Archives for January 2021

Shkruan: Anton ÇEFA/

Nga libri i Pjetrit “Lufta për të mbetur Njeri”, zgjodha shkrimin “Kembrixhi
për Arbnorin” Arritje të shek. XX.”

“Urime! Ju jeni nga ata që u zgjodhën!” Qendra Biografike
Ndërkombëtare e Kambrixhit, Angli, një nga organizatat kryesore botërore të
kërkimeve dhe botimeve biografike, tha dje  se ka zgjedhur deputetin dhe
shkrimtarin Pjeter Arbnori në grupin e një numri të vogël burrash dhe
grash nga e gjithë bota, të denjë për  Dekoratën “Për Arritje të
Shekullit 20”. Dekorata për Arbnorin, sipas kësaj qendre, shoqërohet me
citatin: “Në njohje të veprave të shquara në fushën e të Drejtave të Njeriut”.
Nicolas S Law, drejtor i përgjithshëm i Qendrës Ndërkombëtare Biografike në
letrën që i shkruan Arbnorit , thotë se  “Kolegët e mi në Bordin Botues të
Qendrës Ndërkombëtare Biografike kanë qenë dakord që unë të zgjidhja vetëm fare
pak individë, që do të përfshihen në botimin e 26-të për t’u përmendur në
mënyrë të veçantë në një pjesë të shquar në krye të vëllimit. Kam kënaqësinë që
emri juaj është njëri nga ata që u zgjodhën dhe po ju shkruaj që t’ju ofroj
rastin që përveçse vënies së emrit tuaj në pjesën kryesore, që është gjë e
sigurt, t’jua kushtojnë juve këtë botim. Duke pranuar këtë nder, Biografia Juaj
e Përkushtimit do të jetë një nga zërat e parë në këtë libër”.

Përveç dekoratës për
arritje të shekullit 20-të dhe përfshirjes në Fjalorin Biografik Ndërkombëtar,
Botimi i 26-të, Qendra e Kembrixhit, ka vendosur ta përfshijë Arbnorin, i
cilësuar si Mandela i Shqiperisë, edhe në Botimin e Trembëdhjetë të Who’s Who
Ndërkombëtar të Intelektualëve. Botuesi Sam Tyler i shkruan Arbnorit se, “ju
ftoj të zini vendin tuaj ndërmjet faqeve të këtij botimi, ku deri tani ne kemi
nderuar më tepër se 20. 0000 vetë, në gjashtëdhjetë e dy vende të ndryshme të
botës”

Nëntor 1998 – “RD”

***

Tribuni i demokracisë Pjetër Arbnori

Fjalë e mbajtur në
mbledhjen përkujtimore për Pjetër Arbnorin

në tubimin e organizuar nga “Vatra” më 9  shtator 2006

               
Ndoshta më i afërmi ndër shokët e tij të fëmijërisë dhe të rinisë kam qenë unë.
Rrethanat e jetës i ndajnë dhe i largojnë njerëzit, por zemrat e shokëve e të
miqve nuk njohin ndarje.

               
Vdekja e tij e parakohshme dhe e papritur më tronditi aq shumë sa që nuk qeshë
në gjendje të merrja penën. E pra, unë kisha shkruar për të dhe kisha aq shumë
për të thënë. E kisha detyrim, e ndjeja si peng, por edhe si çlirim shpirtëror
nga dhimbja; megjithëse e dija që nuk do të shpëtoja nga ajo dhe nuk e ndjej se
po përligjem e po qetësohem me këtë Fjalë në këtë tubim të bukur përkujtimor që
po organizon “Vatra”. Ai  ishte mik i “Vatrës”, i historisë dhe bëmave të
saj të shkëlqyeshme; dhe në një vizitë që i bëri “Vatrës”, pati deklaruar: “Në
‘Vatër’ e ndjej veten më ngrohtë se kudo”. Dhe ‘Vatra’ e priti dhe e përcolli
me dashurinë, dashamirësinë dhe nderin që pritet një mik i shtrenjtë.

               
U rritëm bashkë. I kishim shtëpitë jo më shumë se 100 hapa larg njëri-tjetrit.
Nga dera e oborrit e shtëpisë sime, përtej rrugës dhe dy gardheve, e shihja atë
kur dilte në kopshtin e “Shtëpisë së mbetur përgjysmë”, siç e ka titulluar ai
romanin kushtuar viteve të fëmijërisë dhe të rinisë.

               
Pjetri erdhi në lagjën tonë, në vitin 1942, shtatëvjeçar. Kishim një diferencë
fare të vogël moshe, vetëm 5 muaj. E kujtoj që në fëmijëri me atë natyrë të
qetë që e ka karakterizuar gjithnjë – refleks i një flegme pjekurie dhe maturie
të hershme, që ndrydhte në çdo rast impulset e mospajtimit dhe kundërshtimit
deri në protestë ndaj së keqes, në çfarëdo ngjyre që të shfaqej ajo dhe prej
çfarëdo drejtimi që vinte.

               
U nisshim për shkollë, mbasi zgjoheshim shumë heret, porsa dilte drita, nga
zhurma e mitralozave që lajmëronin Shkodrën se në periferi të qytetit, pas
varrezës së Rmajeve- shumë afër lagjes sonë, u pushkatuan edhe një grup
“reaksionarësh”, mbi të cilët rëndonte një faj shumë i madh: ata e donin
Shqipërinë ndryshe nga komunistët, që po ia bënin fli politikës sllave dhe
paçavureve marksiste-leniniste. Për gjithë qytetin, e edhe për ne fëmijët, në
atë kohë unë e Pjetri kishim shkelur në të 12-in e në të 13-in vit të jetës,
bëhej objekt i përgjithshëm diskutimi ngjarja e përgjakshme. Shqiptoheshin
emrat, flitesh për rrethanat e jetës dhe viheshin në dukje meritat e secilit
prej martirëve.

               
Dy shkollat e mesme të qytetit, pedagogjikja dhe gjimnazi, që zhvillonin
mësimet në të njëjtën ndërtesë, qenë bërë qendër e rezistencës së rinisë
shkollore kundër komunizmit. Për ta mposhtur këtë rezistencë, qeveria pati
sjellë si nxënës konviktorë kryesisht nga Jugu i vendit ish-partizanë a djem të
tyre, që i kishim ndër klasa, por që ishin 4-5 vjet më të mëdhenj nga ne. I
mbaj ndër mend si sot mbledhjet e tendosura nervash, që organizonin ata me
britma çjerrëse e kërcënime, që përfundonin në oborr të shkollës me rrahje.
Këta “revolucionarë të çartur” i sulmonin të rinjtë që përjashtoheshin herë pas
here nga shkolla dhe i rrihnin kafshërisht. Ky kontigjent, i çmendur
politikisht dhe i çoroditur moralisht, mbas mbarimit të shkollës dërgohej për
të studiuar jashtë shteti, në vendet e Evropës Lindore, kryesisht në Bashkimin
Sovjetik. Mbas përfundimit të studimeve këta elementë u bënë kuadro të atij
regjimi kriminal, që sundoi për 50 vite. Edhe sot e kësaj dite, mjerisht, pa i
vrarë ndërgjegjja fare për çfarë i bënë popullit dhe   atdheut, shetisin
në rrugët e kryeqytetit, kryenaltë për bëmat e tyre të fëlliqura. 

               
Në këto rrethana u formuam me një urrejtje të ligjshme kundër komunistëve. Kur
u ndamë, unë u emërova mësues në rrethin e Matit, (ai, një vit më vonë, në
Dukagjin), i dhashë një poezi prej dy sonetesh, që ia kisha kushtuar atij
sikurse edhe ndonjë shoku tjetër. Titulli qe: “Kah galeritë e ardhmenisë
arbnore”, që ai e ndryshoi: aty për aty: “Kah katakombet e ardhmenisë arbnore”,
si për ta parandjerë zezonën që do t’i ndodhte atdheut. Dhe shkroi: “Questo e
il mio dramma che pianger’ mi fa”. (Kjo është drama ime që më bën të qajë). Me
shumë poezi të tjera u dogjën edhe sonetet e katakombeve. Mbaj ndër mend vetëm
strofën e parë dhe disa rreshta të shkëputur:

“Ndër sytë e tu, gjurmues t’ mendimit pashë

               
Shqetinë e vlagshtë për botën e praksueme

               
Shqetinë qi thekshem shpirtin t’ vrau e n’ fashë

               
Zemrën s’ta la jo kurr n’ ndiesi t’harbueme.”

               
Pjetri në atë kohë shkruante poezi satirike. Kishte një talent të rrallë.
Letrat e tij derdheshin në një harmoni të çuditshme satire. Koha i zhduku të
gjitha.

*   *   *

Arbnori na ka lënë një pasuri të madhe shpirtërore në disa fusha: rrugën
teorike dhe praktikën e politikës së tij për ndërtimin e demokracisë, veprën
letrare, të cilësuar si “koherencë shembullore njerëzore dhe artistike” të
jetës së tij dhe, mbi të gjitha, plarformën e përpjekjeve në rrethana të
jashtëzakonshme jo vetëm për të mos iu nënshtruar, jo vetëm për t’i dalë
përballë, por edhe për ta mposhtur të keqen, poshtërsinë, të shëmtuarën, ferrin
e diktaturës, atë që ai e ka quajtur “Lufta për të mbetur njeri”, luftë në të
cilën pati shumë luftëtarë të shquar dhe Arbnori qe një nga më të shquarit.
Kështu e ka quajtur ai ditarin e tij sekret të mbajtur në vitet e gjata të
burgut, sipas një kodi të veçantë, për dëshifrimin e të cilit ai vazhdonte të
punonte para se ta tradhëtonte vdekja.

  “Në mënyrë të ndërgjegjshme – ka shkruar ai në librin e tij
‘Martirët e rinj në Shqipëri’ – iu futa një rruge që më çoi në një burgim të
gjatë.”

“Të mbetesh njeri – vijon ai më poshtë – nuk është ndonjë trimëri e madhe,
por është detyrë. Megjithatë nuk ka qenë e lehtë të luftoja për të ndërtuar një
strehë pa lënë tjetrin në shi; të siguroja një kafshatë bukë pa ia hequr
tjetrit kafshatën nga goja, të përpiqesha të shkollohesha pa e lënë shokun në
errësirë, të rropatesha në pranga për të ndriçuar robërinë time pa ia rënduar
jetën shokut që kisha pranë. Në kushte tepër të vështira e quaj arritje që kam
shpëtuar pa u turpëruar dhe kam mundësi t’i shikoj shokët, miqtë dhe armiqtë
drejt në sy.”

*   *   *

               
Mendoj se është me vlerë të them shkurt, vetëm dy fjalë për “tabanin” e
edukatës familjare ku u rrit Pjetri, meqë nuk e di a ka folë kush për këtë. I
ati, Filip Toma, oficer i xhandarmërisë shqiptare, i njohur për tri “pa” – i pakorruptuar,
papërkrahës, pa shtëpi”, u vra duke luftuar trimërisht kundër komunistëve në v.
1942, mbasi pati luftuar edhe me 7 prill kundër pushtimit Italian. Me 5 prill
të v. 1939, ai i vuri në dorë të birit katërvjeçar nagantin dhe e ndihmoi të
tërhiqte këmbëzën, sepse kishte lindur trashëgimtari i Mbretërisë Shqiptare.
Gjithsesi, ky njeri me tri “pa”, i pati lënë të birit një bibliotekë të pasur.

E ëma, Gjystina a Dyta, siç e thërrisnim në lagje, një nënë më stoike e më
të përcaktuar në detyrën e saj si prind nuk kam njohur, ndikoi shumë në
edukimin e të birit. Pjetri kujton disa parime të kësaj nëne, që shkëlqente nga
dinjiteti për rezistencën e treguar ndaj reprezaljeve të regjimit komunist, dhe
që ai u përpoq t’i ndiqte:

Të mbështetem në besimin tek Zoti.

Të ruaj krenarinë e familjes.

T’i shtrohem punës me zell e këmbëngulje.

Të mos i ankohem njeriut për hallet e mia.

Të mos turpërohem moralisht.

Të mos prek gjënë e botës.

Të mos tradhëtoj as miq as të huaj.

 Të mos bëhem shërbëtor i askujt.

Të mos e humbas humorin as në kushte të vështira.

Pa u shitur trim të jem qëndrestar.

                               
*   *   *

               
Për qëndrimet politike të Arbnorit mbas rënies së diktaturës nuk do të flas.
Janë të njohura prej të gjithëve: I ekuilibruar në atë kaos çekuilibrimi të
përgjithshëm të politikës shqiptare gjatë këtyre viteve të tranzicionit; i
përmbajtur e gjakftohtë përballë të ndërsyerve të shfrenuar; i vendosur pa
kompromisin më të vogël në luftën e tij për demokraci dhe procese integruese
ndaj strukturave evropiane dhe evroatlantike, me shpresë e besim të plotë në
një të ardhme më të mirë për Shqipërinë.

               
Ai i qëndroi besnik politikës dhe partisë ku aderoi që në fillim, por politika
e braktisi, siç kishte braktisur edhe demokratë të tjerë të vërtetë për t’i
zëvendësuar me “katovicas”, mjeshtër të kualifikuar për ta penguar dhe për ta
çoroditur
demokracinë.               

E merrja shumë rrallë në telefon. Nuk doja ta trazoja, por e ndiqja hap për
hap jetën e tij përmes njerëzve të familjes sime dhe shokëve. Disa ditë mbasi u
dhanë rezultatet e zgjedhjeve, s’u durova më dhe i merakosur, i telefonova. Me
një zë si të huaj, m’u përgjigj: “Flitet për një emërim në ambasadën në
Vatikan, por deri tani asnjë njoftim zyrtar nuk kam; por vazhdoj të punoj në
kuadër të Institutit “Alqide de Gasperi” (një institut që merrej me studime
politike, të cilin e drejtonte ai vetë) dhe, si gjithmonë, vazhdoj të shkruaj.”

Thonë që “ishte i lodhur”. Vërtet, por po të ishte atje në Bruksel për të
përfaqësuar Shqipërinë, zëri i tij do të dëgjohej më shumë se zëri i çdo
tjetri. Vërtet, Evropa që e kishte futur në “Fjalorin ndërkombëtar të
biografive” “për kontributin e shquar për të mbetur njeri”; në “Fjalorin e
biografive ndërkombëtare” “për nder të kontributit të tij të shquar për të
drejtat e njeriut”; Evropa që i kishte dhënë “Çertifikatë merite shpallur në të
gjithë botën” “për shërbim të shquar, i cili dhe është shënuar në vëllimin
XXVI”, në “Fjalorin e biografive ndërkombëtare”; Evropa që i kishte dhënë
“Çertifikatën për njohje të arritjeve të shquara, të cilat janë regjistruar në
botimin XIII ‘cilët janë intelektualët ndërkombëtarë”, dhe  titullin 
e Asamblesë Parlamentare të Vendeve Frëngjishtfolëse ‘Oficer i madh i Urdhërit
të Plejadës”,  etj.; Evropa do ta kishte pranuar dhe nderuar më parë se
cilindo, siç e pati pranuar dhe nderuar, kur Arbnori firmosi për pranimin e
Shqipërisë në Këshillin e saj. 

Arbnori kishte një ideal të lartë për demokracinë. Ndoshta ai qe ndër të
paktët që iu futën politikës, duke e kuptuar esencën e saj dhe, ndoshta, qe ai
që e kuptonte atë më mirë se të tjerët. Një ndikim të dukshëm, siç duket,
ushtroi tek ai përkthimi i “Historisë së Anglisë” të Andrea Maurois, përkthim
që e bëri nën nxitjen e juristit të shquar, që e kaloi një pjesë të mirë të
jetës në burgun e Burrelit, Engjëll Çobës, i cili i pati thënë “Mund të mësosh
prej tij – është fjala për librin e Historinë së Anglisë –  më tepër se
nga çdo libër tjetër që qarkullon në Burgun e Burrelit”. Për bindjet e tij për
demokracinë, Pjetri ka shkruar: “Nëse popujt e tjerë nuk mund të ndjekin pikë
për pikë këtë shembull, Historia e Anglisë duhet t’i mësojë njërës palë ta
heqin mendjen nga ‘revanshi me çdo kusht’ dhe palës tjetër se do të jenë
fitimtarë për një kohë të gjatë po të jenë tolerantë dhe të bëjnë kompromise të
arsyeshme duke përsosur çdo ditë demokracinë.”

*   *   *

Vepra e tij letrare me vlera të mëdha njohëse, artistike e edukative është
mjaft e vëllimshme dhe nuk është botuar ende plotësisht. Janë botuar nga viti
1992 deri në v. 2000: romanet “Mugujt e Mesjetës”, “E bardha dhe e zeza”;
“Shtëpia e mbetur përgjysmë”, “Vorbulla”, “Brajtoni, një vetëtimë e largët”;
novelat “Kur dyndën vikingët”, “Bukuroshja me hijen”, “E panjohura – Vdekja e
‘Gebelsit”. Ka botuar gjithashtu; studimin historik “Nga jeta në burgjet
komuniste”, epistolarin “Letër nga burgu”, një përmbledhje intervistash “Lufta
për të mbetur njeri”; “Pjetër Arbnori – shkrimtar, politikan, njeri”; një
përmbledhje kujtimesh, fjalimesh dhe artikujsh publicistikë “Martirët e rinj në
Shqipëri”; në gjermanisht, kujtime mbi priftin gjerman dom Alfons Tracki “Unë
kam mbijetuar dhe kam shkruar”, përkthimet: “Historia e Anglisë” e Andrea
Moruas dhe “Ngritja e rënia e Rajhut të Tretë”, përkthyer nga frëngjishtja..

               
Nuk është vendi këtu të bëjmë analizë për vlerat letrare të këtyre veprave, por
kam dëshirë të tërheq vëmendjen për tri gjëra.

               
Së pari, Arbnori bën pjesë në treshen e shkëlqyeshme të lëtersisë së zhvilluar
në burgje: krahas Trebeshinës së zjarreve të skëterrës dhe Zhitit të yjeve të
qiellit. Së bashku edhe me disa emra të tjerë, kjo letërsi mbetet t’u zbulohet
lexuesve, sepse ngërthen në gjirin e saj vlera të pakrahasueshme artistike,
njohëse dhe edukative. Në parathënien e monografisë “Pjetër Arbnori-shkrimtar”
të studiuesit të huaj, Giuseppe Gradilone, Lazër Stani ka shkruar “Shkrimtari
Pjetër Arbnori bën pjesë ndër ata krijues shqiptarë, që duke jetuar në kushte
të jashtëzakonshme, nuk bënë asnjë lloj kompromisi me skemën zyrtare të
realizmit socialist dhe krijuan atë letërsi shqipe që mund të kategorizohet si
“letërsia tjetër”.

Studimi kritik fatkeqësisht sot mungon. Lavdërohen deri në neveritje vepra
që në vend të letërsisë kanë byk e krunde; por që kanë antivlera të
jashtëzakonshme çedukuese, sidomos për brezin e ri, në fushën e kuptimit të
artit të fjalës dhe realizimit të mjeshtërisë artistike, shpesh edhe në fushën
e moralit qytetar. 

Së dyti, Arbnori shkroi në kohën e mungesës së lirisë gjatë viteve të diktaturës,
që qenë vite të rënduara nga robëria diktatoriale, jo vetëm për Pjetrin dhe
shokët e tij të burgosur politikë, por për gjithë popullin tonë. Mungesën e
lirisë e vuajtëm të gjithë ne që ishim të ndërgjegjshëm për atë që po ndodhte
nën atë regjim antikombëtar e antipopullor krimi. Dëshira më e parë e më humane
për njeriun – liria – e çoi Arbnorin drejt letërsisë si nevojë shpirtërore
krijuese, si qëllim, si mjet dhe si ndihmesë për ta realizuar atë për vete, për
popullin dhe për atdheun e tij. Një ndryshim i madh diametral me rrugën e
shkrimtarit tonë më të madh të realizmit socialist, Ismail Kadare, të cilin siç
ka pohuar ai vetë në hyrje të librit “Nga një dhjetor në tjetrin” dhe e ka
përsëritur më vonë në “Dialog me Alain Bosquet”: “Letërsia e ka çuar drejt
lirisë, dhe jo e kundërta liria drejt letërsisë.”

Arbnori kishte krijuar në vetëdijen e tij një hapësirë me të gjerë
konceptuale për lirinë. Ai ka shkruar: “Për intelektualin, dhe jo vetëm për
intelektualin, jeta është përpjekje për të zgjeruar çdo ditë kufijtë e lirisë,
për të hapur çdo ditë dritaret e kontaktit me botën, me realitetin kur s’mund
t’i thyesh kufijtë që të rrethojnë. Ka edhe një mënyrë tjetër për të hyrë në
botën e lirisë që është e mundimshme por më efikase: zgjërimi i lirisë në veten
tënde, në mendjen dhe në shpirtin tënd. Kjo bëhet me anën e punës serioze
intelektuale, me anë të mendimit, diskutimit dhe shkrimit.” Këtë dukuri të
lartë shpirtërore, Gradilone e ka cilësuar si “fitorja e mundimshme, e
pikërisht për këtë e vlertë, e lirisë së brendshme, ku ndien nevojën e
meditimeve të shpirtrave të mëdhej, si Shën Agostini e Severino Boecio.” 1).
  
             Së
treti, në një intervistë, Arbnori ka thënë: “Në politikë shpejt njerëzit
harrohen. Përpiqem që njerëzit mos të më kujtojnë për keq. Në letërsi, një
pjesë e njerëzve kujtohen më gjatë. Dëshiroj që brezat e ardhshëm, nëse do të
më qëllojnë që të më kujtojnë, të mos thonë se i kam gënjyer, mashtruar ose kam
shkruar me mllef.”. 

Mbasi të kalojë kjo periudhë e stërzgjatur krize shpirtërore, mbasi të
shërohet kjo klimë e sëmurë e kulturës sonë dhe mbasi në vendin tonë të
triumfojë demokracia e vërtetë, që dëshironte, shpresonte dhe për të cilën
punoi Arbnori, do të krijohen kushtet e leximit dhe të studimit të veprës
letrare të tij dhe breznitë e reja do të reflektojnë dhe do të kuptojnë se kush
e tha të vërtetën për çka u bë në atdheun tonë gjatë viteve të diktaturës,
Arbnorët, Trebeshinat e Zhitët, apo vanadaku i pafund i penave të realizmit
socialist, sado të fuqishme të kenë qenë ato në fushën e mjeshtërisë artistike.

Populli ynë duhet të krenohet që nxori, në një nga periudhat më të vështira
të historisë së tij, historisë së turpshme të luftës së vëllezërve shqiptarë
ndërmjet vetit për hir të një ideologjie edhe më të turpshme a për hir të një
kolltuku të përgjakshëm diktatorial, një personalitet të tillë si Arbnori.
Lufta për rrëzimin e komunizmit dhe për ndërtimin e demokracisë lindi në Evropë
udhëheqës politikë e shpirtërorë të mëdhenj: në Poloni, një Lek Valezë; në
Çekosllovaki një Vaklav Havel dhe në Shqipëri një Pjetër Arbnor.

Me vdekjen e parakohshme të Rugovës dhe të Arbnorit, Kosova e Shqipëria
humbën – në një kohë që kishin shumë nevojë për ta – dy personalitete të
shquara, të çmuara prej popullit të tyre dhe të vlerësuara nga Evropa dhe mbarë
bota: Gandistin e Madh Ibrahim Rugova dhe Disidentin Tribun të Demokracisë
Pjetër Arbnori; por ata do të përjetojnë pavdekësinë e tyre në vetëdijen
kombëtare dhe do të jenë të pranishëm, për të gjitha breznitë shqiptare, në
panteonin e personaliteteve të ndritura që ka nxjerrë kombi ynë.

1). Boethius, Anicius Manilius Severinus (480-525), filozof dhe burrë shteti
romak, veprat filozofike të të cilit ndikuan fuqimisht në zhvillimin e mendimit
mesjetar. Në burg, duke pritur ta ekzekutonin, shkroi veprën “Ngushëllimi i
filozofisë”.