole Pratique Des Hautes Etudes, e hodhi poshtë, si jo interesant studimin e veprës së Kutelit. Por unë nuk u tërhoqa, këmbëngula se përkthimi ishte shumë i dobët dhe e cënonte vlerën e veprës, kështu që propozova të përkthej një novelë tjetër të Kutelit. Ata pranuan dhe përmes stilit të kësaj rrëfenje e binda komisionin, që të pranonte studimin e Kutelit në një Universitet francez. Kjo rrëfenjë madje edhe është dramatizuar dhe është vënë në skenë në Normandi të Francës, një zonë ku prodhohen pijet calvados, që është një lloj rakie molle. Tema e studimit është: Biografia Letrare Mitrush Kutelit dhe përkthimi i rrëfenjës “Fshati im e pi Rakinë”. Në këtë punim Universitar mbi Mitrush Kutelin jam drejtuar nga Profesor Christian Gut, një albanolog i njohur antar i akademisë së Shkencave të Kosovës dhe prof. Remzi Përnaska, ka qenë një nga oponentët. Punimi është përkthyer në shqip dhe tashmë doli edhe në frëngjisht, në sesionin dimëror letrar francez, është një rrëfenjë tipike për procedenë e vecantë të Kutelit, atë të stilit të tij oral (ligjërues) dhe ngjashmërinë me Baladën, sipas konceptit të ethnografeve gjermanë. Por sa herë që kam tentuar të merrem me ndonjë përkthim, është gjithmmonë shkrimi letrar, që ka thithur gjithë energjinë, pasionin dhe interesin tim. Ndjehem më e plotësuar tek shkruaj, se sa kur përkthej.

-A keni menduar ndonjëherë të shkruani skenarë filmi? Nëse provoni ta bëni atë, ç’mund të na tregoni për aktin e të shkruarit të një skenari, me trillimin e karaktereve dhe të shkruarit e dialogut. Pra, a ndikon letërsia në skenarin e një filmi?

Po kam shkruar disa skenarë. “Nënat e Guximit”, është një prej tyre, si dhe skenarin e romanit “Kloroform” për të cilin kam punuar gjatë një viti universitar në “creative ëriting” në Amerikë. Kam në dorë skenarin mbi jetën e gjyshit tim në Amerikë, kthimin në Shqipëri, shpronësimin nga regjimi totalitar dhe dënimin me burg për agjitacion dhe prapagandë. Skenari është një shkrim i pasuruar me elementët teknikë të xhirimit dhe të planeve filmike. Në prozën time ka shumë imazh dhe është e lehtë, që me tekstet e mija të bëhen skenarë filmash. Shkrimi i skenarëve ka qenë një ushrim pasurues për stilin tim në prozë. Madje, pas punës së thelluar të shkrimit të skenarit të romanit “Kloroform”, vetë romani, është bërë më i ajrosur dhe më pak hermetik. Skenari i filmit është një shkrim që imponon thjeshtësim të gjuhës, pasi personazhet e filmit flasin në aksion dhe detyrimisht shkurt e konkretisht. Respektimi i këtyre elementëve kur shkruan roman, ndihmon për zgjerimin e gamës së lexuesve, por jo detyrimisht e rrit cilësinë e prozës.

–Dhe kjo temë është pikërisht në bazë të projektit tuaj Nënat e Guximit..? Ju gjithashtu keni themeluar Shoqatën Albanian Cultural Diplomacy që e lançoi këtë projekt., c’mund të na thoni për këtë?

Ky është një projekt që ka për qëllim në realizimin e dokumentarit-Nënat e Guximit.Gruaja shqiptare shpesh sakrifikon çdo gjë për fëmijët dhe familjen e saj

Nuk është rastësi që Nënë Tereza ishte shqiptare, sakrifica e nënave shqiptare është produkt i kulturës shqiptare dhe traditës në tërësi. Nënat e mrekullueshme, “Prodhimi”, më i çmuar i trashëgimisë sonë kulturore.

-Në punën tuaj si përkthyese, a e ka nxitur përkthimi i tyre ndjenjën tuaj të krijimtarisë, intensitetin dhe kërkesat në artin tuaj të të shkruarit?

Përkthimi është një ushtrim i mirë për disa arsye. Duke përkthyer një vepër ju i bëni asaj një lexim shumë të thelluar dhe mësoni nga struktura e saj, shumë më tepër se sa një lexim, qoftë edhe ma laps në dorë. Përkthimi të pasuron shumë, jo vetëm në gjuhën të huaj, sepse nevoja e përkthimit të bën të kërkosh fjalë e shprehje, që nuk i njeh, por nga ana tjetër meqë gjuhë të ndryshme nuk janë njëlloj të pasura për fusha të ndryshme semantike atëhere përkthimi të ndihmon të pasurosh atë gjuhë, që është më e varfër në një fushë të caktuar. Në këtë optikë përkthimi e ndihmon krijuesin duke i ofruar atij një kuptim më të mirë të veprave që ka përkthyer, gjë që ndihmon edhe strukturimin apo pasurimin e veprave të tij të mirëfillta. Kemi përkthimin “Polivalente”, apo ndryshe, përkthimi i destinuar për radio dramatizim. Kam përkthyer dhe përshtatur në shqip një seri 60-ë emisionesh, të mësimit të frëngjishtes për shqiptarët: “L’affaire du coffret” ( Çështja e Sëndukut), histori me gjueti thesari në botën franceze magjepëse, të pasur dhe realiste, e cila është perlë për çdo vizitor të huaj në Francë dhe përballet me leksikun urban dhe frëngjishten kulturore. Gjithashtu, personalisht kam qenë përgjegjëse për Kastingun dhe radio dramatizimin e këtij ciklit. Theatri është një nga pasionet e mija. Ky pasion së bashku me atë të radios dhë mundësionë e bashkëpunimit për radiodramatizimin e kurseve të frëngjishtes, në ciklin « L’affaire du coffret”, me mbështetjen dhe bashkëpunimin me aktorin e mrekullueshëm Arben Bajraktaraj dhe Cecilia Plasari.

-Znj.Buda ju jeni në Bordin e Pen America/Free Expression Literature me qendër Neë York. Si e shihni kontributin tuaj në të?

PEN America është shoqata prestigjioze e shkrimtarëve amerikanë, ajo është e përkushtuar në Free Expression në letërsi dhe gazetari. Qëllimi i saj është të promovojë dhe të mbështesë lirinë e shprehjes si dhe të mbështesë kolegët që ndeshin vështirësi në ushtrimin e profesioni të tyre në vende ku kufizohet liria e shprehjes në mënyrë të hapur apo të fshehur. Kontributin tim në lirinë e shprehjes në letërsi dhe gazetari e konsideroj si një detyrë qytetare. Po ashtu e quaj edhe mbështetjen e kolegëve të persekutuar në vendin e tyre, për shprehjen hapur të mendimeve në shkrimet e tyre.

– Me sa di unë si një dashamirëse e artit tuaj krijues, kini realizuar dokumentarë, skenarë që kanë patur jehonë në Paris dhe Neë York, por dhe mjaft të vlerësuar nga kritika botërore. Cfarë ju ka tërhequr dhe si kini arritur t’i realizoni ato”?

Reportazhi radiofonik ka qenë pjesa kryesore e punës sime gjatë gjithë karierës si gazetare në Radio France Interncional. Së fundi kam punuar në një cikël reportazhe televizivë, me autorë të cilët përpiqem t’iu rrëmbej pjesën e pashkruar të veprave të tyre. Cdo autor ka një dimension të cilin nuk e gjen në veprën letrare, dhe dokumentari në formë interviste tenton pikërisht të zbulojë këtë anë të pa thënë të këtyre autorëve.

– Cfarë mendoni për statusin aktual të kritikës. A ka kritikë të mirëfilltë letrare sot?

Unë mendoj se totalitarizmi në letrat shqipe nuk është përmbysur! Dhe se në letrat shqipe ka shkrimtarë të mrekullueshëm, por ata që të rriten në përmasa botërore, duhet të çlirohen nga frika, të heqin servilizmin si mënyrë ekzistence dhe të distancohen nga “princat e letrave shqipe” dhe të pushojnë së qëni ende servilë e adhurues të tyre, të heqin dorë nga përkatesia klanike dhe t’i kushtohen tërësisht lexuesit.

-Cfarë ju pëlqen e cfarë nuk ju pëlqen në punën tuaj të përditshme?

Më pëlqen pjesa e krijimit, por kam dëshirë të delogoj cdo punë tjetër, kur kjo është e mundur.

-Në ditët e sotme tradita e realiteti “përzien” me vlerat fetare. Si romanciere dhe publiciste, pra si autore femër, a ka ndonjë konfuzion që ndikon në marrdhëniet njerëzore dhe në marrëdhëniet me kulturat e tjera?

Pranimi i diferencës dhe i tjetrit si i barabartë me ty, është pjesa e mirë e marrëdhënieve njerëzore, mospranimi i tjetrit dhe i kulturës së tij ose konsiderimi i kulturës së tjetrit si kulturë inferiore krijon konfuzin dhe madje tension e konflikt në marërdhëniet njerëzore. Unë mendoj se nuk ka një kulturë. Kultura perëndimore është një kulturë e vlefshme, por jo superiore. Të gjithë kulturat kanë vlerën e tyre.

–Si jeni ndjerë përballë botës së frikëshme të mediokritetit klaneve hipokritëve dhe inferioritetit maskilist?

Shoqëria shqiptare ka ende tipare të theksuara maskiliste. Sigurisht që jo vetëm femrat por edhe meshkujt e emancipuar nuk ndjehen mirë në këtë lloj mjedisi. Madje edhe në rrethet intelektuale kjo është shpesh e pranishme, nuk ka një kulturë të barazisë të sekseve. Nuk ka një barazi që të mësohet në shkollë, nuk ka ende një barazi të sekseve në familje, nuk ka një letërsi që ta promovojë këtë barazi të sekseve; femra shihet ende si objekt. Nuk ka një respekt të femrës si partnerë në punë, në bisznes. Një femër duhet të ketë një burrë, një të dashur, duhet të ketë një prezencë mashkullore, që të merret seriozisht. Ka vetëm një stereotip të vlerësuar: femra e martuar dhe mundësisht nënë. Çdo femër përfundon herët a vonë në këtë stereotip, në martesë qoftë edhe të stisur në fund të rinisë sepse është shumë e vështirë t’i dalësh kundër modelit dominant të pranuar unanimisht nga të gjithë. Nuk aprovohesh, nuk “votohesh”, po qe se je një beqar apo beqare e vonuar. Duhet të kesh domosdo familje, vlera e individit në vetvete nuk mjafton.

-Si shkrimtare e publiciste, cili është koncepti tuaj për kombin, për pushtetin, për partitë politike dhe demokracinë në vendin tonë?

Demokracia është një sistem që ka gradë dhe këto gradë varen nga niveli i mesatares së popullsisë. Nga vetë fjala pa dashur të zgjatem në etimiologji, demokracia vjen nga Demos – popull dhe cratos – pushtet. Duke u nisur nga kjo është evidente se pushteti që populli ushtron, ndryshon dhe varet nga niveli i ndërgjegjes së popullit në fjalë. Me kujtohen zgjedhjet e lira të pasluftes në Afganistan. Një shoqatë franceze jo qeveritare kishte zgjedhur të punonte për tu shpjeguar demokracinë popullatave, në disa zona analfabete përmes pikturave. Kjo bëri shumë bujë atëhere dhe aksioni i tyre u quajt shumë i sukseshëm, pasi nxiti një numër njerëzish të shkojnë dhe të votojnë. Por nga akti i votimit, në zgjedhjen e përfaqësuesit adekuat, dhe në ushtrimin e kontrollit mbi këtë të zgjedhur, është një det i tërë. Po qe se do të ishte kaq e thjeshtë, atëhere do të ishte e mundur, të themi që gjithë informacioni i viteve lumierë në Francë mund të deshifrohej, përmes pikturave dhe skicave. Ka një ndryshim thelbësor në mes një popullsie që ka studjuar në shkollë Volterin, Dideronë, Tocquville në perceptimin e demokracisë dhe të një popullsie të cilëve u është shpjeguar demokracia me piktura apo skica, pra si pasojë ka një demokraci franceze dhe një afgane, ndryshimi në mes tyre është ndryshimi mes niveleve të popullsive të tyre. Mendoj se nuk mund të ketë vetëm një demokraci standarte. Në mënyrë proporcionale me letrimin, ndërgjegjësimin e popullsisë pason edhe grada e zhvillimit dhe e aplikimit të demokracisë. Demokracia shqiptare është e re, ajo ka një rrugë të gjatë përpara. Atë po e minojnë përditë e më shumë politikanët e papërgjegjshëm e të korruptuar. Mungesa e demokracisë brenda partive kryesore është treguesi i parë për nivelin e demokracisë shqiptare. Ndryshimet kushtetuese të vitit 2008-ë e kanë theksuar mentalitetin klanik në drejtimin e partive dhe kanë penguar demokratizimin brenda partive dhe në përgjithësi në gjithë vendin. Ndërsa për pushtetin, për partitë politike, mendoj se ne kemi politikanë të papërgjegjshëm dhe partitë politike janë klane që qeverisen me rregullat arkaike të klanit dhe jo me statusin e partisë. Është evidente që në shkallë të gjerë mendohet, pranohet se postet janë mënyra për të siguaruar të ardhuar personale, të grupit e të klanit. Nuk ka një ndërgjegjësim se populli është sovrani, dhe se çdo i zgjedhur duhet t’i shërbejë publikut.Nga ana tjetër dhe më kryesorja, niveli i politikës; tregues i kulturës së përgjithëshme të popullit. Është llogjikë e thjeshtë nëse ka politikanë që gënjejnë, persona publikë që gënjejnë; teorikisht ky është përfaqësim i përhapjes së këtij vesi në popullsi, që do të thotë nëse politikanët gënjejnë, detyrimisht edhe shqiptari i thjeshtë, po ashtu. Pra kemi përkthimin e gabuar të demokracisë proporcionale në stilin partiak Shqiptar. Nëse guxon të flasësh për këto të quajnë naiv; madje, shkohet më larg, dhe në brendësi të partive shkohet deri aty sa në bazë të numrit të votave nuk llogaritet vetëm numri i deputetëve, që hyjnë në parlament, por edhe sa vende pune proporcionalisht në administratë do të fitohen. Kjo është kulmi! Perceptimi më absurd i demokracisë që kam dëgjuar ndonjëherë; Kulti i Individit. Qënia totalitare nuk vdes lehtë. Kjo duket rëndom në shoqërinë shqiptare. Pothuajse tvetë liderët partiakë riprodhojnë skema totalitare që i kanë parë në jetën e tyre në familje apo në eksperiencën e tyre në shoqëri, kulti i individit është praktikë e zbatuar rëndom. Mjafton të shikoni sitet internet të ministrive, nuk ka ekipe që përmenden, nuk ka foto të takimeve të ekipeve-por vetem titullari; Vjedhja Albanian Style!

-Pse shkruan Klara Buda…?

– Të shkruarit është një pjesë e rëndësishme e ekzistencës sime dhe një nevojë vitale ekuilibri. Unë e kam pasur të domosdoshme të hedh në letër mendimet që në kohë shumë të hershme dhe kam zhvilluar një formë personale të të menduarit apo të analizës së problemeve, që më duhet të zgjidh e që mbështetet tek analizimi i tyre përmes shkrimit. Ky i fundit shërben për të vënë rregull në kokën time dhe është e vetmja formë që kam gjetur për të frenuar shpejtësinë e mendimit, por dhe ruminimin mendor ( sjelljen nëpër mend të një problemi të shtruar për zgjidhje). Të shkruarit është për mua një parcelë lirie, që më ndihmon të krijoj një botë sipas këndvështrimit tim. Kam ushtruar pra të shkruarin analitik gjatë gjithë jetës sime adulte dhe stë shkruarit letrar erdhi si nevojë për të komunikuar në një nivel më të lartë, sipërore, mundësi të cilën ta jep vetëm letërsia. Por ka ardhur edhe si përgjigje personale ndaj individëve, që kanë ndihmuar me sjelljet e tyre në skicimin apo krijimin e personazhet e mij.Sa herë që ndodhem përpara një sjellje jo humane, intrigë, keqësie, e ngushëlloj vetëm se ky rast me dha një personazh apo një histori për të shkruar. Unë kam një shprehje personale, të cilën ia them vetes me zë të ulët, sa herë që ndodhem në një debat / diskutim të pamundur: “ Përgjigja është letërsi”, pra kam nevojë për një ekstragim të cështjes a problemit në fjalë përmes letërsisë, është një formë personale ekzistence.

– Jetoni mes Amerikës dhe Parisit, cfarë iu lidh me Tiranën?

Dhëmbja deri në asht për vendin tim. Dëshira për të ndihmuar në progresin e shoqërisë shqiptare, në emancipimin e shoqërisë, në edukimin e brezit të ri. Në krijimin e një shtrese të intelektualëve publikë jashtë klaneve dhe partive politike. Në shëndetësimin e mediave që janë ende partiake, klanike dhe disa herë të kapura. Në zhvillimin e shtypit të lirë në shërbim të publikut i cili është sporadik dhe pa mbështetje. Edhe vetë kam themeluar Klara Buda Post, gazetë etike. Është e pa-imagjinueshme mënyrat që përdoren për të sabotuar aksionin e shtypit të lirë e të pavarur, këtë e kam provuar me shëmbuj personalë!

-A ka ndonjë ngjarje në jetën tuaj së cilës ia sheh gjurmët edhe sot?

Ngjarjet, të cilat e skalisin një karakter në jetë, janë të shumta, por do të veçoja një, e cila ka ndikuar jashtëzakonisht fort në karakterin tim dhe ka bërë që të respektoj çdo njeri pamvarësisht nga pozicioni në të cilin ai ndodhet në një moment të caktuar dhe të mos e gjykoj apo paragjykoj. Pas përfundimit të shkollës së mesme, nuk m’u dha e drejta e studimit, megjithëse për nga rezultatet e meritoja plotësisht atë. Së pari ka qenë drama e parë në jetën time, një studente me të gjitha dhjeta në çdo lëndë dhe për 4 vjet rrjesht, e propozuar për medalje ari, ishte një goditje. Kam punuar një vit në ndërmarrjen e bonifikimit të Fierit, si punëtore në mirëmbajtjen e kanaleve të kullimit të kënetës së Hoxharës. Aty kam punuar me ish të burgosur politikë, që e kishin kaluar jetën në burg dhe në punë krahu. Unë në jëtën time 17 vjecare kisha qenë shëmbullore dhe nuk kisha bërë asgjë për të mërituar punën e detyruar pa pagesë. Ritmi i atij viti pune, zgjimi në orën 4 të mëngjezit dhe kthimi vonë në darkë, ka ndryshuar rrënjësisht konceptimin tim për punën dhe njerëzit. Atë vit nuk kam lexuar më pak se në cdo moment të jetës sime. Lodhja fizike ishte e tillë që nuk kisha më energji për asgjë tjetër. Kjo më mësoi, se pamvarësisht nga dëshirat, kushtet në një moment të caktuar janë vendimtare, për qenien e individit dhe se në segmente të ndryshme të jetës, kjo është pak a shumë e vërtetë për gjithkënd. Para se të shkoja atje, bota jashtë dijes nuk ekzistonte për mua, dhe një njëri i palexuar ishte për mua një “krriç” që meritonte përbuzje. Porse atë vit të vështirë unë u ktheva vetë, në një “kërriç”. Nuk kisha kohë të lexoja as gazetën, sepse vija e vdekur prej pune. Mësova se ka edhe vlera të tjera që e bëjnë një qenie të mënçur dhe se jeta është një eksperiencë që në mos e zëvendëson librin, e shoqëron fare pranë atë. Se kushtet në të cilat ka kaluar një jetë janë predominuese, dhe se njerëzit nuk mund t’i paragjykojmë se sa dinë. Se ka më shumë vlerë dikush që, atë pak që di, e ka të shoqëruar me nder dhe integritet, se sa dikush që e ka kaluar gjithë jetën duke lexuar dhe duke u informuar dhe ka një nivel të kënaqshëm intelektual por jo moral, në kushtet se ka bërë gjithë kompromiset apo shkeljet e mundëshme për të arritur tek ai nivel.

Bisedoi:Raimonda MOISIU