Archives for May 2022

VATRA URON BESIMTARËT MYSLIMANË: GËZUAR FITËR BAJRAMIN

May 2, 2022 by s p

Të dashur bashkombas të besimit Islam Më lejoni që në emër të Federatës Panshqiptare të Amerikës VATRA, të familjes sime dhe në emrin tim personal t’ju uroj përzemërsisht: Gëzuar Fitër Bajramin. Kjo ditë e shenjtë është festa e pranverës në shpirtin e çdo njeriu që ka agjëruar. Çdo besimtar sot përulet para krijuesit të tejetlartë në shenjë falenderimi për kalimin me sukses të një muaji sakrifice e përshpirtshmërie ndaj Zotit tonë fuqiplotë.Uroj ta kaloni bukur dhe gëzuar me familjen, të dashurit dhe miqtë tuaj.Me rastin e kësaj feste të madhe ju uroj me shpirt të gjithëve që të jeni solidarë, paqësorë dhe të jemi udhërrëfyes i fjalës së Zotit. Sot më shumë se kurrë duhet të mendojmë për të sëmurët, të varfërit, të braktisurit dhe për të gjithë ata që kanë nevojë për mbështetjen tonë.Kjo festë e madhe le të na afrojë sa më shumë me Zotin dhe njëri-tjetrin.I bekuar qoftë gjithmonë ai që lartëson emrin e Zotit.Begati, bekime dhe lumturi në familjet tuaja.

Me respekt e gëzim

Kryetari i VATRËS

Elmi BERISHA

GËZUAR FITËR BAJRAMIN 2022

May 2, 2022 by s p

Imam Edin GJONI

Vështirë që mundet kush ta përshkruaj vlerën Ramazanit më mirë seç e ka përshkruar Ibn Xheuzi-u në librin e tij “Bahçeja i predikuesve, dhe lulishtja e audiencës” Ai thotë, mirësia e Ramazanit në krahasim me 11 muajt e tjerë të vitit i përkon mirësisë së Jusufit a.s./Jozefi në krahasim me 11 djemtë tjerë të Jakubit a.s./Jakovit. Ata e morën më qafë, i bënë zullum sa që vetëm nuk e vranë, ndërsa ai – kur i erdhi dita që i ranë në dorën e autoritetit të tijë – i fali duke i thënë: “Për ju sot qortim nuk ka. Zoti ju faltë! Ai është më i mëshirëshmi mëshirëues.” Dhe deri sa neve për 11 muajt e vitit pretendojmë ta nximë shpirtin e vet, ta lëjmë në errësirën e pusit mu në mes të shkretëtirës së dëshpërtimit, Ramazani vjen jo vetëm për të na prekë në zemër dhe ndez dritën e shpirtit tonë për të na nxjerr nga terri dhe humnera e mëkatit, por edhe për të na bindur se për tragjedinë tonë akoma ka shpresë. Thua se Ramazani vjen për të na thënë: “nuk është bë kijameti, ju kurrë nuk mund të jeni në atë masë të këqij sa Zoti i Madhërishëm të heq dorë nga ju.” Ose, “ju kurrë nuk mundeni ta humbasni shpresën në faljen e Zotit”.

Zoti thotë në Kur’an,

قُلْ يَا عِبَادِيَ الَّذِينَ أَسْرَفُوا عَلَى أَنفُسِهِمْ لا تَقْنَطُوا مِن رَّحْمَةِ اللَّهِ إِنَّ اللَّهَ يَغْفِرُ الذُّنُوبَ جَمِيعًا إِنَّهُ هُوَ الْغَفُورُ الرَّحِيمُ

53. Thuaj: “O robërit e Mi, që i keni bërë keq vetes me gjynahe, mos e humbni shpresën në mëshirën e Allahut! Allahu, me siguri, i fal të gjitha gjynahet. Vërtet, Ai është Falësi i madh dhe Mëshirëploti. Profeti Muhammed a.s. njëherë pat thënë, “Sikur njerëzit të dinin se çfarë fsheh Ramazani, do të dëshironin që i tërë viti të jetë Ramazan.” Atëherë, nëse jo për gjë tjetër, atëherë të paktën vetëm për këtë që u përmend do ia vlente që krejt viti të jetë Ramazan. Ngase neve nuk kemi vetëm nevojë për shans të ri për ta përmirësuar vetën – sepse a jemi akoma në jetë, shansi është aty. Neve më tepër kemi nevojë që dikush të shoh potencial brenda nesh, ta zgjojë shpirtin tonë nga gjumi i gafletit (mospërfilljes), dhe t’i hap atij perspektiva të reja, t’a inspirojë dhe frymëzojë virtytin e bukur në sjelljen dhe verpimtarinë tonë. Për tridhjet ditë të shoqërimit më të, Muaji i Ramazanit ka arritur që ta bëjë mjaftë në këtë drejtim. Që të jemi të sinqertë, në fillim na dukej se ai kishte lypur shumë prej nesh, por ishte kjo vetëm e vetëm për të na dhënë në fund shumë më tepër se çfarë kishte lypur. Ndoshta na ka privuar ditën nga ushqimi dhe pija (edhe pse shumë prej nesh, filluar nga ky i cili ju flet, e kemi kompenzuar prej iftarit e deri në syfyr krejt atë çfarë e lëm mangët gjatë ditës). Ndërsa natën, ai ka kërkuar të diskonektohemi nga shprehitë tona, thjeshtë për t’na shtyrë t’i kthehemi Zotit të Madh, qoftë në namaz, në lutje, në dhikër (përmendje të Zotit), në lexim dhe konteplim të fjalës së Tij, Kur’anit. Por në të vërtetë e gjithë kjo ishte për të na dhënë një mësim të madh. Fillimisht, të na mësojë dhe rikujtojë se neve jemi shumë më tepër se një trup; se nevojat tona nuk janë ekskluzivisht vetëm ata fizike; dhe se nuk është vetëm ushqimi ajo që e mbanë njeriun gjallë. Mbi të gjitha, Ramazani na ndërgjegjësoi për shpirtin, të cilit po i dhe pak hapsirë, menjëherë del në shesh. Nëse vetëm për pak kohë i fikim – ose më mirë thënë, redukojmë – nevojat tonë fizike, do ndjemë rritje të shpirit dhe zgjërim të tij. Një liberalizim dhe emancipim nga fiziku, bile për një copë kohë, do na bëjë të ndjehemi si melekë (engjuj) në formë njerëzore. Por përse është përshpirtërimi aq i rëndësishëm – pyetje kjo që dikush mund ta shtroj sidomos sot në kohën e kultit të trupit njeriut, qoftë mashkull apo femër. Përgjigja ime do ishte, për shkak se shpirti është konstituenti (përbërësi) kryesorë i qenies sonë. Ai njëherazi vjen si kurora e krijimit tonë. Pa te neve nuk jemi njerëz të mirfilltë. Kur Zoti i Madhërishëm i urdhëron engjujt t’i përulen njeriut në shenj respekti, ata do përulën vetëm pasi që njeriu ta ketë fituar shpirtin:

Kur t’a kem vën në proporcion trupin e tij (Ademit) dhe frymëzuar në të nga Shpirti Im, përuluni atij (ju melekë) në shenj respekti!

Nëse trupin e kemi nga dheu e toka, shpirtin e marrim drejtpërsëdrejti me fuqinë krijuese të Shpirtit të hyjnorë. Prandaj, shpirti edhe njeh Zotin. Ai nuk e ka të huaj Madhërinë e Tij, xhel-le Xhelaluh. E sikur të ndjesh Zotin më afër, atëherë edhe virtytin e ke më afër, dhe anasjelltas. Ngase neve nuk i afrohemi Zotit me distancë fizike (as me milimetra, as me kilometra, e as me megametra), por Zotit i afrohemi me kuptim: duke i adaptuar virtytet dhe atributet e Tija: ndjeshmërinë, mëshirën, drejtësinë, t’bukuren, bujarinë, faljen, etj. Nëse i do këto virtyte, nëse i kultivon ato dhe i shpreh në sjelljet dhe veprat tuaja, atëherë edhe Zotin do e mbash afër. Çdonjëra prej këtyre cilësive është cilësi hyjnore, par exellnce. E kur shpirtit ti jepet hapsira mbi trupin, nga ai do të dalin, madje shpërthejnë nga çdo anë – si fontanë gufuese – të gjitha virtytet fisnike që i përmendëm. Në këtë drejtim e gjejmë Profetin, edhe pse gjithmonë më bujari ndër njerëz, më bujar seç na ishte, ishte kjo pikërisht në Ramazan, kur e vizitonte Xhibrili – meleku/engjëlli i inspirimit – përndryshe Shpirti i Dëlirë, i cili ja mësonte kuptimet e reja të Kur’anit. Kuptimet këto që Profetin a.s. e përshpirtëronin akoma më tepër. Prandaj, do e gjejmë Profetin, pikërisht në Ramazan, të ndjeshëm ndaj nevojtarit dhe falës ndaj fajtorit, jasht çdo mase. Nuk ka shprehje më të mirë të bujarisë se sa falja e fajtorit dhe atij që të ka hyrë në hak. Njeriu me bujari të vet fal nga pasuria për t’i liruar skamnorët nga prangat e skamjes, por edhe e fal faljen për t’i liruar fajtorët nga barra e fajit. Ndoshta data e Çlirimit të Mekës mu më 20 Ramazan është shembull më i mirë për këtë. Atëherë kur Profeti Muhammed vjen si triumfues në Mekke, në vendlindje të tij, prej së cilës largohej i dëbuar dhe përndjekur (madje, gati vrarë) nga – kush tjetër veçse – kushërirët dhe bashkëvendasit e vet, që tashti, ata të njëjtit kur i ranë në dorë jeta dhe fati i tyre, ai a.s. i tha “Dilni nga shtëpijat tuja në të cilat jeni strukur dhe fshehur, se jeni të lirë! Atë ditë në Mekke u dëgjua jehona e fjalëve të Jusufit drejtuar vëllezërve të vet, “Për ju sot qortim nuk ka. Zoti ju faltë! Ai është më i mëshirëshmi mëshirues! Profeti e di se Allahu amneston keqëbërisit në dhjetë ditëshin e fundit të Ramazanit, pra pse edhe t’i mos të falë.

Prandaj fundi i Ramazanit, çlirimi i Mekkës, në të vërtetë është çlirim i shpirtit, fitore e virtytit, dhe pushtimi i shpirtërores. Në këtë drejtim, e gjithë kjo ndodhi jo rastësisht, por falë këtij muaji të madh i cili këndo që e prek, arrin disi t’a nxjerr më të mirën nga ai. Si njëfarë alkemist i cili me mjeshti transformon metalin prej bakrit në arë, madje edhe vetë arin duke e transformuar prej cilësisë më të ulët në atë me të dëlirë. Ngjajshëm, ky muaj na kthen në atë trajtën fillestare të shpirtit në të cilën Allahu fillimisht na ka krijuar, në ahseni taqweem, dhe të cilën trajtë dhe formë Ai e pëlqen prej nesh. Ose, sikur robi i Zotit, Hidri, i cili çfardo që prek, ose aty ku ai shklet, qoftë edhe shkretëtirë shterpe dhe pa jetë – me lejen e Zotit – e shndron në gjelbërim përplot jetë. Njëllojë edhe Ramazani na jep jetën e re, të pastër dhe të dëlirë sikur atë të foshnjës së posalindur.

فمن صامه وقامه إيماناً واحتسابا خرج من ذنوبه كيوم ولدته أمه» (رواه النسائي)

“Ai i cili agjëron muajin e Ramazanit dhe netët e tija i kalon në lutje – me bindje dhe përkushtim – del nga ai si dëtën që doli nga nëna e vet.”

Gjithë këto njerëz, filluar prej Profetit Musa a.s. dhe Danielit a.s. e deri te gjigantet e humanizmit njerëzorë, si Viktor Frankël, Elli Vizel, dhe ndoshta pak ma pak e njohur Irena Gut Opdajk (shkrimtarja e memoarit fantastik, In my Hand (Në Dorën Time), të gjithë këto – pa përjashtim – na kanë mësuar se gjatë historisë të gjitha mund t’i humbasim ose çdo gjë mund të merret prej nesh (shtëpia, familja, jeta – fundi i fundit), të gjitha përveç njërës. Ajo çfarë kurrë dhe asnjëherë nuk mundet askush ta marrë prej nesh është liria për të zgjedh, dhe liria se si do të përcaktohemi dhe vendosemi karshi rethanave të cilat na imponohen. Këto njerëz të mëdhenj të hisorisë tuaj kolektive na kanë dhënë këtë mësim juve dhe neve. Pra, se neve si njerëz jemi gjithmonë të lirë të zgjedhim veprimin tonë në dakordim me atë çfarë paraqet bindjen dhe botëkuptimin tonë. Prandaj, askush nuk mund të thojë se është i detyruar ti dëbojë sërish njerëzit nga shtëpiat e tyre të vetme të cilat i janë dhënë të strehohen, pasi që më 1948 ishin të dëbuar nga shtëpiat dhe vendbanimet të tyre fillestare, sëbashku me 700.000 refugjat të tjerë Palestinez (siç e shkruan Benny Morris). Jakovi nga Jerusalemi – që kemi pasur rast ta shohim këto ditë në rrjeta shoqërore – nuk është i imponuar që ta marrë ose vjedhë shtëpinë e komshiut të vet Palestinez në Shejkh Xharrah me pretekst se nëse nuk e marrë/vjedh une, dikush tjetër do ta marrë, kështu që nuk është faji i im. Askush nuk është i detyruar të bombardojë godinën përplot të banuar me njerëz të rëndomtë, vetëm se ndoshta aty fshihen ca terrorista. Në fund të fundit, çdonjëri prej nesh ka mundësi për zgjedhur a do ta marrë shembullin e Kabilit/Kainit dhe të sillet ashtu siç është sjellur ai me vëllain e tij Habilin/Abelin, apo do të sillet si Jusufi/Jozefi me vëllezërit e tij. Njeriu mund të jetë ujk për vëllain e vet (homo homini lupus est), por mund të jetë edhe bari (rojtar). Ti gjithmonë ke më tepër mundësi përpara vetes. Nëse je përcaktuar për të dyten, atëherë dije mirë se ke përzgjedhur atë se çfarë përherë ka qenë prezente në memorinë dhe ndërgjegjen kolektive të bashkëkombëtarëve dhe bashkëfetarëve të tu, e nëse ti përcaktohesh për të parën, atëherë dije se ke marrë rrugën e atyre që kujtesa jote kolektive e njeh për armikun më i madh i popullit tënd.

Çfardo që të zgjedhësh dhe të veprosh, ose mos veprosh, ose – madje – të qëndrosh indiferent dhe neutral, dije mirë se dikush të shef dhe gjykon, qoftë edhe ndërgjegja e jote, qoftë historia, qofshin yjet në qiell dhe syri i Zotit të Madh që është mbi ne të gjithë. Me fjalë të tjera, herët apo vonë, ose do ta bartin barrën e fajit ose nderin e lavdit për veprimin a mos-veprimin tonë – siç thotë Karl Jaspersi.

Në këtë drejtim, dëshiroj ti kujtoj dhe këshilloj çdonjërin prej nesh që ndjekë këtë fe të bukur, Islamin, që kurrë mos ta humbim virtytin e mirësisë dhe të njerëzishmes (humanes) të cilën Allahu aq bukur e ka vendosur në ne dhe përherë e pëlqen ta shoh prej nesh në të gjitha rrethanat. Nëse e humbasim këte (pra të njerëzishmen, humanen, mirësinë e shpirti), jo vetëm që do ta humbasim veten tonë, por edhe Zotin pranë nesh. Ky muaj, të cilit sot jemi duke ia dhënë lamtumirën, pret prej nesh ta mbajmë dhe mirëmbajmë nivelin më të lartë të përshpirtërimit në çdo hap të jetës sonë.

Prandaj, le t’ia premtojmë këtij muaji në shkim se do ta shtyjmë sa më shumë ashtu që do të jetojmë në frymën dhe me impulsin e tij edhe pas shkimit të tij. Që do ngelim edhe mbas Ramazanit ashtu siç ishim gjatë tij.

Kurse sot, sot është fest e madhe për ne. Bajram! Ia dolëm! Lusim që Allahu të jetë i kënaqur prej nesh dhe punës sonë! Prandaj, përhapeni gëzimin tuaj me urime! Kujtoni me ndihmë dhe dhurata ata që janë të varfur dhe në nevojë! Zgjatne doren (ose të pakten fjalen) e pajtimit dhe faljes! Dhe përkujtone dhe madhëroni Zotin me tekbire!

Në emrin e të përndershmit Imam Jusuf efendiut, në emrin e kryetarit të Qendrës, zotëri Ahmed Veles dhe mbarë këshillit, dhe në emrin tim personal,

Për hajr ju qoftë Fitër Bajrami!

PROFESOR DR. GËZIM ALPION SJELL NËNË TEREZEN NË FEDERATËN GJITHË-SHQIPTARE VATRA NË NJU JORK

May 1, 2022 by s p

Nga Frank Shkreli*

A person standing at a podium

Description automatically generated with medium confidence

Disa fjalë të një natyre jo formale…shënime me rastin e promovimit të librit, “Nenë Tereza: Shënjtëresha dhe Kombi i Saj”, i autorit Prof. Dr. Gëzim Alpion, i Universitetit Birmingham të Anglisë.

Nuk kisha përgatitur ndonjë vlerësim zyrtar si të thuash sepse e di se shumë prej jush i kini lexuar mendimet e mia modeste në lidhje me këtë libër – pasi jam munduar të pasqyroj me disa shkrime, zhvillimet, reagimet dhe vlerësimet ndaj librit të Profesor Alpionit, ç’prej botimit e këtej.

Turneu i promovimit të librit për Nenë Terezën, e çoi autorin Gëzim Alpion, në dy universitet ndër më të njohura amerikane dhe botërore, Universiteti Georgetown në Washington dhe Universiteti Harvard në Boston dhe në Federatën Pan-Shqiptare Vatra në Nju Jork, por edhe tek Zëri i Amerikës për një intervistë –për të cilat kam bërë një shkrim paraprak javën që kaloi — Frank Shkreli: Nënë Tereza në Amerikë | Gazeta Telegraf. Vizita e Profesorit Alpion në Shtetet e Bashkuara ka tërhequr edhe vëmendjen e njerës prej gazetave të mëdha të Indisë, “Telegraf-India” online – e cila botoi të shtunën — ditën që Profesor Alpion foli për veprën e tij në kryeqendrën e Vatrës — këtë njoftim për lexuesit e vet anglisht-folës duke thekësuar rëndësinë e promovimit të librit të Dr. Alpion në Shtetet e Bashkuara:

Different images –”Something struck me about Mother Teresa during her beatification ceremony in Rome in 2003. St Peter’s Square, I remember, was packed with thousands of her followers from all over the world. I thought of her as belonging to India. She was ‘Mother Teresa of Calcutta’, after all. But others claimed her as the most important figure in the Catholic Church after the Pope. And it is the Catholic side of her life that Gezim Alpion is exploring in a lecture tour that is taking him to New York and the universities of Harvard and Georgetown. “The two Teresas are not contradictory,” he told me before leaving for America. Alpion, who is an academic at Birmingham University in the UK and of Albanian origin, has written several scholarly books on Mother Teresa, including one revealing her “dark night of the soul” in Mother Teresa: The Saint and Her Nation…” – (Telegraph-India online, April 30, 2022.)

Ç’prej botimit të librit “Mother Teresa, “The Saint and her Nation”, kam ndjekur dhe jam munduar të pasqyroj zhvillimet në lidhje me librin e Dr. Gezim Alpion në artikuj e që janë botuar, edhe në gazetën Dielli të Vatrës dhe në disa portale e gazeta, anë e mbanë trojeve tona në Ballkanin Perëndimor. E kam berë këtë se ia di vlerën dhe rëndësinë kësaj vepre, sidomos për lexuesit anglisht folës të botës. Kam pasur kënaqësinë që t’ua shpërndaj kontakteve të mia amerikane edhe njoftimet në anglisht nga Universiteti Birmingham dhe nga shtëpia botuese “Bloomsbury Publishing”, me rastin e botimit të librit ose kur Dr. Alpion bënte promovime para grupeve të ndryshme akademike të tjera. Të njëjtën metodë kam përdorur edhe me vlerësimet në anglisht që janë bërë për librin, nga India, në Angli e deri këtu në Amerikë. Shumica e vlerësimeve të librit kanë qenë shumë pozitive qoftë nga bota akademike, qoftë edhe nga personalitete kishtare botërore, të pakën nga ato që kam lexuar unë, të cilat Profesori i nderuar m’i ka përcjellur vazhdimisht — e për çka e falënderoj nga zemra. E kam berë këtë, jo për të ndihmuar Profesorin e nderuar, se për fat të mirë nuk ka nevojë për ne — megjithëse e meriton mbështjetjen e gjithë neve – por sepse kam qenë dhe jam i bindur se ky libër ka një rëndësi të veçant për historinë e jetës dhe të verpimtarisë së Nenë Terezës, por mbi të gjitha, është një burim i vyer në anglisht që të huajt të mësojnë për “Themelet Iliriane të Qytetërimit Perëndimor”.

Në të vërtetë, është një libër që po të mos ekzistonte, do duhej të çpikej. Por për fat të mirë është shkruar nga Prof. Alpion dhe si të thuash tani, për këtë libër, nami ka marrë dhenë. Bota anglisht-folëse, më në fund, falë këtij libri po mëson se Nenë Tereza ishte shqiptare, jetoi, veproi dhe ndërroi jetë si e tillë dhe që origjina e saj të mos vihej më në pyetje.

Personalisht, e kam pritur mirë librin e Profesorit Alpion në gjuhën anglisht, “Mother Teresa: “The Saint and her Nation”, botuar nga Bloomsbury Publishing, sepse shumë heret – në të vërtetë pothuaj para 45-50-viteve të pakën – unë dhe shumë të tjerë si unë e kemi ndier nevojën për një libër të tillë në anglisht, që të fliste për origjinën dhe rrënjet shqiptare të Nënës Tereze. Ne shqiqptarët, natyrisht e kemi ditur se Nenë Tereza ishte shqiptare, por jo të tjerët. Gjatë disa dekadave në Washington, duke filluar nga të 70 e 80-tat, si pjesë e punës time atje, shpesh ndodhte që me amerikanë dhe të huaj flitej për Nenë Terezen dhe origjinën e saj.

Por, siç dihet propaganda serbe, por edhe ajo maqedonase e asaj kohe, ishin, vendosmërisht, kundër origjinës shpiptare të Nenë Terezës dhe propaganda e tyre, ishte aq e përhapur sa që bota anglisht-folëse e konsideronte atë – bazuar në shkrimet falso të propagandës së tyre, si murgeshë bamirëse me origjinë sllave, serbe ose maqedonase, ose jugosllave, por kurrë si shqiptare. Nëqofste ka ende sot anglisht folës që nuk dinë se nga vjen Nenë Tereza unë u them: lexoni librin e professor Alpionit.: “Mother Teresa: The Saint and her Nation”., (Nenë Teresa: Shënjtëresha dhe Kombi i Saj).

Prandaj unë besoj se ky libër, i Profesorit Alpion do duhej të ishte shkruar nja 50-vjetë më parë për të luftuar dhe korrektuar propagandën e atëhershme anti-shqiptare kundër Nenë Terezës dhe origjinës së saj. Në atë kohë nuk kishte burime në anglisht për Nën Terezen, siç është sot libri i Profesorit Alpion.

Një kujtesë të shkurtër nga qershori i vitit 1985 – Presidenti Reagan kishte ftuar Nenë Terezen në Shtëpinë e Bardhë për t’i dekoruar asaj “Medaljen Presidenciale të Lirisë”, që është çmimi më i lartë që Presidenti amerikan u akordon personave (kryesisht amerikanë) me merita dhe kontribute të jashtëzakonshme ndaj sigurimit dhe interesit kombëtar të Shteteve të Bashkuara, ndaj paqës në botë dhe për arritje të veçanta në fushën e veprimtarisë publike ose private. Në fjalimin e rastit në ceremoninë e dorëzimit të dekoratës së Medaljes Presidenciale të Lirisë Nënë Terezës, Presidenti Regan e ka karakterizuar murgeshën me origjinë shqiptare, si “Heroinën e kohëve tona”. Ai ka thenë me atë rast, se ndonëse kjo medalje, tradicionalisht, u jepet shtetasve amerikanë, Z. Reagan ka shpjeguar me atë rast se në shenjë nderimi dhe admirimi të thellë për punën e saj, nrnë Terezës po i akordohej kjo decorate, pasi sipas vlerësimit të tij, “Shpirtmirësia në zemrat e disa individëve i kapërcen të gjithë kufijtë kombëtar dhe tejkalon të gjitha konsideratat e vogla nacionaliste”, është shprehur ish-presidenti amerikan Ronald Reagan, duke folur për veëprimtarinë dhe jetën e Nënë Terezës.

Por në motivacionin e dekoratës së Shtëpisë së Bardhë, Nenë Tereza ishte identifikuar si “jugosllave” dhe më kujtohet fakti se me atë rast iu dërgua një letër Shtëpisë së Bardhë me të cilën u tërhiqej vëmendja se ishin të gabuar në konstatimin e tyre, se Nenë Tereza ishte shqiptare me origjinë dhe jo slave ose “jugosllave”. Përgjigja e Shtëpisë së Bardhë ndaj kësaj letre ka qenë, po ne nuk gjetëm asnjë burim në anglisht që përcaktonte origjinën e Nenë Terezës si shqiptare.

Ky shembëll pasqyron rëndësinë e librit në anglisht të Profesor Gëzim Alpion, megjithëse sot bota anglisht-folëse, falë punës së vyer akademike të Profesorit tonë të nderuar, besoj se bota, kryesisht, tani e di se Nenë Tereza ishte dhe mbetet shqiptare.

Për të huajt, sidomos për anglisht folësit në botë, libri i autorit Dr Gëzim Alpion promovon anë e mbanë botës mugeshën shqiptare, duke e lidhur, përjetësisht, Nënë Terezen me identitetin kombëtar të shqiptarëve.

Më në fund, në një shënim personal e falënderoj Profesorin Gëzim Alpion për kontributin e tij në këtë fushë, por edhe për durimin dhe fisnikërinë që ka treguar ndaj meje në shkëmbimet që kemi patur gjatë viteve…Urimet e mia më të përzemërta për suksesin që libri, “Nenë Tereza: Shënjëtorja dhe Kombi i Saj” po shënon anë e mbanë botës anglisht folëse, me urimin për suksese të tjera në fushën akademike për Profesiorin tonë të nderuar: lartë e më lartë!

Frank Shkreli

KUSH ËSHTË PROF. DR. GËZIM ALPION: Profesori Alpion është arsimuar në Universitetin e Kajros dhe në Universitetin Durham, ndërsa ka ligjëruar në universitetet britanike, Huddersfield, Sheffield Hallam dhe Neëman, para se të emërohej në vitin 2002 në Departamentin e Sociologjisë në Universitetin Birmingham. Prej aty, në vitin 2010, ai kaloi në Departamentin e Shkencave Politike dhe Studimeve Ndërkombëtare dhe në vitin 2016, ai iu bashkua Departamentit të Politikave Sociale, Sociologjisë dhe Kriminologjisë, po në Universitetin e Birminghamit. Specializimet e Profesorit Gëzim Alpion janë në disa fusha akademike, përfshirë sociologjinë e fesë, nacionalizmin, famën, racën, median, filmin dhe autorësinë. Mbi të gjitha, Dr. Alpion konsiderohet si autori më i njohur, në gjuhën anglisht, i jetës dhe i veprimtarisë së Shën Nënë Terezës dhe është, njëkohësisht, edhe themeluesi i “Studimeve mbi Nënë Terezën”.

Frank Shkreli

*Këto shënime po botohen me rastin e promovimit të librit: Nenë Tereza: Shënjtëresha dhe Kombi i Saj”, të autorit Prof. Dr. Gëzim Alpion – në Federatën Pan-Shqiptare Vatra në Nju Jork me datën 30- prill, 2022.

*Fotot janë nga gazetari i njohur shqiptaro-amerikan Beqir Sina

Njoftimi nga Universiteti Birmingham në Angli për prezantimtin e Prof dr. Gëzim Alpion në Federatën Pan-Shqiptare Vatra në Nju Jork

Profesor Dr. Gëzim Alpion i Universitetit Birmingham

Autori me Profesorin Gezim Alpion në hyrje të Vatrës,

Me Kryetarin e Vatrës, Z. Elmi Berisha

Redaktori i Gazetës Dielli, Z. Sokol Paja duke paraqitur mysafirin e nderuar nga Anglia

May be an image of 8 people and people standing

Një foto përkujtimore me Profesor Dr. Gëzim Alpion, me disa prej pjesëmarrësve që kishin ardhur për të nderuar Profesorin Alpion dhe veprën e tij kushtuar Nenë Terezës, — “Nenë Tereza: Shënjtëresha dhe Kombi i Saj” – një vepër kjo që lidhë përjetësisht Nenë Terezen me identitetin kombëtar të shqiptarëve.

Letër nga Joseph J. DioGuardi: Shpëtoni Butrintin

May 1, 2022 by s p

URGJENT

Dr. Lazare Eloundou Assomo

Director

UNESCO World Heritage Center
7, Place de Fontenoy
75352 Paris CEDEX 07
France
Tel.: +33 (0)1 45 68 11 04

Email to: L.Duwyn-Estrade@unesco.org

8 prill 2022

Ref: Rrezikimi i mundshëm i statusit të Butrintit si Vend i Trashëgimisë Botërore në Shqipëri

I nderuar Dr. Eloundou Asomo,

Unë jam një ish-anëtar i Dhomës së Përfaqësuesve të Shteteve të Bashkuara nga Nju Jorku, 1985-1989, dhe jam gjithashtu President i të Vërtetës në Qeverisje, një organizatë publike monitoruese e përkushtuar ndaj përgjegjësisë fiskale në qeverisje. Përveç kësaj, unë jam edhe themelues dhe President Lidhjes Qytetare Shqiptare Amerikane si dhe i Fondacionit Shqiptar Amerikan, dy organizata që nxisin angazhimin e zhdërvjellët të bashkësisë dhe mbrojtjen e trashëgimisë kulturore. Si një person privat dhe i shqetësuar, në mbështetje të nenit 11(4) të Konventës Botërore të vitit 1972 po ju tërheq vëmendjen për disa kërcënime të mundshme, që janë, “serioze dhe të posaçme”, të cilat rrezikojnë Vendin e Trashëgimisë Botërore të Butrintit. Unë po tërheq vëmendjen tuaj tek një reportazh i kohëve të fundit nga Zëri i Amerikës, i datës 6 prill 2022 rreth situatës në Vendin e Trashëgimisë Botërore në Butrint të titulluar: “Qeveria shqiptare vendos që Butrinti të menaxhohet nga një fondacion”, tek https://www.zeriamerikes.com/a/6517829.html

Me sa kam dijeni, qeveria e Shqipërisë, nën ndikimin e Fondacionit Shqiptaro-Amerikan të Zhvillimit, një entitet me bazë në SH.B.A., ka ndryshuar Ligjin për Trashëgiminë Kulturore për t’i mundësuar një fondacioni privat që të menaxhojë Parkun Kombëtar të Butrintit. Më tej, unë kam mësuar nga reportazhi në Zërin e Amerikës se Qeveria e Shqipërisë ka pakësuar një hapësirë të konsiderueshme të mbrojtur në masën prej rreth 800 hektarësh brenda Parkut Kombëtar të Butrintit, “duke hapur rrugën për zhvillimin e turizmit”.

Sikurse e dini, në vitin 1992 Butrinti u regjistrua në Listën e Vendeve të Trashëgimisë UNESCO. Në vitin 2000 u themelua zyrtarisht Parku Kombëtar i Butrintit, duke siguruar një menaxhim dhe mbrojtje efektive të tij përmes një larmie instrumentesh juridike të brendshme dhe ndërkombëtare, përfshirë Konventën e Parisit dhe Konventën e Ramsarit. Unë jam besimplotë se autoritetet vendase në Shqipëri i kanë kapacitetet për ta administruar dhe menaxhuar vetë Butrintin, në pajtueshmëri të plotë me Konventën e vitit 1972l. Në fakt, si rrjedhojë e punës dhe përkushtimit të burimeve dhe kapaciteteve të brendshme njerëzore shqiptare, Butrinti në vitin 2005 u hoq nga lista e Vendeve të Rrezikuara të UNESCO-s dhe u ngjit në statusin që gëzon tani.

Megjithatë, ndryshimet e fundit në legjislacionin përkatës shqiptare kanë çelur shtegun për ndryshimin e strukturës së menaxhimit të Butrinit përtej modelit të mirënjohur të Konventës së Parisit, ku Shtetet Palë kanë ekskluzivitetin e menaxhimit, duke aplikuar një menaxhim të ri, eksperimental, privat, i cili do të udhëhiqet nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit.

Unë e kam ngritur këtë problem me kanalet e duhura në qeverinë amerikane për shkak të dukshmërisë së theksuar të konfliktit të interesit në këtë çështje. Me të vërtetë, Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit:

ka paguar për ekspertizën juridike të Projektligjit për Trashëgiminë Kulturore;
ka lobuar për miratimin e tij në Kuvendin e Shqipërisë; dhe
si “investitor strategjik” do të marrë de facto në dorë menaxhimin dhe kontrollin e Vendit të Trashëgimisë Botërore të Butrintit, në kundërshtim me modelin dhe parimet e Konventës së UNSECO-s, si dhe me praktikat më të mira të zbatuara në mbarë botën.

Në këtë drejtim, është politikë e vendosur dhe e qëndrueshme e Qeverisë së Shteteve të Bashkuara që Parqet Kombëtare, përfshirë Vendet e Trashëgimisë Botërore, menaxhohen vetëm dhe ekskluzivisht nga Shërbimi Kombëtar i Parqeve (National Park Service), një agjenci e Departamentit të Brendshëm të Shteteve të Bashkuara.

Prandaj është e pakuptueshme që një organizëm i bazuar në Shtetet e Bashkuara, siç është Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit, devijon nga kjo politikë e mirëpërcaktuar e Qeverisë së SH.B.A.-së, duke u përpjekur kësisoj që të krijojë një model të ri, “hibrid” në Shqipëri, ku menaxhimi transferohet nga duart e një qeverie sovrane tek një fondacion i kontrolluar nga jashtë.

Duke iu referuar modelit “hibrid” që i është imponuar Shqipërisë, z. Michael D. Granoff, Kryetari i Bordit të Drejtuesve të Fondacionit Shqiptaro-Amerikan të Zhvillimit, në një aktivitet promocional për Butrintin vitin e kaluar, arriti deri atje sa të deklarojë sa më poshtë: “Ne duhet të krijonim një model për të ardhmen, jo vetëm që të zbatohej për Butrintin, por që mundësisht të zbatohej në vendet e trashëgimisë historike jo vetëm në gjithë Shqipërinë, por që mund të ishte një model për botën…” [theksimi i shtuar]. Me fjalë të tjera, çka ai dëshiron të thotë në të vërtetë është që le të rishpikim rrotën, harrojeni Konventën e vitit 1972, dhe le ta hedhim tutje modelin e mirëpërcaktuar të UNESCO-s.

Më duhet të shtoj se një ekspert me famë botërore nga Izraeli, Prof. Giora Solar, duke përshkruar punën e tij të gjatë vitit 2012 në Butrint të komisionuar nga Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit, deklaroi se “klienti im amerikan [d.m.th. Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit] nuk ishte fare profesional”. Ai shtoi më tej se, edhe pse Fondacioni Shqiptaro-Amerikan i Zhvillimit do të krijonte në instrument juridik të posaçëm për të menaxhuar Butrintin, kjo do të krijonte një konflikt interesi të hapur – duke shtuar se “ideja dhe sistemi janë të korruptuara”. [Gazeta Dita, 16 shtator 2020, tek https://tinyurl.com/c2jfkzhf].

Prandaj unë kërkoj që UNESCO dhe organizmat e veta të nisin sa më parë një hetim të thelluar ndaj këtyre shkeljeve të mundshme të Konventës së vitit1972, si dhe të parimeve dhe praktikave të UNESCO-s, të cilat rrezikojnë seriozisht statusin e Butrintit si Vend i Trashëgimisë Botërore.

Lutem më kontaktoni lirisht nëse do të keni nevojë për informacione të mëtejshme.

Sinqerisht,

Joseph J. DioGuardi

NË VËMENDJE, 20 VJETORI I MUZEUT ETNOGRAFIK I MALËSISË (2002-01 MAJ-2022)

May 1, 2022 by s p

NGA NDUE BACAJ

MUZEU ETNOGRAFIK I MALËSISË, OSE “MALËSIA” E DËSHMIVE 3000 VJEÇARE TË RRËNJËVE ILIRO-SHQIPTARE.

HYRJE:

Me daten 01 maj 2002 në trojet etnike shqiptare të Malesisë së Madhe (Lekaj Tuz, Mali i Zi), fotografi profesionist Shtjefen Ivezaj me ndihmen e bashkeshortes së tij, Gjyste Ivezaj do t’a kthenin shtëpinë e tyre në muze, në atë kohë shumëkush shprehu habi për këtë saktrificë, shumkush i uroi dhe ndihmoi, por kishte edhe nga ata që këtë punë e sakrificë e quanin një ëndërr që do të shuhej shpejt e deri një ide të “çmendur” të ketij burri, atëherë rreth 65 vjeçar. Mirpo idetë e medha të shoqëruara me punë të mëdha atdhetarie duket se i ndihmon edhe vetë Zoti…

MUZEU ME RISI HISTRORIKE SIKUR TË ISHTE 3000 VJEÇ…

Muzeu Etnografik sot është pasurua mjatueshëm për të qënë një vepër monument autoktonie që pershkruan e mbartë jo vetem një rrugë historike, por me eksponatet arkeologjike dhe etnografike nderton një “autostradë” autentike; të drejtë, pa rrugica e pa kthesa, që të çon vetem në zemren e Europes antike e moderne. Mrekullia e ketij muzeu tashmë i ka kaluar kufijet lokal e ata kombëtare ai nuk është më vetem pronë e Malesisë së Madhe (të dy anëve të kufirit politik), dhe e patrioteve fisnik që e krijuan Shtjefen Ivezaj me bashkeshorten tij Gjyste Ivezaj, por është pronë e pa kontestueshme e historisë të autoktonisë rreth tremijë-vjeçare të ketyre trojeve Pellazgo-Iliro-Arbënore-Shqiptare…. At Shtjefen Gjeçovi rreth një shekull më parë do të shkruante : “…Visari i jonë, historia jonë gjinden të mbulueme nën DHE, se mbi ketë visar mbeshtetet jeta e kombit. Një komb që s’ka histori të veten konsiderohet i vdekur. Që ketej shtrohet detyra e zbulimit e të studimit të kesaj historie nga vetë shqiptaret… Sa rrënime faltoresh të vjetra janë dermuar prej të huejve, sa vorre, suka e qytete janë çilë e shkatërruar, që sot s’u duket ma fije, sa tumula 3000-4000 vjeçare janë rrafshue, sa rrasa, shtylla, kapitoj etjer, që kanë ndejë në gjum të ambel…e sot si gjenë ma aty…Të njitena kah Shkodra, kah Kopliku e Vuksanlekajt….e do të shohim prej gropash sa visare janë nxjerrë e bajtë prej të huejt..”.1. Studiues francez që ka qenë edhe konsull në Shkoder –(Hyacinthe Hecquard) në studimet e tij theksonte se : “…Kur turqit pushtuan Shqiperinë e Eperme në fushë gjendeshin Fshatra, Kisha, dhe Keshtjella …të cilave u ka mbetur vetem nami …”.2. Ndersa Shtjefen Ivezaj me eksponatet e muzeut i ka kthyer edhe nishanin historisë së autoktonisë të këtyre trojeve Iliro-Shqiptare. Eksponatet e muzeut na zgjojnë kujtesen edhe per madhështinë e qytetrimeve që kanë “lulëzuar” në qytete , qyteza apo qytetet -kshtjella të Diokles, Medunit, Tivarit, Budves, Ulqinit, Vranines, Klementianes, Dinoshes, Qytezes Hotit, Marshenjit, Ballezes, Potgorës, Shkodres, Drishtit etjer.. Per keto qytetrime, ndertime e zhvillime të hershme e të mrekullueshme që kishte arritur të ndertoi iliro-shqiptari, por të rrënuara më vonë ndër shekuj , profesori dhe studiuesi Giuseppe Gelcich (Xhuzepe Xhelçik), në vitin 1898 do të shkruante : “ I zgjuar nga natyra dhe i paisur me një shije të jashtzakonshme, Shqiptari i kishte stolisur qytetet e veta me monumente artistike shumë të çmuara, të cilat u zevendësuan pa shenjë e pa dukë nga kulla ciklopike zetjane dhe nga ledhet mbrojtëse venedikase . Shto edhe goditjen e pa mëshirë që i shkaktuan shpatat dhe zjarret perpirëse, që i shpartalluan ato qytete fatëkeqija. Kështu heshtën përgjithmonë sa e sa punishte, që e kishin bërë zakon të dergonin në vendet e Ballkanit, në të dyja brigjet e Adriatikut e deri në Maqedoninë e largët punime fort të hijshme në argjend, në fildish, në koral, në sedef, si dhe lesh e armë të atilla që konkuronin edhe ato të Damaskut ; krahas ketyre prodhonin edhe orendi prej bakri shumë të sterholluara nga çdo anë . Qendismat me fije ari, me të cilat deri në atë kohë pelqenin të stoliseshin të mëdhenjët e vendit dhe gratë më të bukura të Ballkanit, e kishin prejardhjen kurdoherë nga Shqiperia.”.3. Nderkohë trojet tona kanë qenë të banuara mijera vite më perpara, që në kohrat primitive, ku me ketë rast po “dallojmë” trojet e Grudes, nga Dinosha në Selishtë, në Kelmend e më gjërë ku gjinden shpella që dëshmojnë se janë perdorur per banim qysh në parahistorinë e mugët.4.

EKSPONATET E MUZEUT…
Eksponatet arkeologjike, por edhe etnografike të ketij muzeu nuk janë të veçuara nga krahina e qytetrime të “tjera” Iliro-Shqiptare, ato kanë të njëjten kulturë e të njëjtin zhvillim . Këtë e tregojnë eksponatet e gjetura të kohëve të hershem, të mesem e të vonë, figurat prej balte , enët një dhe dy vegjake (vorba apo qypa) prej balte dhe prej qeramike, pa pikturim dhe me pikturim të shek.VII-VIII mbas Krishtit, fibulat e bronzit, varset e bronzit , unazat, vathët, bylyzykët, terrakotat, sëpatat, figurat (prej balte) antropomorfe, shpatat, thikat e bronzit eksponate të ndryshme hekuri, bakri, bronzi e tjer..Të gjitha këto eksponate janë të njëjta me ato të gjetura në trojet e tjera etnike Iliro-Shqiptare, duke përfshirë edhe ato troje që sot janë jashtë kufijëve politik të Shqipërisë e Kosovës.

“INVENTARI” ARKEOLOGJIK E ETNOGRAFIK I MUZEUT

Ekspnatet arkeologjike të gjetura nëpër trojet e Malesisë e Shqipërisë (të ekspozuara në muze) tregojnë edhe “kulturë” të njëllojtë me ato të Europes si ; Sakica e hekurit, Fibula e bronzit, unazat, lloje vathësh etjerë, që janë të ekspozuara edhe në muzeun Britanik, në muzeun e Athines dhe në muzeun Gjerman etjerë, ku zbukurimet mbajnë skema peshkimi, gjahu, zogjesh, figura njerzish, luftëtarësh dhe vizatime gjeometrike..5. Eksponatet arkeologjike dhe etnografike Iliro-Shqiptare kanë qënë të vlersuara prej kohësh edhe nderkombetarisht. Për këtë po “kthehemi” në vitin 1925, kur në ekspoziten misionare të Vatikanit në Romë, Shqiperia bënte një figurë të mirë, me praninë e veshjeve të saj karakteristike (kombetare të veriut N.B.), të armëve të lashta, dhe të objekteve të tjera të bukura të karakterit etnografik. Në vitrinë ishte ekspozuar e vlersuar edhe matriali arkeologjik. Delegati i Gjermanisë në ekspoziten e Romës duke parë ketë koleksion tha : “Me keto vjetersina Gjermania mund të paguaj një kest të madh të borxheve të luftës ( luftës parë botrore). Megjithatë Shtjefen Gjeçovi mbeti i varfer..6. (Siç ka mbetur edhe Shtjefen Ivezaj i muzeut etnografik të Malesisë.). Vlenë të shenohet se më perpara, në vitin 1905 Shtjefen Gjeçovi i kishte treguar arkeologut gjerman dr. Paal Traeger disa objekte të gjetura në një varr në Kodër-Bogëz (Laç-Kurbin), në mes të cilave edhe një unazë të vjeter me mbishkrim, ku Gjeçovi i kerkoi ta ndihmoi per ta identifikuar, arkeologu gjerman nuk i tregoi gjë, por ja vlersoi 7 napolana flori, Gjeçovi me një perbuzje ju pergjigj: “ Me mi dhanë 400 napolona nuk e shes, por veç deshta me ditë kohen dhe çmimin e vjetrsisë..”.7. E cilesova ketë “episod” se dhe krijuesi e themeluesi i muzeut etnografik të Malesisë z.Shtjefen Ivezaj ka pasur oferta për ti shitur eksponatet e muzeut, por ai nuk ka pranuar kurr t’i shesë këto vlera kulturore-historike të Malësisë e Shqiptarisë.. Eksponatet e muzeut janë të vjetra sa historia e tyre, por ka edhe të “prodhuara” në periudha më të vonshme, por edhe keto eksponate ruajnë me besnikri trashigiminë historike dhe kulturore, që të parët tanë autokton i trashiguan këto vlera jetësore e zhvillimore nga njeri brez në tjetrin, duke ruajtur edhe emertimet gjuhësore Iliro-Shqiptare… Duke vrojtuar me kujdes shumë eksponate të ketij muzeu, të shkon mendja te fiset ilire, Labeatet e Diokleatet që popullonin trojet e Malesisë Madhe Etnike e më gjërë, të cilët kishin mësuar që nga fundi i mijëvjeçarit dytë para Krishtit, se si të nxirrnin hekurin nga minerali ..që deri në shekullin e IX (para Krishtit) ky metal i rrallë perdorej kryesisht per zbukurime.. Ndërsa pas këtij shekulli filloi të bëhëj metal i zakonshem për vegla pune, orendi shtëpiake dhe armë..8.
DISA NGA ALMISET APO ORENDITË SHTËPIAKE NË MUZE:

Në Muzeun Etnografik të Malësisë janë të sistemuara eksponate të ndryshme prej balte, druri, qeramike, hekuri, bakri apo remi siç i kanë thënë malësorët … Aty ka të ekspozuara edhe prerje te hershme monedhash, por edhe copa tjegullash apo tullash Ilirike e Italike… Muzeu është i pasuruar me enët dhe almiset shtepiake si ; sofren, sininë, tepsinë, magjen, qethin, lugët, lugjet, lugicën, fulteren, kusiat, soxhakun, kakinin, vargonjtë, mashën, sahanin , bulieren, tejen, duaqit , kotrovën, qypin, babunen, vegshin, vozgën, damixhanin, enët një e dyvegjake, kryporen, tpinin, sheken, mokren, xhezen, filxhanat, kupen, thiken, grihen, limen, gershanët, gjylpanën, postin, trupicën, stolin , shilten etjerë. Për bulierën me të cilën transportohej e ruhej uji, që malësorët e vlersonin si simbol të jetës duke thënë, “Uji është jeta, ku ka ujë ka jetë etjerë..”. Por me këtë enë uji shpesh kanë lidhje edhe pak “sherre”, e shumë dashuri në mes vajzave e djemve, pikrisht kësaj i “kendon” edhe i madhi i letrave shqipe Martin Camaj me vargjet :
“ Zade moj Zade, si nuk pëlcas,
sa uji bjen në bulier,
çoje ruben e nepëm ujë me tas,
Zade moj vashë
Buza mua shqim ma terë .”
Ndersa vlen të kujtohet se sofra është pararendësja e tavolines së sotme, që është perdorur nga të parët tanë si orendi shtëpiake shumë e rendësishme, rreth të ciles uleshin burrat , paria, gratë, femijet, por edhe miqtë e të ftuarit e tjerë . Sofrat kishin edhe misione e emertime të ndryshme si: “Sofra e bajrakut (flamurit), sofra e fejesës, sofra e dasmes, sofra e udhës së mbarë bijës, sofra e mirseardhjes nuses, sofra e drekëve, sofra e pajtimit, sofra e puntorisë, sofra per mikun, sofra e përgimit, sofra e ndrikullave, sofra per nunin, sofra e probatinisë, gostia e thiut.”. 9. Burrat rreth sofres uleshin këmbëkryq, ndersa gartë rrinin ndër stola. Pranë sofres duhet ndejur brijaza, duke ndejë nga sofra vetëm njerin gju, per të mos marrë vend shumë. Per të treguar sa miq pat shtëpia, perdorej njesia e matjes – sofër, të cilës i qasen 11 vetë për të ngrënë në të…10. Risia sinjifikative e kësaj orendia shtepiake Iliro-Shqiptare është se u ka qëndruar shekujve dhe është “simboli” i formës saj të rrumbullaket.. Edhe sot kur zhvillohen bisedime që kerkojnë “vlersim të barabart” partnerësh dhe homologësh perdoret ” e bija” e sofres, tavolina e rrumbullakët…
Në muze qendron hieshëm edhe djepi ku u perkunden me kenget e zemres së nënës për atdhedashuri, kreshniket e ketyre trojeve e maleve që nuk e lanë kurr Shqiperinë-nanë pa djal në votër.. Kengët e Djepit (ninullat) që kendonin nënat shqiptare janë të shumta, e me karakter, trimërie, fisnikërie , bukurie, dashnie, besnikërie e mbi të gjitha atdhetarie… Djepi me foshnjen në të është njohur edhe si “mjet” i vlefshëm , që “ndalonte” pushkën e pajtonte gjaqe në mes shtëpiave e familjeve. Per këtë fetari , atdhetari dhe filozofi i njohur at Anton Harapi do të shkruante: “ …Kur ishin punët e pezmatueme… e s’punonte hatri as fjala e kujtë , na gjithmonë kemi marrë nji foshnje në djep, kemi zgjidhë burrat ma të mirët , kur kemi mujtë kemi marrë me veti edhe klerikë, edhe i kemi shkue të zot të shtepisë n’derë të oborrit , per me na falë e dhanë besë për hatër të Zotit e të asaj foshnje . Aty në derë pa hij mbrendë kemi permbysë djepin me gjithë foshnje, e kemi pritë të dalë i zoti i shtëpisë me na ndeshë e me na sjellë mbarë atë djep; pastaj na ka shti mbrendë dhe na ka dhanë besë si e lypte nevoja. Por kur i zoti i shtepisë nuk ka dalë me i ndeshë njerzit që i kanë në derë , e as se ka prekë djepin , atëherë asht marrë vesht se nuk don me dhanë besë , e na pa i hij mbrendë aspak , jemi nisë e shkua ndër shtëpijat tona. Zotni me i çue kujë djepin në derë asht ma e mbramja e ma e fuqishmja mënyrë per me ndërmjetsue…”.11. Në ketë muze të bien në sy edhe “almiset” me të cilat punonin gratë e shtëpisë së malësorit shqiptar si shtroje, mbloje e veshje prej leshi si vekët, gerhanët, furka me bosht e tjer. Shpesh herë kur lindëte vajzë thoshin ka “lindur” furkë, ndersa kur lindëte djal thuhej ka lindur “pushkë”… Për furken ka edhe një histori të “vogël” që mendova ta citoj: “ Nën emën furkë permblidhen, të thuash, të gjitha rangët e detyrat e grues në familje…. Furka asht almistra që e perdorin granija per me tjerrë me të…. Perdorimi i furkes kapet deri në ma të hershmet mote të historisë…”.12. Në muze i është bërë vend edhe gurit gjakut e tjer (si mjekim popullor). Por në muze shihet edhe një derë e vjeter me moshë mbi 170 vjeçare, e cila i perket shtepisë të Smajl Martinit të Grudes dhe bijës tij Tringës e cila hapi edhe shkollë në Grudë duke sakrifikuar pasurin e saj..
EKSPONATET E MUZEUT TRASHIGOJNË EDHE GJUHËN ILIRO-SHQIPTARE

Eksponatet arkeologjike të muzeut ruajnë një histori të “heshtur” të punës e jetës së këtyre trojeve, kryesisht me karakter bujqesor… Në muze kemi almise që përgatiste vetë bujku dhe ishin të “konsumueshme” si parmenda, shtjeza , trina , grada , koshi , koshiqi , kosherja e bletve , krozha , rrota e qerres, kulari , zgjedha , qaforja , hosteni , kamxhiku etj. Por mbi të gjitha në muze janë të ekspozuara almise apo vegla bujqësore të cilat trashigojnë edhe emra në gjuhen Iliro-shqiptare , disa nga të cilat perdoren edhe sot si : Kazma , Shati , Kmesa , Kiza , Kosa , Kosorja , Sëpata , Latusha , Lopata , Drapëri , Parmenda e Plori me paime të tjera për pënden e qeve e për kalin… Por keto vegla bujqesore na kujtojnë edhe bimët që kultivonin të parët tanë dhe ruajnë edhe sot emra të trashiguar nga ilirishtja si; Gruri, Elbi ,Thekra, Tershana , Meli ,Qiqra , Fasulja , Batha , Lakra, Pjepni , Preshi etj. .Nga ilirishtja trashëgojmë edhe emrat e disa pemve frutore si Kumbull , Qershi , Pjeshkë , Fik, pjergull..etj. Gjithashtu nga ilirishtja e kanë prejardhjen fjalët kalli , kallëz, plis, bluaj , hedh ,mbjell , shijë , byk, kashtë etj. 13. Duke parë ketë tashigimi të këtyre fjalëve dhe emrave iliro-shqiptare që kanë “rrugëtuar” prej qindra e mijera vitesh të pa trandura nga stuhitë e mungëtirat e shekujve na duket se tingëllojnë aktuale edhe fjalet : ” Shqiptar vëlla duaje gjuhën tande me një dashni të përflakëshme , jeto për të e vdis per të… e mos t’na dhimbset jeta per dashni të gjuhes…sa të kesh gjuhen ke me kenë edhe ti vetë..”14. Me këto të dhëna arkeologjike perputhen edhe vargjet e Klaudianit, poetit që i perket fundit shekullit IV dhe fillimit te shek.V. kur ai shkruante :
“Ai (bujku ilir) i pertrinë me grihen e tij kosat e nxira nga ndryshku,
i bën te shkelqejne shetrit e demtuar nga mosperdorimi, …..
dhe e mrekullon parmenda, të cilen rishats në dorë e mori,

plisa dheu dhe aromë mbjellje nxjerr.
E ndersa pret pyje e shkurre, këtë tokë të re, e kthen në ara e vreshta…”.15.

Duke parë me imtesi edhe disa paisje e mjete që u kanë sherbyer para-ardhësve tanë si bujqë, nuk duhet të harrojmë se Iliret pershkruhen si mjeshtra të kultivimit të vreshtave dhe krijues të llojeve të zgjedhura. Iliret kanë punuar si mjeshtra deri në GALI (Franca e sotme)… Në shekullin e parë mbas Krishtit lavdrohej për prodhim vere një lloj rrushi ilir me emrin “BALISKU”. Madje Plini i vjetri i krahasonte cilesitë e rrushit “Balisku” me coccolobis-in në Spanjë. Në viset Ilire prodhohej me shumicë elbi, nga i cili nxirrej një pije me emrin SABAJEN, pije e cila ka qenë e perhapur dhe është perdorur deri në mesjetë.16.

ARMËT E MUZEUT
Në muze shikon disa nga armët që mbajur malësori shqiptar ndër mote e shekuj, si taganin, kurtjelen, shpaten, harbinë, huten, peticen, mauzerren, livoren, gjerdanin e fishekeve, veglat e pastrimit e vojimit të armëve e tjer. Armët kanë qenë të shumëllojshme, ato kanë ardhur tuj u permirsue. Studiuesi dhe etnografi At Kolë Berishaj i ka rënditë këto armë edhe sipas një dëshmie të marrur nga një plak 115 vjeçar nga Arza e Traboinit (Ucë Tomë Gjelaj) . Ai armët e zjarrit i “rëndiste” : -Huta e zakonshme apo huta kacaturrë, – Kapsulaça, – Huta Martine , – Kapaklija, – Berdanka , -Ostrogusha , -Novica…… Pos këtyne ka pasë edhe armë të tjera që malësorët shqiptarë i “thirrnin” me emrat : -Xheverdare , – Karajfile , – Ltine, – Breshane , – Novicë, – Dodume… Armët shqiptari i ka mbajtë për mbrojtjen e vet, për mbrojtjen e vendit, si dhe për stoli e për plotësimin e trupit vet. Në mentalitetin e vet, burri shqiptar është kenë i hjeshëm me shkua me armë, sidomos kur janë mbledhë në log të kuvendit. Kudo e kurdo me pa shkue pa armë i asht dukt vetja si i çuditshem, si i ngathun e si me pasë diçka mangut. Shqiptari pra s’ka mujtë me ndejë pa armë. Armët të shumtën e herës i ka marrë në luftë, por kur s’ka mujtë ndryshej ka shitë kaun e kularit dhe e ka ble pushkën e pa të nuk ka ndejë. Pushkën e ka mbajtë “nuse”: të pastër, të dlirtë si pasqyrë. Për armë edhe janë betue (kanë ba be). Kur burri shqiptar ka thënë : “Pasha armët”, shqiptari as të ka rrejtë as të ka hangër fjalët. Për armët edhe janë lavdue…17. Ndërsa një studiues huej i fundit të shekullit XIX për “dashurinë” e shqiptarëve për armët do të shkruante : “Dorezat e revoleve që shqiptari mban në brez , janë të gjitha të gdhendura dhe të zbukuruara, por po i pelqeu më shumë pushka, ajo është e gjatë, e hollë dhe njësoj e gdhendur dhe e zbukuruar, shpesh me gurë të çmuar, me një gdhendje të artë për gjatë tytës.18.
Siç tregon historia jonë, armët kanë qenë “shokët besnik” të pandarë të malësorve e shqiptarëve ndër mote e shekuj, shpesh edhe në kushte mbijetese. Duke parë se shqiptari dhe arma e tij kanë qenë gati “sinonim” i njeri tjetrit më shkon mendja te vargjet lapidare të homerit shqiptare (At Gjergj Fishtes):
“…Kemi këndue po armët besnike
Që flakërue kanë në dorë t’Shqiptarve
Kah kanë dekë për besë jetike
Kah kanë dekë kta, per DHE t’parëve..”19.

Mrekullisht e pershkruajnë jetën dhe perpjekjet e të pareve tanë vargjet “bashkohese” me trojen shqiptare të shekullit XIX, Vraninen… me titull :”Shqiptari” nga të cilat “zgjodha” tre vargje të citoj:
“…Çfarë ka ma të shtrenjtë e ban fli per çdo gur Shqipnie !
Asht permendore , madheshtor në vorfenin e vet,
po e preke ku i dhemb, në komb e në nder, të pret e të vret !.20.

VESHJET E GRAVE E BURRAVE NË MUZE
Në ambientet e muzeut janë të ekspozuar veshjet kryesore të malësorve e malësorëve me në krye xhubleten… Ka mbetur unik krahasimi qe i bënë xhubletes studiuesi hungarez Daniel Kornidez në vitet 1753-1754 kur shkruante: “As palloi, e as ylberi nuk kanë aq ngjyra sa xhubleta e grave kelmendase .”21. Xhubleta…në muze…na kujton se kjo ishte veshje unike , e bukur e fisnike e femrave iliro-shqiptare . Në xhubletë edhe sot “bashkëjetojnë”: trashëgimia , historia, e pse jo edhe nostalgjia. Xhubleta në “luftë” me “harresen”, ndër shekuj gjeti “çerdhen” e mbijetesës mijëra-vjeçare, në veriun e Shqiperisë në pergjithsi dhe në Malësinë e Madhe në veçanti. Te malësorët u ruajt më gjatë e më mirë se në asnjë trevë tjetër iliro-shqiptare kjo veshje, dhe trashëgimia e saj të pakten rreth katërmijë-vjeçare. U ruajt nga stergjyshet , gjyshet e nënat tona nga njeri brez në tjetrin. Xhubleta u ruajt jo vetëm si veshje me vlera të papërsëritshme të traditës popullore shumëshekullore , por edhe si veshje në të cilën “shkruhej” histori jete , zhvillimi , civilizimi, bestytnish , besimesh etj. Nëse historia e popujve të tjerë të lashtë u trashëgua duke u shkruar në “hiroglife” të gdhëndura në gurë e mjete të tjera “rrethanore”, te iliro-shqiptarët kjo histori u trashëgua edhe e “qendisur” në mesazhet . ngjyrat , simbolet e figurat e xhubletës. Xhubleta ka qënë edhe objekt i shumë studiuesve dhe albanologeve, që nga Hoernes, Wide, Evans, Vasitis, Nopça etjerë, por ne po shkepusim pak rrjeshta nga ajo çfar shkruan ilirologu i njohur kroat Aleksender Stpçeviç.. : “Gratë Ilire visheshin me…xhubleten..që mbajnë hyjneshat lokale dhe gratë valltare … Hyjnesha Diana vishej me ketë veshje në formë kembane të qendisur mrekullisht prej qindra figurash e bojnash. E kjo veshje grashë (xhubleta) është ruajtur mrekullisht te shqiptaret e Shqiperisë së Veriut…”.22. Perveç xhubletes në muze janë të ekspozuara edhe veshje të tjera si xhoka , postava , rubat (shamiat) e kokes të grave që janë trashigimi Ilire, madje edhe shamiat e bardha që shpesh lidheshin si kapica mbi kokë, janë trashigimi Ilire, që kishin per qellim të ruanin floket nga pluhrat, por edhe të mos fshihnin hiret e fëtyrës së grave Ilire…23. Gjithashtu në muze gjinden edhe “paime nusesh” si duvaku, masha me vargjë , çorape, gubere, pshtjellakë , opakë me vaq , perqagëzat (nxirreshin prej lëkurës dhive e perdridhen sikur të ishin pej prej boshtit) , këputët , krozha e nuses, si dhe arka ku futeshin teshat e nuses . Arka me teshat e nuses sterpikeshin me ujë të bekuem. Kur arken e nuses e çonin në shtepinë e djalit (që martohej) e prisnin me këngë e gëzim, si :
“Po shëndritë rruga mbarë,
po na vjen arka me pajë,
eja nuse ardhsh e bardhë,
ardhsh me baft e me nafakë,
na e paç jetën e gjatë,
ty të gëzoftë djali n’konak !.”.24.
Gjithashtu në muze janë të ekspozuara stoli si ; varse, vargj, vathë , unaza e ornamente të tjera zbukurimi per gratë.
Në muze një vend të rendesishem zënë vjeshjet e burrave që etnografi malësor At Kolë Berishaj i “shenon” me fjalët, petkat që ka bajtë burri, duke i renditur : -Gjurdi, – Gubere, – Xhabadan, – Mitan, – Jelek, -Kmishë , – Sahat e qastek, – Brez, – Xhakçir (tirqit), – Këputë, – Opakë ( me vaq, me saftjan, me krygjëza e gogisht), – Qeleshe (kapicë plisit), – Shalli (shtatë pash), – Padifoga me duhan, – Të dhezmet (gur, unur e kaf) , – Kamishi (çibuku , sipësinë)…”.25.
Nga veshjet e burrave menduam të “veçojmë” disa nga keto si ; kmishën e burrave me origjinë ilire të qepur me dorë nga gratë, per të cilen një famulltar –etnograf e historian ,(Lovro Mihaçeviq), ka mbledhur një këngë vaji të gruas për burrin, që i kishte qepur e qendisur një kemishë, por që nuk kishte arritur ta gëzojë, ku në mes të tjerave i thoshte :
Njikët këmishë ti me m’ia çue
Edhe thuej ti Gjonit tem,
Ruaje mirë o more trim,
Me flokë t’kresë e kam qendisë,
Me lotë t’mi e kam ujtisë,
Me lotë t’syve e kam shpërla,
Në zjarm t’zemres e kam tha”.26.

Në shenimet e një udhëtari e studiuesi (të huej) në Ballkan e në Shqiperinë e fundit të shekullit XIX (nën pushtimin osman) do të gjejmë të shkruar: “Populli që të bie më shumë në sy janë Shqiptarët. Burrat janë shtatlartë dhe zeshkan, me tipare të pashme dhe të rregullta…Shqiptari më la pershtypjen e një sqimtari . Ai dëshiron që xhamadani i tij të jenë i qendisur me serm e flori..”.27. Me vlera të rendësishme autoktonie është trashigimia dhe hershemria e kapicës apo qeleshes së bardhë të burrave, e cila sipas studiuesve e historianeve është trashigimi autentike e asaj që mbanin para-ardhesit tanë Ilirët.28.
VEGLAT MUZIKORE..:
Një vend të rendesishem në Muze zënë veglat muzikore si lahuta, fyelli, zymarja, çiftelia etjerë, me të cilat të parët tonë i kenduan bukurisë, trimerisë e trojeve shqiptare. Këto vegla muzikore popullore shoqëruan, “prodhuan”, zbukuruan, hijeshuan dhe i rriten vlerat folklorit autentik malësor e shqiptar, per të cilin at Gjergj Fishta do të thoshte : “Folklori asht pasqyra e kthejlltë e psihes së kombit, asht rrasa e mermerit me të cillen historija zgavron t’endunit e të shndritunit e popujve, asht cehja e pashterrshme e gjuhsisë e letersisë kombtare. Folklorin do ta shqyrtosh po deshe me shkrua historinë e kombit…29.
Per veglat muzikore të të parëve tanë Ilir, shkruan edhe gjeografi e historian i njohur Straboni (i cila ka jetuar rreth vitit 63 para krishtit deri në vitin 20 mbas Krishtit). Nga i cili citojmë : “(Ilirët)- Dardanët ….muziken nuk e lënë menjëanë, po perkundrazi perdorin gjithmon fyej e vegla me kordha..”30. Ndersa një studiues dhe etnograf shqiptar e përshkruan mrekullisht rendesinë e këtyre instrumenteve folklorike kur shkruan : “..Malësori kur merzitet kap Lahutën, fyellin, zymaren etjerë dhe i bie duke e percjell me kangë të permallshme. Këndon diten në maje të ndonjë krepi, ose në hije të ahit. I bahet se dielli ka ngel kah e ndie, se zogjët janë grumbullua rreth tij si të marrun mendësh, se krojet e gurrat kanë ndalue e nuk qesin ujë per mos me ba zhurmë… se shkembinjtë kanë ngreh kryet prej habijet, ndersa hëna dhe yjet e natës i duket se e degjojnë me kënaqesi..”.31. Lahuta veçmas si vegël muzikore popullore e tradites , ka qenë “shoqëruese” e malësorve në raste gëzime edhe në raste luftrash . Një gjë të tillë e cilëson edhe Kral Nikolla (i Malit te Zi) në poemen e tij “Kryengritja e Malsorvet “ (Malisorski Ustanak) të vitit 1911 , nga e cila citoj:

“…Kelmendasit …luftojnë rreptë … ,

Gjysa e këtij bajraku kanë lahutat mbas shpine ,

Për me këndue gjatë luftimit ,

Lumnit e veta të fitimit …”. 32.

EKSPONATET , HISTORI AUTOKTONIE
Eksponatet dhe inventari arkeologjik i muzeut janë nga më të thjeshtat e deri ato të zbukuruara me figura e skalitje të ndryshme dhe me simbolika vendase që nga ajo parakristiane e Diellit e deri ato Krisatine etjerë… Muzeu me gjithë këto eksponate arkeologjike dhe etnografike që mbanë brenda me një histori autoktonie Iliro-Shqiptare rreth tremijë-vjeçare…të cilat të duket se të thonë:
“…Fis ma t’vjeter kund nuk ka ,
se asht ky fis n’za i Shqiptarit,
në mes t’cilit punët e mëdha ,
për Europë xunë t’enden sparit …”33.

Inventari i shumtë i eksponateve arkeologjike dhe etnografike të muzeut që e shohim na shpalos jo vetem historinë iliro-shqiptare në pergjithsi, por mbi të gjitha, historinë e qytetrimit dhe zhvillimit të dy fiseve të njohura Ilire të ketyre trojeve ; Labeateve dhe Diokleateve (që “ndaheshin” dhe bashkoheshin “këtu”..), të dinastisë shqiptare të Balshajve etjerë deri në ditët e sotme.
Ndërsa ne banorët e këtyre trevave shqiptare, ( sot disa edhe “malazeze” ), me ndergjegje apo pa ndergjegje jemi trashigimtaret direkt të ketyre fiseve Iliro-shqiptare, gjë të cilën e tregojnë jo vetëm shumë zakone, doke e tradita jetësore të “perbashkëta”, por edhe eksponatet arkeologjike dhe etnografike të ketij muzeu.. Prej shekujsh në hisen e truallit tonë kanë mbirë edhe farëra të huaja që na kishin sjellë ndër shekuj erërat e lindjes.. Ku shpesh nga keto farëra të huaja mbinë dhe u rriten bimë të harlisura (edhe me “hormonet” stimuluese të Europes plakë), sa që kerkuan të na marrin edhe hisen e diellit, tokes dhe qiellit, që na kishte falur vetë krijuesi të parëve që me krijimin e jetës mbi këto troje… Muzeu me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik të mbledhur dhe sistemuar nga etnografi erudit Shtjefen Ivezaj është një dëshmi monumentale e vijushmerisë historike Iliro-shqiptare me kahje vetëm europiane-përendimore…

PAK FJALË NË VEND TË NJË EPILOGU

Muzeu etnografik i Malësisë (edhe pse vetem në disa metra katrore, në katër dhoma e një koridor), me inventarin e tij arkeologjik dhe etnografik ruan në vetvehte rrënjë Iliro-Shqiptare të pa “thara” kurrë, edhe pse mbi trojet tona etnike vërshuan më shumë acare, rrëbeshe e stuhi se ditë të mira me diell… Ndaj themi se muzeu etnografik i Malësisë është Malësia e dëshmive 3000 vjeçare të rrënjëve Iliro-Shqiptare, si dhe krenaria jonë…, krenari e cila më ngjason me vargjet brilante të gjermanit Dr. Gerhard Geseman me titull: “Krenari Shqiptaresh”, nga e cila zgjodha të citoj:

“… E ruajta, e mbrojta, u gjakosa për këtë tokë,
ndër motet ma të veshtira pushken pata shok.
Në lahuten time do ta gjesh historinë,
të lashtë sa rruzulli për mua, për Shqipërinë!
Më ka lindë shqiptarja e ashpër e fortë,
midis dhenëve dhe krismave, mbi shkambin e ftohtë,
Më ka mbeshtjellun me shallin e leshtë e të ngrohtë,
pshtjellakun ma të mirë, që s’asht pa në botë!
Lidhur më ka me sixhim, loze manaferre.
Nuk më ka perkedhelur, por ushqye me tamel dele !
Dhe për këtë jam betue :
Askujt udhen për vendin e të parëve nuk kam me ja lëshue !.34.

Patrioti me trup të vogël por me zemër të madhe shqiptarie z.Shtjefen Ivezaj me ngritjen, pasurimin e mirmbajten e Muzeut Etnografik të Malësisë i ka ngritur një monument të pakontestueshëm historisë të autoktonisë e këtyre trojeve etnike shqiptare. Këtë muze unë pa frikë me rastin e 20 vjetorit të tij mendova ta quaj Malësia e dëshmive 3000 vjeçare e rrënjëve Iliro-Shqiptare…

REFERENCAT:

1.At Shtjefen Gjeçovi, Një Argëtim Arkeologjik, botuar në vitin 1920, Ruzhdi Mata; Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Vepra, fq.67, Tiranë 1982.

2.Hyacinthe Hecquard (Historia dhe pershkrimi i Shqiperisë së Eperme ose Gegërisë, fq.196, Plejad 2008.

3.Giuseppe Gelcich, Zeta dhe Dinastia e Balshajve, fq.366, sh.b.“55”, Tiranë 2009.

4.Franc Nopça, UDHETIME NËPËR BALLKAN, fq.16.sh.b. Plejad, Tiranë 2007.
5.Luiggi M.Ugolini, SHQIPERIA E LASHTE , gjurmime arkeologjike, fq.34, 86-87. Sh.b. “Migjeni”, Tiranë 2009.

6.Luiggi M.Ugolini, po aty, fq.70.

7.Ruzhdi Mata,po aty, Shtjefen Gjeçovi, Jeta dhe Veprat, fq.71, Tiranë 1982.

8.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia. fq.13-14, shtypshkronja “Mihal Duri”, Tiranë 1980.

9.At Kolë Berishaj, Përreth sofrave, vepra-I-, fq.18-45, Misioni Françeskan Tuz, Enti Botues “Gjergj Fishta”, 2013.

10.At Kolë P. Berishaj, Sofrat në Malësinë e Madhe, fq.7, Ferizaj 1990.
11.At Anton Harapi , Andrra e Pretashit ,fq.154 , botime Franceskane , Shkoder 2008.

12.At Gjergj Fishta, Furka, rev. Grueja Shqyptare, nr.3, viti 1921.
13.Skender Anamali., Arkeologjia dhe Bujqesia..fq.105-110.

14.At Shtjefën Gjeçovi Agimi i gjytetnisë, -1910, fq.114-115, botime Françskane, Shkodër 2018.

15.Ilirët dhe Iliria te autorët antikë, Akademia e Shkencave e Shqipërisë, perg. Nga Selim Islami (red.pergjegjës), Frano Prendi, Hasan Ceka, Skender Anamali, fq.360, botime Toena, Tiranë 2002.

16.Skender Anamali, po aty, fq.26-27.
17.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.46-48, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

18.John Foster Fraser, ”Shqiperia e Poshtme”, fq.11, botimi shqip : Zenit Editions 2009.

19.At Gjergj Fishta ; Vallja e Parrizit, Mrizi i Zanave,Anzat e Parnasit, fq.9, enti botues Lisitan, Lezhë 1994.
20. Sulejman Krasniqi, ”Oso Kuka”..,fq.247-248. sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.
21.Prof. dr. Andromaqi Gjergji ; Xhubleta një element i lashtë kulturor, Matriale të sesionit shkencor, Malesia e Madhe një visar shqiptarie , fq.116, Koplik, dt.23-24 shtator 1996, botim “Logoreci” Tiranë 1997.
22.Aleksander Stipçeviq, ILIRET, historia, jeta, kultura, simbolet e kombit fq.91, botime Toena, Tiranë 2002.

23.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.92.

24.Lovro Mihaçeviq, Nëpër Shqiperi 1883-1907, mbresa udhtime e etnografi, fq.119, Enti botues “Gjergj Fishta”, 2006.

25.At Kolë P. Berishaj, Etnografi -3-, fq.56-59, Enti botues poligrafik “At Gjergj Fishta”, Tiranë 2003.

26.Lovro Mihaçeviq, Nepr Shqiperi-1883-1907,fq.130.

27.John Foster Fraser, po aty, fq.8.
28.Aleksander Stipçeviq, po aty, fq.89.

29.At Gj.Fishta, Hyrja te “Kanuni i Lekë Dukagjinit”, mbledhur nga Shtjefen Gjeçovi.

30.Iliret dhe Iliria te Autoret Antik, fq.155.

31.At Gjon Karma, Folklorë, Përmbledhje vrojtimesh përmbi zakonet edhe Giuhen popullore të botueme në rivisten “Leka”ndër 11 vjetët e para, Kerkime ndër malet e Veriut, fq.261, riprodhim i përpiktë i orgjinalit, shtypur në shtypshkronjën “Shkodra”, Shkodër 2002.

32.Botim special i rev. “Leka”me me rastin e 25 vjetorit të shpalljes së pavarësisë së Shqiperisë , 1937 , fq.29(631).

33.At Gjergj Fishta, Lahuta e Malesisë, fq.105, Romë 1991.

34.Sulejman Krasniqi, Oso Kuka, fq.140, sh.botuese “Naim Frashri”,Tiranë 1990.

VOO: Për muzeun Etnografik të Malësisë dhe risitë e tij të autoktonisë në vitin 2021 kam botuar monografinë me titull: Muzeu Etnografik i Malësisë, vepër monumentale autoktonie e Shtjefen Ivezaj-t. Sponsorizimin e botimit të kësaj monografi e ka bërë Shoqata Atdhetare ”Malësia e Madhe”-Michigan, SHBA, të cilën gjëjë rastin ta falnderoj edhe njëherë publikisht.