Archives for November 2021

Në 200-vjetorin e revolucionit të 1821, 

në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës, 

në prag të 10-vjetorit të ndarjes nga jeta të Sabri Godos

Nga Lindita Komani

Mizoria e shumëpërfolur e Ali Pashë Tepelenës ka qenë ndër vite një arsye e fortë që më ka shtyrë të mos të dua ta njoh më nga afër figurën e tij. Pavëmendja ndaj zhvillimit të shqiptarëve, fakti që ai nuk vendosi shqipen si gjuhë bazë për rritjen e vetëdijes së shqiptarëve ishte arsyeja tjetër. Si mundej një prijës i përmasave të tij të mos kuptonte që trashëgiminë për të ardhmen ai mund ta linte vetëm gjysmake, nëse përkushtimi i tij ishte i plotë për pjesën greke të popullit që udhëhiqte dhe jo i njëjtë për atë shqiptare, sidomos duke pasur parasysh që ishte shqiptar në origjinëMegjithatë, rasti apo paracaktimi e pruri që librin Ali Pashë Tepelena të Sabri Godos ta lexoja pas udhëtimit tim të parë në Janinë dhe udhëtimeve në Gjirokastër, Kardhiq, Libohovë, Artë, Tepelenë, në zonën ku sundimi i tij u vendos, u forcua dhe i dha krahë atij për të synuar për më tej. 

Gjatë leximit të romanit “Ali Pashë Tepelena”, rishkruar për herë të fundit në vitin 2003, kuptohet që autori Godo ishte një adhurues i madh i Aliut: i Aliut me ëndrra dhe ambicie; Aliut të zgjuar e dinak; Aliut të goditur rëndë në dinjitet si bir i një gruaje të përdhunuar; Aliut të trembur nga përndjekja e që i shpëtoi për fije vdekjes në moshë të re; Aliut të tërbuar e të mbushur me vullnet për hakmarrje; Aliut të palodhur e me zemrën gati për sfida pas sfidash; Aliut trim dhe udhëheqës i pashoq; Aliut të pangopur deri në moskuptim që pangopja të çon në rrënim; Aliut shtypës e njëkohësisht më pranë popullit se kushdo tjetër, të paktën në periudhën e pushtetit osman; Aliut të tolerancës fetare të ndier si nevojë për një popull me disa fe; Aliut të infrastrukturës moderne dhe të mrekullueshme për kohën; Aliut të bashkëpunëtorëve më të ngushtë, besnikë me kokë; Aliut të shumë grave në harem (nga 150 deri në 600 sipas burimeve të ndryshme); Aliut të bashkëshortëve nga familjet e pasura; Aliut të Katerinës dhe Aliut të Vasiliqisë, Aliut të djemve që nuk u bënë si ai, që nuk i dolën zot dhe u shitën sapo iu dha rasti tek armiku i tij Sulltani; Aliut që është një nga heronjtë dhe mundësuesit financiarëdhe ushtarakë të revolucionit të 1820-1821; Aliut që meriton të jetë një nga figurat më të hulumtuara të historisë së Shqipërisë.

Një Ali Pashë pa disa cene si udhëheqës i përsosur për shqiptarët?

A mund të krijohet, nëse nuk është lindur ende, një udhëheqës i përsosur për shqiptarët? 

Duke i hequr mizorinë, centralizimin e plotë të pushtetit, pangopësinë në raport me grumbullimin e pasurisë, paaftësinë për të investuar dhe për të ngritur elementin shqiptar me gjuhën shqipe si bazë, Aliu mund të ishte modeli i një udhëheqësi të mirë për shqiptarët, në aspektinushtarak, politik, diplomatik, gjithmonë duke ia përshtatur sjelljen me kushtet e kohës në të cilën jetojmë sot që ka bërë bazë lirinë, demokracinë dhe të drejtat e njeriut. 

Duke ndjekur rrëfimin e Godos, kuptojmë që Aliu zbuloi gjatë rrugës forcën e vullnetit aftësinë që ka pushteti për të ndryshuar për mirë jetët e njerëzve përveçse për të forcuar pushtetarin, vlerën e vendosjes së drejtësisë në sytë e njerëzve të pambrojtur nga privilegje, fuqinë e zbutjes së ndasive fetare, rëndësinë e besnikërisë së plotë dykahëshe ndaj njerëzve më të afërt, sidomos bashkëluftëtarëve.

Ka shumë për të mbajtur mend dhe për të cituar nga ky libër i shkruar me pasion dhe kujdes, bazuar në hulumtime të thelluara, vizitim të vendeve ku Aliu jetoi, veproi dhe luftoi, aq sa është e pamundur të mos duash ta rilexosh dhe shijosh si një vepër e mrekullueshme letrare e njëkohësisht historike, historike e njëkohësisht letrare. Fakti që Godo e ka rikthyer disa herë në duar, për të sjellë deri edhe një variantin të tretë, tregon që ai ka qenë i bindur për potencialin që materiali historik e letrar dhe sidomos figura e Aliut ka pasur ende në vete për t’u shpalosur. Dhe unë mendoj që ka ende shumë potencial.  

Struktura e romanit ka si bazë kronologjinë historike dhe personazhet e ngjarjet e lidhura me të hyjnë në çastin që historia u ka rezervuar. Vëmendja kryesore është mbi ngjarjet ushtarake, politike e diplomatike. Megjithatë, gjen në çdo pjesë të tij përshkrime shumë të bukura si të qyteteve, fshatrave dhe kushteve e rrethanave që krijonte pushteti i Aliut në to ashtu edhe të njerëzve me të cilët ai kishte të bënte e që në libër kthehen në personazhe romani. Faqet e romanit mbizotërohen nga burrat, megjithatë vëmendje u kushtohet edhe grave në jetën e tij.

Gratë në jetën e Ali Pashës

Nëna Hanko është e para dhe me e rëndësishmja ndër to. Pa të, Aliu nuk do të kishte pasur atë hyrje në jetë dhe në karrierë sikurse pati. Motra Shanisha është gati e barazvlefshme me nënë Hankon. Ajo i qëndroi besnike deri në fund, më shumë se të bijtë të cilët për nga sjellja tradhtare, në lexim duket sikur nuk janë fare të tijtë. Për bashkëshortet shqiptare dhe atë greke, Godo ka marrë kohën dhe vëmendjen të dëgjojë zemrën e Aliut dhe të perceptojë me sytë e tij sesi secila kishte vendin e vet në jetën e tij. Një grua me emrin Katerina, një robinjë në haremin e tij përmendet si më e dashura ndër gratë e haremit deri kur ajo vdiq duke i dhënë jetë djalit të tretë të Aliut, Saliut.  

Roli i Vasiliqisë në vitet e fundit të jetës duket se ka qenë shumë i rëndësishëm. Ajo mund të kish mbetur thjesht një robinjë e dashur në haremin e tij, por ai e ngriti në bashkëshorte. Sipas paraqitjes së Godos i duhej t’u tregonte grekëve që ishte po aq i tyri sa i shqiptarëve. Megjithatë, kjo nuk mjaftoi dhe grekët e lanë vetëm atëherë kur ai kishte më shumë nevojë, në rrethimin 20-mujor të Janinës. Ai rrethim nuk ishte një sulm i beftë dhe vdekjeprurës që në goditjen e parë. Nuk bëhej fjalë në të as për një javë, as për një muaj dhe as për një stinë të vetme lufte, por për 20 muaj të rëndë. Ku ishin grekët? Për çudi, në asnjë çast nuk duket se Aliu në penën e Godos i fajëson dhe i mban mëri për këtë sjellje.  

Burrat në krah të Ali Pashës 

Burrat në krah të Aliut në përpjekjet e tij për pushtet, për qeverisje të mirë, për një rend të së drejtës alla Ali Pasha, për luftë kundër armiqve të ndryshëm me kulmim luftën kundër turqve në vitet 1820-1821 portretizohen bukur, disa vetëm me emër dhe të tjerë me kujdes por mbeten gjithmonë në sfond.

Thanas Vaja është njeriu më i afërt, vazhdimisht i përmendur si bashkëpunëtori më i ngushtë, ai që ndodhet pranë Aliut edhe në ishull kur turqit shkojnë për ta vrarë. Tahir Abazi dhe Jusuf Arapi janë po ashtu bashkëpunëtorë të ngushtë, kapedanë që drejtonin shpesh fushatat e trupave të Aliut. Odiseja, Diviunoti dhe Vernaqoti, ndër shumë nga ata që përmenden në faqet e librit dhe historisë, janë djemtë që spikatën si kapedanë dhe zmbrapsën një sulm të fortë të turqve në More. Për ta Aliu përmes Godos shprehet: “Aliu nënqeshi e tha se do t’i lutej Zotit pesë herë në ditë si më i miri mysliman, po t’i kishte djem të gjakut ata tre kapedanët e Termopileve. Po në vend të tyre Zoti i paskësh dhënë tre këlyshë tradhtarë me gjak të prishur.” (fq.409)  

Pavarësisht lutjeve të Aliut, Zoti i dha ata djem që i dha, Myftarin, Veliun dhe Saliun. Diku në libër, teksa përshkruhet sesi Aliu e caktoi Saliun 14-vjeçar qeveritar në Gjirokastrën e sapo marrë prej tij, duket sikur ai ishte me shpresën që pikërisht Saliu të vazhdonte rrugën e tij, meqë nga dy të parët kishte pësuar zhgënjim, zhgënjim i cili vetëm se iu thellua në vitet që pasuan e sidomos në kohën e përballjes me Sulltan Mahmutin II. Ajo që mbetet e paqartë në roman është fati i nipërve të Aliut që shpëtuan nga goditja e parë e drejtpërdrejtë e Sulltanit. A ka mbërritur dikush prej tyre në ditët e sotme? Këtë pyetje e shtroj sepse pasardhës të familjes Libohova që ka Shanishanë si mëmë të madhe jetojnë e përparojnë edhe sot në Shqipëri.

Me rëndësi në roman dhe histori janë suliotët, vazhdimisht përballë Aliut, në rezistencë ndaj tij, për të ruajtur atë liri që kishin, por të cilët në fund i bashkojnë forcat me Aliun kundër Sulltanit. Më të shquar në mes tyre Foto Xhavella dhe Marko Boçari. Në këtë përpjekje të përbashkët kundër Sulltanit, shfaqen për pak Bubulina dhe Kolokotroni. Shfaqet gjithashtu Mavrokordati, me ambicien për të udhëhequr qeverinë greke e në mbyllje edhe drejtues i qeverisë në Greqinë Perëndimore, teksa në kongresin ku u mblodhën për të marrë këtë vendim e ku Aliu dërgoi Tahir Abazin për ta përfaqësuar, Ali Pasha – financuesi dhe mbështetësi kryesor ushtarak i revolucionit, as nuk u përmend me emër nga Mavrokordati. 

Eteria, Vasiliqia dhe një dyshim për kush mund ta ketë dorëzuar te turqit

Një rol me rëndësi në periudhën përgatitore të revolucionit mori Eteria, një organizatë e fshehtë e themeluar në Odesa dhe e cila synonte shkëputjen e Greqisë nga Perandoria Osmane. Sikurse paraqitet nga Godo, pjesë e Eterisë u bë edhe Vasiliqia dhe gjithashtu edhe Ali Pasha, i cili sipas Godos brenda kësaj organizate identifikohej me nofkën “Vjehrri”. Ndonëse në roman thuhet se Aliu u bë anëtar i Eterisë pas Vasiliqisë, kjo duket pak e çuditshme. Nëse pesha e asaj vajze të re do të kishte qenë vërtet kaq e madhe, përveç përshkrimit që i bëhet figurës së saj në çastet kur Aliu e takoi për herë të parë teksa ajo në moshën 14 vjeçe sapo kish humbur babanë, lavdeve për bukurinë dhe mirësinë e saj, Vasiliqia do të kish merituar më shumë vëmendje në libër: në mendimet e Aliut, përpjekjet dhe qëndresën e tij kundër turqve në rrethimin 20-mujor të Janinës. Që prej kur përmendet si anëtare e Eterisë, Vasiliqia “zhduket” për t’u rishfaqur krejt në fund, kur Aliu shkon në ishull bashkë me të dhe Thanas Vajën dhe rrethohet nga turqit me qëllimin për ta vrarë. 

Godo, ndonëse vetëm me nota të lehta, e sjell për lexuesin dyshimin që turqit ishin të informuar mirë lidhur me ishullin dhe ky informim mund të kishte ndodhur vetëm nga njerëz që e njihnin atë shumë mirë. A mund të ishin këta informantë njerëz nga shpura e afërt e Aliut, njerëzit e tij më të afërt? 

Në libërthin “Kompleksi Muzeal i Ishullit të Janinës” me autor Fotis Rapakousis ngrihet si mundësi që Vasiliqia të ishte përfshirë në njëfarë mënyre në atë që ndodhi. Ajo mund të ketë qenë personi që dorëzoi tespihet prej diamanti të Aliut që iu çuan Selim Çamit, çka përbënte një sinjal që Aliu ishte falur nga Sulltani, jeta e tij nuk ishte në rrezik dhe Selim Çami nuk kishte pse ta hidhte në erë kështjellën dhe Janinën që jetonin mbi barut.

Pa e ditur që ajo ishte pjesë e Eterisë, si lexues as nuk ka pse të të shkojë ndërmend se pse ajo të ndihmonte në vrasjen e Aliut pikërisht në atë kohë kur ai po bënte aq shumë për të shpëtuar nga turqit. Por si pjesë e Eterisë, dyshimi edhe mund të ketë kuptim. Arritur në atë pikë të revolucionit i cili ishte sa grek aq edhe shqiptar, i financuar dhe mbështetur ushtarakisht nga Aliu, befas interesat greke nuk ishin të njëjtat me ato të Aliut. Në mbyllje të revolucionit, Aliu parashikonte krijimin e një mbretërie shqiptare që do të kishte brenda edhe Epirin e Thesalinë. Greqia do të mbështetej nga ai që të krijohej po ashtu si shtet, por do të ishte më vete dhe do të përfshinte tokat e tjera. Megjithatë, Godo nuk ngre gishtin kundër Vasiliqisë. Ajo deri në fund të librit shoqërohet si bashkëshorte që i qëndroi besnike Aliut edhe pas vdekjes. 

Dyshime janë ngritur edhe për mundësinë që ka qenë Thanas Vaja ai që e ka tradhëtuar Ali Pashën. Por as për këtë Godo nuk shprehet. Vrasje madhore si ajo e Ali Pashës, të rrezikshëm për forcat që kishin interesa të tjera për të ardhmen e Greqisë, janë si ato të vërtetat e mëdha për të cilat nuk mund të jepet kurrë siguri, por vetëm të ngrihen dyshime dhe të kryhen me kureshtje hulumtime. 

Diplomatët e huaj në një marrëdhënie interesante me Ali Pashën

Shpeshherë në roman flitet për përpjekjet e Aliut për një shtet shqiptar, një kërkesë të cilën ai sipas Godos ua shtronte vazhdimisht edhe diplomatëve të huaj rusë, francezë dhe anglezë, me të cilët zhvilloi negociata në harkun e mbi 30 viteve sundim, vazhdimisht në ekspansion. Këto pjesë janë veçanërisht me interes dhe të sjella bukur në formë letrare. Aliu kërkonte prej tyre që ta ndihmonin të merrte Pargën, Korfuzin, shtatë ishujt dhe nuk reshtte së manovruari sa me njërën palë e të tjerat për të arritur qëllimet e tij. Robërit francezë që mbeten nga përballja e fundit me francezët i integroi në oborrin mbretëror. 

Role marrin në roman gjithashtu personazhe si Napoleoni, Pukëvilli, Admirali Nelson, Bajroni apo Liku. Mediat ndërkombëtare ndihmojnë nga larg për ngritjen në piedestal të Aliut në çaste të rëndësishme të përpjekjeve të tij që krijuan terrenin e nevojshëm për revolucionin e viteve 1820-1821. Vlen të ritheksohet që ky revolucion ishte sa grek aq edhe shqiptar dhe ky libër është një dëshmi e jashtëzakonshme historike-letrare për këtë. 

Kuadri i romanit i përcaktuar nga prania e Sulltanit

Prania e Sulltanit është e vazhdueshme në roman. Ishte Sulltani që e bëri Aliun në Pasha, Vezir, Rumeli-valisi kur arriti të merrte Korfuzin bashkë me rusët e drejtuar nga Ushakovi dhe e shpalli Asllan kur arriti të merrte Himarën. Ishte po ashtu Sulltani ai që e zbriti nga lartësia ku ndodhej, e zhveshi nga titujt dhe i mori pasurinë pasi e vrau atë bashkë me djemtë e nipërit. Sulltan Mahmudi II përshkruhet dhe vlerësohet nga Godo si më i afti ndër sulltanët osmanë që jetuan pas Sulejmanit të Mrekullueshëm.

Hurshid Pasha, kundërshtari në terren dhe rrethuesi i Janinës, në penën e Godos sillet si të ishte një adhurues i madh i Aliut dhe në fakt, në rast përballjesh me kundërshtarë, janë pikërisht kundërshtarët ata që dijnë të çmojnë sa duhet vetitë dhe aftësitë e njëri-tjetrit, sepse vetëm në këtë mënyrë mund të kuptojnë pikat e dobëta ku të godasin tjetrin apo të mirat e tjetrit nga të cilat të mund të mësojnë.  

Vlera e romanit në ripunimin e tij të tretë 

Për vlerën e librit ne ripunimin e tij të tretë, Godo është plotësisht i vetëdijshëm dhe e shpreh këtë që në hyrje përmes një shënimi drejtuar lexuesve:

“Ky botim është edhe ripunimi i tretë që i bëj “Ali Pashë Tepelenës”. Botimin e parë të vitit 1970, si dhe të dytin më 1992, që e rishkrova nga fillimi në fund, i kam bërë duke ecur symbullur, i bazuar në dokumente e në harta të vjetra, gjë e rrezikshme në një roman historik, sepse diku do të biesh në ndonjë gropë. Para se të nisja këtë botim të tretë, shkova e pashë vendet ku ka jetuar e qeverisur Aliu, pashë qytetet, kalatë e muzetë dhe kalova në duar lëndë të re, çka s’kisha mundur ta bëja më parë. Sfondi mori gjallëri dhe Aliu u bë më i afërt. Tani do të ndihesha i lumtur sikur të zhdukeshin nga qarkullimi dy botimet e para. E keqja me librin është se s’mund ta kapësh më pasi e lëshon nga dora.

Koha që jam marrë me Aliun, shtrihet në tridhjetë e pesë vjet, natyrisht, në periudha të caktuara. Për mua ka qenë një figure që nuk mposhtet dhe që gjithnjë të mbetet diçka pa thënë. Tani unë shpëtova prej tij, por edhe ai nga unë. Nuk u përpoqa ta sajoj figurën e tij, po të zbuloj të vërtetën. E vërteta është se sot nuk di të them ku mbaron dokumentimi historik e ku merr vrull krijimtaria ime, sepse në vetëdijen time këto janë shkrirë e bërë një. Arti dhe kërkimet historike s’kanë fund, por ky është libri që e kam dashur e që mund të shkruaja unë për Aliun; dhe në të s’kam ndonjë gjë për të hequr, as për të shtuar.”

Përfundimet e natyrës historike dhe politike sipas Godos 

Në mbyllje Godo i lejon vetes të shprehet jo vetëm si shkrimtar por edhe si studiues historie dhe politike. Ai nxjerr disa përfundime të rëndësishme:

Së pari, sipas Godos ideja e mbretërisë së pavarur sundonte në mënyrë të pavetëdijshme në shpirtin e Aliut që kur u nis nga Tepelena dhe mori formë kur u vendos në Janinë. Së dyti, Aliu i dha gjithë pashallëkut që drejtonte orientim europian dhe doli përpara kohës dhe si kushdo që del përpara kohës e pësoi, sepse sikurse u pa, u deshën edhe 100 vjet të tjerë që perandoria osmane të binte. Së treti, ai krijoi një frymë tolerance të madhe fetare, duke u hequr pushtetin gjyqësor klerikëve, duke zbutur dallimet fetare që dobësonin bashkimin e popujve dhe përkrahu njëlloj si kishat edhe xhamitë. U mësoi grekëve një mënyrë bashkëjetese ndërfetare, të cilët sikurse e dëshmoi shumë rëndë koha, ata nuk qenë në gjendje ta përbrendësojnë dhe ta vijojnë. Së katërti, Aliu u pasurua pa kufi dhe për ta mundësuar këtë ai i hapi rrugë zhvillimit të bujqësisë, tregtisë, artizanatit. Ai ishte njëkohësisht edhe bankë e të gjithëve. Shpenzoi miliona për armatim dhe për vepra publike. Dhe kur lufta erdhi, ai nuk mbajti asgjë për vete, por thesarin përrallor që sipas Godos ishte bërë objekt zilie deri edhe për Sulltanin vetë, e shkriu për të mbështetur revolucionin dhe përballjen me turqit, sikur të mos kishte asnjë vlerë për të. Dhe sikurse e thekson me të drejtë Godo, në këtë pikë ai veçohet nga mbretërit dhe sundimtarët e tjerë të kohës që nuk e bënë këtë sacrificë.

Si ndërtohet shteti brenda shtetit në kushtet e një perandorie? Apo përfundimi i pestë historik nga vepra e Godos

Ndonëse Godo nuk e numëron si përfundim, e lë të kuptohet nëpër rreshta përgjatë gjithë romanit dhe diku e përmend edhe në mënyrë të drejtpërdrejtë: 

“Më 1814 problemi i madh i Turqisë ishte Ali Pasha, shteti brenda shtetit.”

Pena e Godos e sistematizon dhe e paraqet me mjeshtri krijimin e këtij shteti brenda shtetit, i aftë që t’i mundësonte Aliut gjithçka pa i prerë kokën. 

Në kushtet kur një popull me kufizime demografike si shqiptarët vazhdimisht kalon nga një perandori në një tjetër, qoftë si pushtim i egër, apo i butë, apo me vetëheqje sovraniteti për të siguruar mbështetje ekonomike, politike, ushtarake siç ndodh në kohët e sotme, një lloj mjeshtërie  si kjo e Ali Pashës të cilën Godo ua përcjell shqiptarëve në ditët e sotme përmes këtij romani, nuk bën dëm të njihet.

Në 200-vjetorin e revolucionit të 1820-1821 dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashës

Duhet të kthejmë në vëmendje faktin se revolucioni i 1820-1821 nuk do të kishte ndodhur pa Ali Pashën dhe gjithë forcën madhore financiare-ushtarake-politike që kishte ngritur ai me aparatin e tij shtetëror që përmbante shqiptarë dhe grekë. Ky revolucion në mënyrë arbitrare është përvetësuar nga grekët, duke nisur me faktin e thjeshtë që disa vjet më vonë ai u pasua nga themelimi i Greqisë si shtet dhe në atë kohë Ali Pashën e kishin vrarë dhe nuk kishte më mundësinë të ruante trashëgiminë. 

Në 200-vjetorin e këtij revolucioni dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës është e nevojshme që të vëmë në vend një padrejtësi që i kemi bërë historisë sonë: (1) duke i mohuar vitet 1820-1821 si vitet e një revolucioni që na ngren edhe ne si shqiptarë po aq lart sa grekët në përballje me Perandorinë Osmane dhe si pararojë në rrëzimin e saj; (2) duke i mohuar Ali Pashë Tepelenën si një personazh i cili ende është pak i njohur për ne.

Në 200-vjetorin e këtij revolucioni dhe në prag të 200-vjetorit të vrasjes së Ali Pashë Tepelenës është po ashtu e nevojshme që ne të bëjmë një përmbledhje të shkëmbimit shqiptaro-grek që prej kësaj periudhe. Para 200 vjetësh shqiptarët e grekët luftuan krah për krah dhe bashkëndanin një territor dhe një popullsi që rritej pa kombësi e shtetësi të formuar, por që bazohej në gjuhë, tradita dhe mirëkuptim për bashkëjetesë. 

Por ç’ndodhi me shqiptarët e këtij revolucioni? Me myslimanët dhe të krishterët që luftuan nën Ali Pashën por edhe me të tjerë? Si na e kthyen grekët mbështetjen që shqiptarët dhanë për revolucionin? 

Themelimin e Shqipërisë si shtet Greqia si shtet nuk e mbështeti. Prej atij themelimi e deri më sot vazhdon të merret me kufirin që na ndan, ndërkohë që po t’i kthehemi kohës dhe frymës së Ali Pashës, jo vetëm Epiri por edhe Thesalia e mbase edhe më shumë do të ishin nën mbretërinë shqiptare të tij dhe pasardhësve të tij. Çamët i vranë, i prenë dhe ata që mbetën gjallë sigurinë për jetën dhe mundësinë për mbijetesë e përparim e gjetën në Shqipërinë e pas Luftës II Botërore. Arvanitëve u hoqi dhe vazhdon t’u mohojë të drejtën e përdorimit zyrtar të gjuhës shqipe dhe mësimin e saj nëpër shkolla. Çamëve nuk u lejon të marrin pronat e tyre dhe të rikthehen e të rivendosen në tokën e tyre. Në vitin 1997 mbeshteti përmbysjen e qeverisë dhe trazirat që ndodhën kudo në jug të Shqipërisë. Nuk heq dorë nga narrativa keqdashëse dhe mashtruese e Vorio-Epirit, duke përdorur edhe korruptimin financiar me ndarje pensionesh për njerëz që kurrë në origjinën e tyre nuk kanë qenë gjë tjetër përveçse shqiptarë. Me sajesat për eshtrat e ushtarëve të rënë në Shqipëri, të cilët në fakt ishin civilë shqiptarë nga fëmijë e deri të moshuar, u bë temë e një filmi komedi. Mban në këmbë Ligjin e Luftës. Po përpiqet me çmos të ndryshojnë kufirin detar me Shqipërinë në favorin e vet.

Megjithatë, vlen të përmendet pozitivisht mbështetja që shteti grek e gjithë populli grek ka dhënë për pranimin e emigrantëve shqiptarë të pas viteve ’90 dhe integrimin e tyre në ekonomi dhe shoqëri. Gjithashtu pozitivisht vlejnë të përmenden edhe përpjekje për projekte të përbashkëta në fushën ekonomike, qoftë me investime greke në Shqipëri ose me projekte që financohen me fondet e BE-së.   

Ali Pashë Tepelena veproi në një kohë kur multietniciteti ishte një element përcaktues i jetës ekonomike, shoqërore, ushtarake dhe politike në jetën e rajonit tonë dhe pashallëkut që ai drejtonte. Ai u vra pikërisht atëherë kur kjo kohë po merrte fund me ngut për t’i lënë vend shtetit komb. Me vdekjen e tij, popullsia që ai udhëhoqi nuk do e kishte më atë mundësi për të jetuar si multietnike. Gjithashtu në atë kohë nuk njiheshin mundësitë për një etni kryesore që udhëheq dhe bën vend në qeverisje për minoritetet dhe i jep atyre të drejta shoqërore, ekonomike, politike pa i detyruar për asimilim të domosdoshëm e të pashmangshëm. 

Në rast se revolucioni i 1820-1821 do të kishte ndodhur në shekullin XXI, Greqia si shtet do të ishte formuar të paktën si shtet me minoritet të fuqishëm shqiptar si Maqedonia e Veriut sot ose si shtet multietnik si klasifikohet Kosova. Shqiptarët do të kishin të drejtën e mësimit të gjuhës deri në rang universiteti, do të gëzonin gjithë të drejtat politike, do të kishin partitë e tyre, organizatat e tyre pjesë e shoqërisë civile, letërsinë e studimet gjuhësore të tyre, emërtimet e vendndodhjeve në zonën ku ata do të jetonin do të ishin dygjuhëshe. Çamët nuk do të ishin vrarë, dhunuar e dëbuar, por bashkë me shqiptarët e tjerë të krishterë arvanitë do të jetonin dhe zhvilloheshin krah për krah në tokat e tyre duke folur shqip.

Ndoshta kjo duhet të jetë përqasja kur ne trajtojmë kontributin e Ali Pashë Tepelenës në krye të pashallëkut të Janinës dhe kontributin e tij dhe gjithë shqiptarëve të Greqisë në revolucionin e 1821. Romani i Sabri Godos ndihmon shumë për ta bërë më të prekshme këtë përqasje.

Rivlerësimi i Godos si autor në 10-vjetorin e vdekjes së tij

Në skenën e sotme letrare ka shumë pak pena që i përkushtohen me seriozitet romanit historik, një zhanër i bukur por jo i lehtë. Përtej dhuntisë letrare për të krijuar romane cilësorë në këndvështrim letrar, ky zhanër kërkon kureshtje, mendje të hapur, njohuri të mira, aftësi të theksuar për hulumtim shkencor historik dhe një mprehtësi e finesë në një për të kombinuar rrëfimin letrar dhe historik në mënyrë të tillë që asnjëri të mos pengojë dhe të dëmtojë tjetrin. Ky kombinim jo aq i mirëqenë dhuntie dhe aftësish që duhet për të shkruar romane historikë, është ndoshta arsyeja se pse ky është një zhanër jo aq shumë i lëvruar në letërsinë tonë. Megjithatë, me Ali Pashë Tepelenën dhe gjithashtu me Skënderbeun e Sabri Godos kemi dy romane që mund të shërbejnë si etalon matës vlere, por njëkohësisht si një bazë për të mësuar sesi romane të tillë mund të ngrihen dhe të marrin gjithmonë e më shumë vlerë me kalimin e kohës.  

Ndërkohë që vëmendja për Godon, për shkak të angazhimit të tij politik me Partinë Republikane të Shqipërisë, është fokusuar kryesisht tek ky angazhim, vepra e tij në të cilën spikasin këta dy romane të jashtëzakonshëm është si e lënë në një kënd të harresës publike, jo vetëm të botës së letrave por më së pari nga qeveria. Harxhohen buxhete të konsiderueshme për gjithfarësoj veprimtarish, përfshi lexime publike, prezantime të letërsisë shqipe në panaire të huaja, ndërkohë që nuk është realizuar një veprimtari e vetme në këtë dhjetëvjetor të ndarjes nga jeta të Sabri Godos që t’i kushtohet promovimit të veprës së tij letrare. 

Nuk ka pasur dhe ende nuk ka një premtim vizionar për ta përkthyer dhe promovuar si Ali Pashë Tepelenën ashtu edhe Skënderbeun e tij në gjuhët kryesore të letërsisë por edhe diplomacisë ndërkombëtare. Nuk ka pasur dhe nuk ka ndonjë shenjë që Ministria e Arsimit t’i përfshijë këto vepra si pjesë e leximit të detyruar për formimin intelektual të nxënësve në shkollat tona. Le të shpresojmë që të paktën në 3 Dhjetorin e Godos të ketë një reflektim dhe vlerësim publik të denjë për këto dy vepra, për mundin e autorit dhe mbështetësve të tij në vite, familjarë, miq e bashkëpunëtorë. 

Tiranë, 31 Tetor 2021