Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for July 2023

“NA THONI, KUSH PARA SHQIPTARIT, I NGAU QETË SINORËVE TË BALLKANIT?“ — UNIVERSITETI I BERNËS NË ZVICËR VËRTETON DEKLARATËN E AT GJERGJ FISHTËS NË KONFERENCËN E PAQËS NË PARIS, MË 1919

by

Nga Frank Shkreli

A person standing at a podium with a flag behind him Description automatically generated with medium confidence

Universiteti i Bernës në Zvicër pohoi zyrtarisht se Lini në Pogradec, është vendbanimi më i vjetër në Europë, njoftojnë një numër mediash në trojet shqiptare, por edhe mëtej.  Sipas të dhënave në media, por dhe deklratave zyrtare, rezultatet e gërmimeve mbi 4-vjeçare, në bashkpunim midis arkeologëve shqiptarë dhe atyre nga Universiteti i Bernës kanë konfirmuar se vendbanimi palafit i Linit në Pogradec, është më i vjetri në Europë, mbi 8500-vjeçarë, sipas ekspertëve zviceranë e shqiptarë – një zbulim ky shumë i madh, sipas tyre. 

Në këtë ndërkohë edhe Ambasada e Zvicrës në Tiranë ka reaguar në portalin e saj, duke e cilësuar punën e ekspertëve zviceranë e shqiptarë, si, “Zbulime arkeologjike të mëdha rreth Liqenit të Ohrit!”  Ndërsa selia diplomatike zvicerane njofton se me rastin e këtij zbulimi vet Ambasadorja e Zvicrës në Shqipëri, Ruth Huber ka bërë një vizitë ditët e fundit në Lin afër Pogradecit, për të dëshmuar bashkëpunimin e frytshëm mes ekipit të Universitetit të Bernës, të udhëhequr nga Prof. Albert Hafner, dhe arkeologëve shqiptarë. 🇨🇭🇦🇱

Z. Albert Hafner, arkeologu nga Zvicra, citohet të jetë shprehur për media të ndryshme se kemi të bëjmë me një vendbanim që zhvillonte bujqësinë 8 deri në 9 mijë vjet më parë, që më pas është përhapur në Itali dhe në të gjithë Europën. Ai tha gjithashtu se ky vendbanim është rreth 2 mijë vjet më i vjetër se ato të gjetura në Zvicër.   “Këtu është zhvilluar bujqësia, që më pas është zhvendosur në Itali dhe në të gjithë Europën”, shprehet arkeologu zviceran. “Njohuritë që kemi fituar në Zvicër do t’i zhvendosim këtu për të vijuar më tej me gërmime që të kemi më shumë të reja mbi vendbanimin më të vjetër në Europë”, është shprehur arkeologu zviceran. 

An aerial view of a town Description automatically generated

                                                          Lin, Pogradec

Edhe për arkeologun shqiptar, Z. Adrian Anastasi, ky është një zbulim i madh, pasi edhe rezultatet e kanë konfirmuar, tha ai për mediat shqiptare.  Një zbulim i madh, me të vërtetë për shkencën – një sukses i madh gjithashtu edhe për bashkpunimin midis arkeologëve zviceranë e shqiptarë për këtë projekt, të financuar nga Bashkimi Evropian.  Por një zbulim dhe vërtetim shumë domethënës, sidomos, për historinë e mohuar të shqiptarëve, që tregon se shqiptarët janë populli më i vjetër në ato anë të kontinentit evropian.  “Ky vendbanim rezulton të jetë më i vjetri në Europë”, është shprehur arkeologu shqiptar, Z. Adrian Anastasi.

Me kjëtë rast — për këtë zbulim historik arkeologjik të preardhjes së paraardhësve të lashtë të shqiptarëve, për vendbanimin e tyre të parë në Evropë — në Lin të Pogradecit — foli shumë bukur e bindshëm shkenca këto ditë e fundit. 

Sot, flet shkenca mbi preardhjen e shqiptarëve dhe trojet e tyre të lashta, kur flet për një vendbanim, siç është vendbanimi i parë në Evropë – në Lin të Pogradecit: “Këtu është zhvilluar bujqësia, që më pas është zhvendosur në Itali dhe në të gjithë Europën”, 8 deri në 9 mijë vjetë më parë, shprehen sot ekspertët dhe shkenca evropiane.

Ky “zbulim” i “vendbanimit të parë në Evropë”, dihej se ishte aty, si shumë të tjera trako-ilire anë e mbanë Ballkanit Perëndimor, por deri tani nuk flitej nga askush për gjëra të tilla – se nuk ishte dhe nuk është as sot në “modë”, se mund të ofendohen ata që kanë ardhur shumë më vonë e kanë zaptuar ato troje.  Por, atdhetarët e vërtetë e guximtarë të Kombit si At Gjergj Fishta jo vetëm e kanë ditur të vërtetën historike por edhe edhe kanë deklaruar para botës pa drojë, historinë e lashtë e të vërtetë të Kombit shqiptar, si pasardhës të Trako-Ilirëve.

Poeti i madh i Kombit shqiptar, At Gjergj Fishta, në fjalimin e tij, “Në emën të dërgatës, të qeverisë e të kombit Shqiptar”, në Konferencën e paqës në Paris më 1919, sfidoi Evropën dhe botën, më shumë se një shekull më parë, me pyetjen: “Na thoni, kush para Shqiptarit, i ngau qetë sinorëve të Ballkanit?”.  Frank Shkreli/ “Na thoni kush para shqiptarit i ngau qetë sinorëve të Ballkanit?” | Gazeta Telegraf – 

Sot, zbulimet e reja vërtetojnë se Fishta kishte të drejtë kur foli për rrënjët e shqiptarëve dhe për bujqësinë që të parët e shqiptarëve jo vetëm që e praktikonin vet, po ia mësuan këto praktika edhe Evropës mbarë, 8-9 mijë vjetë më parë.

“Porse, si të thuesh, si nji shkatërrinë e dhimshme anieje të mbytun në det, prej humbjes së kësaj familjeje Trako-Ilire, sot, atje ndërmjet Thesalisë e Malit të Zi, prej brigjeve lindore të Adriatikut e deri në stom të Vardarit, shpëtoi gjallë nji grusht njerëzish, të cilët zanë vend a mbas murojes së disa maleve titanike, ose nën hijen e kandshme të disa fushave gratçore dhe të kerthnesta, – banë e përmallshme e hyjnive të moshës prrallëzore. – u banë ballë me fuqi kurrë të përkulshme të shpirtit të vet bujar, kjoftë thellimeve të kavaljeteve, kjoftë padrejtësisë së hipokrizisë njerëzore. Të stolisun me nji forcë të jashtzakonshme qindrese…”, është shprehur Fishta më shumë se një shekull më parë.

Mbi një shekull më vonë, të gjithë ne dhe mbarë Evropa, e sidomos të gjithë ata që edhe sot e kësaj dite mohojnë prejardhjen dhe identitetin e shqiptarëve në trojet e të tyre shekullore Trako-Ilire — e mori përgjigjen ndaj pyetjes retorike të At Gjergj Fishtës, drejtuar Evropës më 1919 — nga shkenca – pikërisht, nga zbulimet arkeologjike në Lin të Pogradecit. “Na thoni, kush para Shqiptarit, i ngau qetë sinorëve të Ballkanit?”.  

“Prej brigjeve gjimuese të Euksinit e në borën e amshueshme të Alpeve Julie; prej bigave bumbulluese të Akrokeraunve e deri ndër karma të thepisuna të Karpateve, ende të rime me gjak njeriut, në ato kavaljetet e kalueme, banonte, si zotnia juej mirë e di, ajo familja e madhe Trako-Ilirike, në nam’ e në za në histori të fiseve dhe të kombeve…”.

“…E mirë pra, Zotnij të nderuem, ky asht bash ai populli i vogël Shqiptar, aq pak i njohun dhe aq zi i gjykuem në Europë! I vjetër sa fosilet, sa stalagtitat e shpellave jehuese të maleve të veta vigane, e le të thuesh prej vetë bucave të Shqipnisë, ai asht sot zot autokton e i pakundershtueshëm i tokave të veta. Ende sllavi nuk kishte dalë prej bjeshtës së thellë t’ Uralit e ende s’ ishte ngjizun e sotmja frotë laramane neohelenike, kur Shqiptari korrte me zagna, fushat e pafund të Ballkanit. Qe kështu, Shqiptari e kishte mbyllë nji periudhë të gjatë të historisë së vet në moshën e rruzullimit. “Na thoni, kush para Shqiptarit, i ngau qetë sinorëve të Ballkanit?”. Ka qenë pyetja e At Gjergj Fishtës. 

Shumë mirë që sot foli shkenca, me prova, për preardhjen e lashtë të Kombit shqiptar nga rrënjët Trako-Ilire, por At Gjergj Fishta u ka thenë fuqive të mëdha të Evropës që në vitin 1919, se si atëherë ashtu dhe sot, përveç provave materiale shkencore të njoftuara këto ditë në Lin të Pogradecit, kush do të dijë të vërtetën, sipas At Gjergj Fishtës: “Historinë e kemi aty, Zotnij të mij, e ajo na flet shumë kjartë. E ashtë kot që hipokrizia diplomatike të mundohet me ia shue zanin me shtupa notash zyrtare ose gjysëzyrtare: zani i saj (historisë) i pingrueshëm, përshkon kavaljetët”, ka thënë, ndër të tjera në fjalimin “Shqiptarët e të Drejtat e Tyne”, At Gjergj Fishta në Konferencën e Paqës në Paris, në vitin 1919. 

Zëri i At Gjergj Fishtës meriton të dëgjohet edhe sot, ndoshta më shumë se kurrë më parë. Edhe sikur të duam ta harrojmë zërin e këtij apostulli të madh të Kombit shqiptar, e Vërteta, sikur na pengon duke u thenë shqiptarëve se mësimet dhe trashëgimia e tij duhen mbajtur gjallë, nëqoftse duam që Hylli i Kombit shqiptar të mos fiket  në hapësirën e kupës qiellore”, do të këshillonte shkrimtari e poeti Ernest Koliqi.

Frank Shkreli

A black and white text and a person with two heads Description automatically generated
May be an image of 2 people, wetsuit and snorkel

 A group of people standing around a log Description automatically generatedZbulime arkeologjike të mëdha rreth Liqenit të Ohrit një bashkëpunim i frytshëm mes ekipit të Universitetit të Bernës, të udhëhequr nga Prof. Albert Hafner, dhe arkeologëve shqiptarë. 🤝🇨🇭🇦🇱 — Fotot nga zbulimet në Lin të Pogradecit janë nga portali fejsbuk i Ambasadës Zvicerane në TiranëMay be an image of 1 person and text

                  A person sitting in a chair Description automatically generatedAt Gjergj Fishta në qershor 1919 me temën– “Shqiptarët e të drejtat e tyne”, në Konferencën e Paqes, Paris

KJO MURTAJË E ZEZË E BALLKANIT 

by

????????????????????????????????????

– ideologjia serbomadhe – 

Serbia e Madhe ose ideologjia serbomadhe është ide irredentiste e cila ka për qëllim t’i bashkojë në një shtet të përbashkët të gjitha territoret në të cilat jetojnë apo kanë jetuar dikur serbët. Gjatë historisë, kjo ide shfaqet në forma të ndryshme dhe me emërtime të ndryshme.

Ideja e krijimit të shtetit të madh serb ka lindur në shekullin XIX, në kohën e zgjimit kombëtar në mare Evropën dhe të luftës së popullit serb për pavarësi. Në mënyrë më të qartë është formësuar në vitin 1844 në “Naçertanien” e politikanit dhe kryeministrit Ilija Garashanin (Ilija Garašanin, 1812-1874). Ky është program politik sekret i Principatës së Serbisë. Sipas tij, shteti i ri serb do t’i përfshinte edhe rajonet   shumetnike të Ballkanit, si Maqedoninë, Bosnjën dhe Hercegovinën, viset shqiptare etj. Gjatë shekullit XIX inteligjencia serbe, me përjashtim të mendimtarëve të së majtës të cilët kanë qenë për krijimin e Federatës Ballkanike, kryesisht e kanë pranuar idenë e bashkimit të të gjithë serbëve në një shtet të madh serb. Një program të këtillë e kanë pranuar edhe shumë sundimtarë dhe shtetarë serbë, duke përfshirë princin Aleksandar Karagjorgjeviq (Aleksandar Karađorđević, 1806-1885), princin Mihaillo Obrenoviq (Mihailo Obrenović, 1823-1868), themeluesin e Partisë Radikale Serbe, kryeministrin Nikolla Pashiq (Nikola Pašić, 1845-1926) dhe shumë të tjerë. Të gjitha partitë politike të Mbretërisë së Serbisë, me përjashtim të partisë socialdemokrate, kanë pasur për qëllim krijimin e Serbisë së Madhe, përkatësisht “bashkimin e serbëve”. Deri në Luftën e Parë Botërore, territori i Serbisë është zgjeruar vazhdimisht. Pas Luftës I Botërore, elita politike serbe është përcaktuar për krijimin e Mbretërisë së Serbëve, të Kroatëve dhe të Sllovenëve, bashkësisë së proklamuar të popujve jugosllavë, të cilën shumë studiues e kanë konsideruar krijim serbomadh. Gjatë Luftës së Dytë Botërore, ndërmjet partizanëve, në një anë dhe çetnikëve serbë, mbrojtës të krijimit të Serbisë së Madhe në kuadër të Jugosllavisë së madhe, në anën tjetër – në Jugosllavi u zhvillua luftë qytetare. Me dështimin e çetnikëve në Luftën II Botërore, dështoi edhe politika serbomadhe, RSF e Jugosllavisë ndërkaq, u ndërtua mbi parimin federativ. Pas vdekjes së Josip Broz Titos (1892-1980), në vitet ’80 të shekullit XX, synimet e serbomëdhenjve që me dekada ishin të mposhtur – tani ringjallen. Gjatë luftërave në Jugosllavi në vitet ’90 të shekullit XX, elita politike serbe, me ndërmarrje kriminale të bashkuar në hapësirën e Jugosllavisë, tentoi të krijojë shtet që do t’i bashkonte të gjithë serbët. Kjo rezultoi me krime lufte masive dhe me spastrime etnike. 

Karakteri agresiv i idesë së Serbisë së Madhe si dhe i projekteve të tjera të krijimit të shtetit të madh manifestohet në përpjekjen e sendërtimit të objektivit të parashikuar, që bie ndesh qartas me vullnetin e artikuluar prerazi të shumicës, të pjesëtarëve të kombeve të tjera, për të mos jetuar në atë shtet. Popujt e Ballkanit me shekuj jetojnë të përzier njëri me tjetrin, ndaj është e pamundur të krijohet një shtet kombëtar i madh pa përfshirë shumë grupe etnike kundër vullnetit të tyre. Gjatë historisë, të gjitha përpjekjet e tilla për krijimin e Serbisë së Madhe kanë përfunduar me krime të spastrimit etnik, me dëbimin e popujve joserbë, madje edhe me gjenocid.          

    Shënim: “Doktrina serbomadhe” apo “ideologjia serbomadhe“ nënkuptojnë idenë nacionaliste të bashkimit të serbëve. Me termin “politikë serbomadhe“ nënkuptohet politika që synon krijimin e Serbisë së Madhe. “Agresion serbomadh” është luftë pushtuese e ndërmarrë për krijimin e Serbisë së Madhe. Ky term ka hyrë në përdorim të gjerë që nga koha e luftërave në Jugosllavi në vitet ’90 të shekullit XX. Me termin “borgjezia serbomadhe” nënkuptohet elita politike serbe e cila promovon ideologjinë e Serbisë së Madhe. Termin e vuri në përdorim Partia Komuniste e Jugosllavisë (PKJ) gjatë Jugosllavisë së parë. Termi “hegjemoni serbomadhe” nënkupton epërsinë e Serbisë në shtetin e përbashkët jugosllav. Termi është përdorur sidomos gjatë Jugosllavisë së parë. 

Sipas serbëve, termi “politikë serbomadhe” na qenkësh floskulë austro-hungareze që duhet të bëjë të mundur copëtimin e Serbisë.   

*   *   *

Ideologjia serbomadhe në shekullin XIX – Ideja e bashkimit të të gjithë serbëve në një shtet është formësuar në fillim të shekullit XIX, si program i integrimit kombëtar dhe i krijimit të shtetit kombëtar në kufij maksimalë. Kjo dukuri e fillimit të shekullit XIX ka qenë e zakonshme ndër popujt e Evropës të cilët zgjimin kombëtar e kanë përjetuar në periudhën gjatë Revolucionit Francez dhe luftërave të Napoleonit (Napoleon Bonaparti, 1769-1821; perandor i Francës) dhe pas saj. Në kohën e rilindjes kombëtare në shekullin XIX, dijetarët serbë kërkonin modele historike për rimëkëmbjen e shtetësisë serbe. Kjo “e drejtë e shenjtë historike” bazohet kryesisht në Perandorinë serbe – kohëshkurtër – të Dushanit*, të shekullit XIV, e cila ka qenë shteti mesjetar serb më i shtrirë. Bujarët kishtarë kanë vajtur në Rusi për t’ia propozuar perandorit rus planet e rimëkëmbjes së “perandorisë sllavo-serbe”. Shtrirje me ndihmën e Rusisë ka kërkuar edhe peshkopi malazias Pjetri I Petroviq Njegosh (Petar I Petrović Njegoš, 1748-1830), duke e zgjeruar Malin e Zi në Hercegovinë, në Dalmaci dhe në Dubrovnik, që do të bëhej edhe kryeqendër.

Shënim: Dushani (Stefan Urosh IV Namanjić, i njohur edhe si Dušna Silni, rreth 1312 – 1355), në vitet 1331-1345 ka qenë mbret mesjetar serb, ndërsa në vitet 1346-1355, perandor i parë serb.   

*   *   *

  “Naçertania” (Projekti, 1844) e Ilia Garashaninit ishte program sekret i politikës së jashtme dhe kombëtare të Serbisë. E shkroi kah fundi i vitit 1844 ministri i Punëve të Brendshme Ilia Garashanini (1812-1874) për princin Aleksandar Karagjorgjeviq (1842-1858).

    “Çerta është bazë e politikës serbe; ajo nuk kufizohet në kufijtë e tashëm të saj, por synon t’ia bashkëngjit asaj të gjithë popujt serbë që e rrethojnë atë”  – Ilia Garashanin, “Naçertanie”.   

Sipas “Naçertanies”, Serbia duhet të punojë për çlirimin e serbëve dhe të sllavëve të tjerë si dhe për bashkëngjitjen e rajoneve fqinje – Bosnjës dhe Hercegovinës, Malit të Zi dhe Shqipërisë veriore, që nënkuptonte edhe Kosovën, që atëherë ishin në përbërje të Perandorisë Osmane. Më vonë, Serbia duhet të punojë edhe për bashkëngjitjen e Sremit, Baçkës dhe Banatit – atëherë në përbërje të Austro-Hungarisë. Veprimtaria propagandistike kryesore e Serbisë do të bazohej në përgatitjen e popullsisë së këtyre rajoneve për t’u bashkuar me Serbinë. Lufta për bashkëngjitjen e këtyre rajoneve do të zhvillohej duke cunguar gradualisht territoret që ishin nën sundimin otoman, në procesin e rënies së pandalshme të perandorisë. Sipas Garashaninit, për këto vende Serbia ushtron “të drejtën e shenjtë historike”, që bazohet në Perandorinë serbe të Dushanit të shekullit XIV. Mbi këtë bazë duhet ngritur sërish shtetin e madh serb: 

“Serbia duhet të përpiqet që nga ngrehina e shtetit turk të heqë nga një gur. Nga ky material i mirë, mbi themelin e vjetër dhe të mirë të perandorisë së vjetër serbe, të ndërtojë sërish shtetin e ri serb”

Në vitin 1848, Ilia Garashanini dhe politikani e historiani serb Konstantin Nikollajeviqi (Konstantin Nikolajević, 1821-1877) bashkërisht hartuan programin politik të njohur si Shtetet e bashkuara serbe, që parashikonte ndarjen e Perandorisë Osmane në dy nënmbretër: në Turqi aziatike dhe në Shtete të bashkuara serbe, ku do të bashkoheshin të gjithë sllavët e pjesës evropiane të perandorisë. Në fillim, Garashanini ishte ithtar i luftës për shtet të madh serb. Më vonë, si ministër i Punëve të Jashtme i princit Mihaillo (Mihailo Obrenović, evoluoi kah zgjidhja jugosllave. Vendosi lidhje me lëvizjen jugosllave dhe ilire në Monarkinë e Habsburgëve (me ipeshkvin kroat Shtrosmajer) si dhe me organizatat revolucionare bullgare.        

  Shënim: Shtrosmajeri (Josip Juraj Strossmayer, 1815-1905) është ipeshkëv kroat, teolog, politikan, themelues i institucioneve shkencore dhe kulturore kryesore kroate.

*   *   *

Si një dokument sekret, “Naçertania” e Garashaninit ka qenë program zyrtar i dy qeverive serbe – i princit Aleksandar Karagjorgjeviq dhe i princit Mihaillo Obrenoviq. programin e “Naçertanies” e kanë ndjekur të gjitha formacionet djathtiste serbe të dhjetëvjeçarëve të ardhshëm. 

*   *   *

Një tjetër ideolog i idesë së Serbisë së Madhe është Vuk Karaxhiqi (Vuk Stefanović Karadžić, 1787 – Vjenë, 1864). Ka qenë filolog serb, reformues i gjuhës serbe. Në vitin 1849 botoi në Vjenë artikullin “Të gjithë dhe kudo serbë” (Srbi svi i svuda). Këtu mbron tezën se të gjithë që flasin në dialektin shtokav, pavarësisht nga përkatësia fetare, tradita apo përkatësia rajonale, janë serbë. Artikulli është pjesë e librit “Kornizë për historinë, gjuhën dhe zakonet e serbëve të të tri feve”. Sipas të dhënave, artikulli qenkësh shkruar qysh në vitin 1836. Për këtë arsye, disa studiues e konsiderojnë si të parin projekt të Serbisë së Madhe. Në këtë artikull ai pohon se serbë janë të gjithë që flasin në gjuhën serbe, ndërsa gjuhë serbe i quan të gjitha dialektet dhe të folmet shtokav. Ai vjen në përfundim se ekzistuakan “serbë të tri feve”, por e quajnë veten serbë vetëm ata të “fesë greke” (të fesë ortodokse), kurse të tjerët nuk duan ta pranojnë këtë emër. 

Me këtë tezë, Vuk Karaxhiqi do të thotë se myslimanët e Bosnjës dhe Hercegovinës janë serbë të fesë islame, ndërsa kroatët kudo qofshin – serbë të fesë katolike.               

   Vuk Karaxhiqi konsideronte se dialekti shtokav është serbishte, ndërsa gjuhë popullore kroate e vërtetë mund të jetë vetëm dialekti çakav. Sipas tij, dialekti kajkav është gjuhë i gjuhës sllovene. Sipas kësaj teorie të Vuk Karaxhiqit, territori në të cilin jetojnë shumica e kroatëve është reduktuar në Istër, në pjesën veriore të bregut lindor të Adriatikut dhe në shumicën e ishujve të Adriatikut.        

      Në vitet në vijim u publikuan vështrimet kritike të shumë autorëve kroatë në të cilat hidhet poshtë panserbizmi gjuhësor i Karaxhiqit. Duke i shpallur të gjithë shtokavistët serbë, autorët bashkëkohorë kroatë konsiderojnë se është pikërisht Vuk Karaxhiqi ai i cili i ka vënë bazat e ambicieve serbomëdha.  

Duke komentuar “Naçertanien” e Garashaninit dhe “Të gjithë dhe kudo serbë” (Srbi svi i svuda) të Karaxhiqit, historiani britanik i Universitetit të Oksfordit Noel Malkolm* (Sir Noel Malcolm, 1956- ), midis tjerash  thotë: “…ka pasur shumë intelektualë kroatë, si Ante Starçeviqi* dhe Eugen Kvaterniku* të cilët kanë mbrojtur ideologji të ngjashme, por me shenjë të kundërt, sipas të cilës të gjithë boshnjakët kanë qenë kroatë”. 

Shënim: 

Ante Starçeviq (Ante Starčević, 1823-1896) ka qenë politikan dhe shkrimtar kroat; 

Eugen Kvaternik (1825-1871) ka qenë politikan nacionalist kroat;

Noel Mlkolm  (Sir Noel Malcolm, 1956- ) është autor i librit “Kosovo: A Short History”, New York: New York Univesity Press, 1998; Botuar në vitin 1998 nga shtëpia botuese “Macmillan”; “Kosova: Histori e shkurtër”, përkthyer nga anglishtja nga Dr. Abdullah Karjagdiu; ripunuar nga Pirro Misha, botimi i dytë; shtëpia botuese “Koha Ditore”, Prishtinë dhe Shtëpia e librit, Tiranë, 2001, f. 514.  

*   *   *

  Programit politik të “Naçertanies” iu mbështet princi Mihaillo Obrenoviq, me Ilia Garashaninin si ministër i Punëve të Jashtme. Politika e princit, e prirë nga “ideja e madhe” synonte që Serbia ta merrte Bosnjën dhe Hercegovinën. Porta i refuzonte propozimet e Mihaillos që BH-në t’ia bashkëngjitë rajonit vasal të saj, duke i konsideruar synimet e tij si pjesë të aspiratave ruse në Lindje. Politika e princ Mihaillos e kishte mbështetjen e Perandorisë Franceze me në krye Napoleonin III (1808-1873), plani i të cilit për zgjidhjen e çështjes lindore në Ballkan, e merrte Serbinë për Piemont* rreth të cilit do të duhej të tuboheshin të gjithë popujt sllavë të Ballkanit, përfshi edhe bullgarët. Por, pas disfatës në luftën franko-pruse (1870-1871), politika franceze për një kohë të gjatë e humbi rolin në Ballkan. Pas vdekjes së princ Mihaillos, regjimi rus, epiqendrën e politikës ballkanike filloi ta mbart te bullgarët. Austria që në krye të herës ka qenë kundër. Tanimë asnjë fuqi e madhe nuk e mbështeste një rimëkëmbje të tillë të “perandorisë serbe”. 

Shënim: Piemont – krahinë në Italinë veriore (Piemonte); në mesin e shekullit XIX ka luajtur rol të madh për bashkimin e Italisë.                                                    

*   *   *

Ndër serbë, politika serbomadhe ka hasur edhe në kritika. Shprehjen “Serbi e Madhe” për herë të parë, madje në mënyrë kritike, e ka përdorur socialisti serb Svetozar Markoviq (Zajeçar, 1846 – Trieste, Itali, 1875). Ky ishte veprimtar politik, kritik letrar, mendimtar socialist dhe publicist. 

Ai thotë: “Sapo qeveria monarkiste u vendos në vend, ajo sakaq filloi të mendojë sesi t’i shtrijë kufijtë e pushtetit të vet edhe përtej kufijve të Serbisë… Ideja që Bosnja dhe Hercegovina të bashkohet me Serbinë filloi të përhapet edhe në Serbi edhe te populli i atjeshëm. Ky ka qenë parim i politikës i njohur me emrin Serbi e Madhe”. 

Pretendime të njëjta si Serbia, ndaj Hercegovinës, Bosnjës dhe Serbisë së Vjetër ka pasur edhe Mali i Zi i pavarur. Sipas Svetozar Markoviqit: “Është e pamundur që Bosnja të merret në rrugën paqësore, po qe se bujarisë së saj nuk i garantohen të drejtat e vjetra. Por, në anën tjetër, kjo do të thotë që raja boshnjake të lihet nën robëri”. Markoviqi konsideronte se rreziku i ndërmarrjes së Serbisë së Madhe qëndron në faktin se “populli serb jeton i përzier me popuj të tjerë, pa kufij gjeografikë dhe etnografikë të përvijuar qartas. Rrjedhimisht, ndaj fqinjëve të vet, do t’i duhej të merrte rolin e pushtuesit”.  Ai vazhdon dhe thotë: ”… Për t’u krijuar një shtet serb me pesë deri në pesë milionë e gjysmë serbë, populli serb do të duhej të ishte në raport armiqësor me bullgarët, me kroatët dhe me rumunët. Do të duhej të merrte rolin e pushtuesit, siç veprojnë hungarezët sot”.   

Svetozar Markoviqi ishte kategorikisht kundër idesë që Principata e Serbisë të merrte rolin e “Piemontit të sllavëve të jugut” dhe kundër politikës së ekspansionit territorial të Serbisë, që do të nënkuptonte aneksimin e rajoneve dhe të vendeve përreth, etnikisht të përziera. Markoviqi prerazi hidhte poshtë të referuarit në “të drejtat historike” me fjalët “parimi i kombësisë heq dorë nga të gjitha të drejtat historike”. E konsideronte të dëmshëm bashkimin e tokave serbe sidomos duke iu referuar Perandorisë së Dushanit, “për arsye se serbët e kohës së tij kanë jetuar në katër shtete: në Austri, në Turqi, në Serbi dhe në Mal të Zi”. Në vend të kësaj Markoviqi propozon krijimin e Federatës Ballkanike, përkatësisht lidhjen e popullit serb me popujt e tjerë të Ballkanit dhe me sllavët e jugut.

Markoviqi thekson se shteti i ri serb, i krijuar me pushtime, doemos do të bëhej shtet ushtarako-policor dhe forcën e vet do ta harxhonte për t’u mbrojtur prej armiqve të jashtëm, duke e lënë pas dore zhvillimin e vet mendor dhe kulturor. Ai vlerëson se ideja e Serbisë së Madhe shkon në favor të politikës që synon të përcaktojë në Serbi pushtetin e pakufishëm të dinastisë së Obrenoviqëve. Këtë “ide të madhe” ai e konsideronte si pretekst për t’iu shmangur problemeve të brendshme shumë më të rëndësishme të Principatës së Serbisë. Ai paralajmëron se “ideja revolucionare për bashkimin e popullit serb është shndërruar në ide të dëmshme për interesat e popullit”. 

*   *   *

Reagimet e Austro-Hungarisë ndaj Serbisë së Madhe – Zgjerimin e Serbisë, Austro-Hungaria e konsideronte kanosje për tërësinë tokësore të saj. “Naçertanien” e Garashaninit, Austro-Hungaria e ka shti në dorë në mënyrë sekrete dhe e ka arkivuar në vitin 1883. Monarkia Habsburge me rreptësi u është kundërvënë pretendimeve të Principatës së Serbisë fqinje ndaj rajoneve historike të kurorës habsburge, të banuara me sllavë të jugut. Dinastia e Obrenoviqëve ndiqte politikë pro-austriake, kështu që planet mbi ekspansionin territorial të Serbisë në atë kohë, ishin drejtuar kryesisht kah rajonet e Perandorisë Osmane. 

Gjatë luftës ruso-turke të viteve 1877-1878, autoritetet serbe dhe malazeze e kanë ndihmuar kryengritjen e popullsisë krishtere në Hercegovinë dhe në Bosnjë, kundër sundimin osman. Qysh gjatë luftës, ndërmjet kancelarit shtetëror rus, princit Gorçakov, kancelarit gjerman Bizmarkut dhe kryetarit të qeverisë austro-hungareze, Andrashit është arritur pajtimi se në rast fitoreje të serbëve, Fuqitë e Mëdha nuk do të tolerojnë krijimin e shtetit të madh serb. Në vitin 1878, Austria e pushton Bosnjën dhe Hercegovinën, për të cilën pritej se pas mbarimit të luftës ruso-turke, do t’i takonte Serbisë. Pas pushtimit të Bosnjës dhe Hercegovinës në vitin 1878 dhe aneksimit të saj në vitin 1908, austro-hungarezët gjithnjë më tepër do të vijnë në konflikt me politikën serbe të bashkimit.

Pamundësinë për t’u shtrirë në perëndim, Serbia përpiqej ta kompensonte me ekspansionin në lindje. Në vitin 1885 kjo solli luftën me Bullgarinë. Lufta serbo-bullgare shpërtheu në nëntor të vitit 1885. Mbreti Millan Obrenoviq (Milan Obrenović; Marasheshti, Rumani, 1854 – Vjenë, 1901), i pakënaqur me bashkimin e Bullgarisë dhe të Rumelisë lindore, e sulmoi Bullgarinë. Serbia kishte plane për hegjemoni ndaj rajoneve sllave të Ballkanit, ndaj ishte prerazi kundër këtij bashkimi. Lufta mbaroi me fitoren e bullgarëve. Pas kësaj disfate, ideologët serbë i përjashtojnë bullgarët nga planet për krijimin e shtetit të përbashkët të sllavëve të jugut.  

Agresionin ndaj Bullgarisë, politikani serb Vlladan Gjorgjeviq (Vladan Đorđević, ) e arsyetonte kësisoj: “Në mesjetë, një pjesë e madhe e sllavëve të Ballkanit ra nën pushtetin e bullgarëve. Është detyrë historike e serbëve t’i çlirojnë sllavët nga kanët bullgarë, të shtrydhin prej venave të tyre gjakun mongol dhe t’i bashkojnë në shtetin e madh serb të sllavëve të jugut, që nga Beogradi deri në Selanik dhe që nga deti Adriatik deri në Detin e Zi”.

Shënim: Aleksandër Gorçakov (Aleksandr Mihailoviç Gorçakov, 1798-1883) – diplomat, poltikan rus; ministër i Punëve të Jashtme i Rusisë;  

Bizmarku (Otto Eduard Leopold von Bismarck-Schönhausen, 1815-1898) – shtetar prus dhe gjerman; 

Andrashi, kryetar i Qeverisë austro-hungareze; 

Vlladan Gjorgjeviq (Vladan Đorđević, Beograd, 1844 – Baden, Austri, 1930) – politikan serb, mjek, oficer dhe shkrimtar; kryetar i Këshillit të Ministrave të Mbretërisë së Serbisë; autor i librit “Shqiptarët dhe Fuqitë e Mëdha” (Arnauti i Velike sile, Beograd 1913);             

*   *   *

Ideologjia serbomadhe vazhdon edhe në fillim të shekullit XX. Në vitin 1903, me grusht shteti përmbyset dinastia e Obrenoviqëve, ndërsa qeveria e re, prej Austro-Hungarisë, gjithnjë më tepër fillon të kthehet kah Rusia. Austro-Hungaria, në të cilën gjithnjë më tepër marrin hov idetë jugosllave, reagon me trysni politike, propagandistike dhe ekonomike. Kjo shkakton reaksion në formë të irredentizmit serb që kthehet kah Perëndimi.

Në fillim të shekullit XX u krijuan disa formacione paraushtarake dhe organizata revolucionare, qëllimi i të cilëve ishte bashkimi i të gjitha rajoneve serbe, përkatësisht i sllavëve të jugut, me Mbretërinë e Serbisë e cila shihej si “Piemont i sllavëve të jugut”. 

Dalin në skenë grupet e armatosura: Cërna ruka (Crna ruka / Dora e Zezë), Mlada Bosna (Bosna e Re) dhe Narodna odbrana (Mbrojtja Popullore).

Emri zyrtar i grupit “Cërna ruka” ishte “Bashkim ose vdekje”. Ishte shoqëri sekrete oficerësh. Synonte krijimin e Serbisë së Madhe. Udhëheqës i këtij grupi komplotist ishte oficeri serb Dragutin Dimitrijeviq Apis (Beograd, 1876 – Selanik, 1917). Apisi ishte kapiten i Shtabit Madhor të Ushtrisë së Mbretërisë së Serbisë. Ishte një prej organizatorëve të komplotit të oficerëve që kreu puçin në natën midis 28 dhe 29 majit (11 qershor) të viti 1903, me ç’rast u përmbys dhe u vra në dhomën e gjumit mbreti Aleksandar Obrenoviq bashkë me gruan – mbretëreshën Draga Mashin. Me këtë rast u vra në shtëpinë e vet edhe kryetari i qeverisë, i konsideruar si arkitekt i fitoreve ushtarake më të mëdha serbe, gjenerali Dimitrije Cincar-Markoviq (Dimitrije Cincar-Marković, 1849 – 11 qershor /o. s. 30 maj/ 1903); u vra ministri i Mbrojtjes, gjenerali Millovan Pavlloviq (Milovan Pavlović, 1842 – 11 qershor /o. s. 30 maj/ 1903); u vra adjutanti i parë, gjenerali Llazar Petroviq (Lazar Petrović, 1855 – 11 qershor /o. s. 30 maj/ 1903); u vranë edhe dy vëllezërit e mbretëreshës – Nikodije Llunjevica (Nikodije Lunjevica, 1881 – 11 qershor /o. s. 30 maj/ 1903)  dhe Nikolla Llunjevica (Nikola Lunjevica, 1881 – 11. qershor /o. s. 30 maj/ 1903). 

Mbretëresha Draga Mashin (Draginja “Draga” Mašin / Draga Milićević Lunjevica, 1864 – 11.06.1903) ishte vejushë. U martua me mbretin Aleksandar Obrenoviq. Ishte 12 vjet më e moshuar se ai. Fëmijë nuk kishin. Ishte pro-austriake.   

Puçistët e sollën në fronin serb Petar Karagjorgjeviqin (Petar Karađorđević, 1844-1921). Pas kësaj përmbysjeje, aleanca ndërmjet Serbisë dhe Austro-Hungarisë – u ndërpre. Serbia ndërkaq, sërish iu kthye lidhjeve me Rusinë dhe Francën. Në procesin e Selanikut, Apisi u dënua me vdekje. U pushkatua më 26 qershor 1917. 

“Cërna ruka” kishte për qëllim t’i bashkojë “të gjitha krahinat serbe: Bosnjën dhe Hercegovinën, Malin e Zi, Serbinë e Vjetër dhe Maqedoninë; Kroacinë, Slloveninë dhe Sremin; Vojvodinën; bregdetin (Dalmacinë). Pas zgjerimeve territoriale të Serbisë në luftërat ballkanike, Cërna ruka u përqendrua në rajonet që ishin në përbërje të Austro-Hungarisë, gjë që kulmoi me Atentatin e Sarajevës (1914).

*   *   *

Organizata rinore “Bosnja e Re” (Mlada Bosna) ka lindur rreth vitit 1904. Studiuesit serbë e cilësojnë si organizatë revolucionare. Ka luftuar kundër pushtimit, pastaj edhe aneksimit të Bosnjës dhe Hercegovinës – Austro-Hungarisë. Anëtarë të caktuar të kësaj organizate kanë bashkëpunuar me grupin “Crna ruka” (Dora e Zezë). Anëtari i “Bosnjës së re” Gavrillo Principi, me mbështetjen e grupit “Crna ruka” dhe me armët nga Beogradi, më 28 qershor 1914 kreu atentat në Sarajevë ndaj pretendentit austriak të fronit Franc Ferdinand  dhe gruas së tij Sofia. Austro-Hungaria e mori atentatin si shkas për luftë kundër Serbisë që u shndërrua në luftë botërore.   

Shënim: Gavrillo Principi (Gavrilo Princip; Oblaj, Bosansko Grahovo, të BH-së, 1894 – Terezin, Bohemi, Çeki, 1918) vdiq nga tuberkulozi për shkak të kushteve të këqija në burg. Aty e humbi edhe dorën. 

Franc Ferdinand (Franz Ferdinand, 1863-1914) pretendentit austriak i fronit;

Sofia Hotek (Sophie Chotek von Chotkowa, Dukesha Hohenberg, 1868-1914) – pasardhëse e një familjeje të njohur aristokrate çeke; më vonë grua e papranuar e Franc Ferdinandit; kishin tre fëmijë.  

*   *   *

Në kohën e Krizës aneksioniste (1908) u formua organizata paraushtarake serbe “Mbrojtja Popullore” (Narodna odbrana). Qëllimi i saj ishte që Bosnjën dhe Hercegovinën t’ia bashkëngjitë Serbisë. Organizata i dërgonte nga Serbia Bosnjës njësite çetnike për të luftuar kundër Austrisë. Gjatë luftërave ballkanike, nëpërmjet kësaj organizate rekrutoheshin vullnetarë për të luftuar në Maqedoni.      

*   *   *

Në vitet 1904-1908, shtetet ballkanike të sapoformuara – Greqia, Serbia dhe Bullgaria, e nisën luftën për aneksimin e rajoneve të Maqedonisë dhe të pjesëve të tjera të Ballkanit, të cilat pas Kongresit të Berlinit (1878), mbetën në përbërje të Perandorisë Osmane. Në Maqedoni jetonin popuj të cilët në pikëpamje të gjuhës, të fesë dhe të përkatësisë etnike dalloheshin ndër vete, si: sllavo-maqedonas, shqiptarë, bullgarë, grekë, turq, romë, vlleh. Propaganda serbe dhe bullgare ishte e orientuar ndaj sllavo-maqedonasve të cilët në atë kohë, në pikëpamje kombëtare, ende ishin të papërcaktuar. Propaganda greke ishte e orientuar kah grekët si dhe kah sllavët e Maqedonisë së Egjeut. Tre shtetet e sipërthëna synonin të kryenin serbizimin, bullgarizimin dhe helenizimin e sllavo-maqedonasve. Pretendimet ndaj Maqedonisë, nacionalistët serbë i arsyetonin me faktin se në kohën e car Dushanit ajo ka qenë në përbërje të “Serbisë së Madhe”.  

*   *   *

Gjeografi serb Jovan Cvijiq (Jovan Cvijić, ) duke qenë i interesuar për përparimin politik të Serbisë, shpesh e humbte objektivitetin e vet shkencor. Segmente të caktuara të punës së tij shfrytëzohen si “arsyetim shkencor” i politikës serbomadhe. Ai angazhohej për zgjerimin territorial të Mbretërisë së Serbisë kah jugu, në rajonet në të cilat serbët nuk ishin popull shumicë apo në të cilat fare s’ka pasur serbë. Kjo ka të bëjë sidomos me rajonet e Maqedonisë dhe të Shqipërisë veriore. Sipas tij, për t’u zhvilluar ekonomikisht, Serbia patjetër t’i aneksojë ato. 

Për ekspansionin serb, Cvijiqi shpikte “arsyetim shkencor”. Sipas tij, me vendimet e Kongresit të Berlinit, “Serbia është vend i rrethuar”, serbët ndërkaq – “popull i burgosur”. “Për t’i pavarësuar, Serbia patjetër të dalë në det” – thotë ai. Politikën e jashtme të Serbisë, Cvijiqi e orientonte kah zotërimi i bregdetit të Adriatikut, si të bregdetit kroat, ashtu edhe të bregdetit shqiptar. Në një anë pohonte se Dubrovniku është qytet ku ka serbë, në anën tjetër mbronte të drejtën e Serbisë për bregdetin shqiptar, përkundër faktit se aty nuk ka popullsi serbe.  

  “… për t’u bërë ekonomikisht e pavarur, Serbia patjetër të ketë dalje në detin Adriatik dhe në një pjesë të bregdetit shqiptar: qoftë me zotërimin e territoreve, qoftë duke fituar të drejta ekonomike dhe komunikacioni në atë rajon. Vërtet kemi të bëjmë me një rajon që në pikëpamje etnografike është i huaj, por medoemos të zotërohet për shkak të interesave ekonomikë tejet të rëndësishëm, pikërisht për nevoja jetike” – thotë Cvijiqi.     

Në vitet 1906 dhe 1918 Cvijiqi hartoi një seri hartash me të cilat pretendimet serbe në rritje ndaj Maqedonisë janë arsyetuar duke i shpallur maqedonasit për grup etno-lingiustik të serbëve. Hartat etnografike të Cvijiqit të publikuara në vitet 1906, 1909 dhe 1913 dallohen midis tyre. Ato i kanë përcjellë nevojat e shtetit serb në lëmin e politikës së jashtme. Sipas Cvijiqit, çështja serbe duhet të zgjidhet me forcë.  

*   *   *

Ekspansioni territorial serb në luftërat ballkanike – Zgjerimin territorial më të madh, Mbretëria e Serbisë e arriti në vitin 1913. Në prag të luftërave ballkanike, kryeministri i Mbretërisë së  Serbisë Millovan Millovanoviq (Milovan Milovanović, 1863 – 18.06.1912) deklaron: “Ose do të bashkohet populli serb, ose i tërë Ballkani s’do të jetë tjetër përpos një varrezë e madhe”. Njihej me nofkën Ballaçko. Ka qenë jurist, diplomat, politikan. Një prej krerëve të Partisë Popullore Radikale. Në vitin 1884 diplomoi drejtësinë në Paris. Pas katër vjetëve, po në Paris mbron tezën e doktoratës. Me t’u kthyer në Beograd, ligjëron të drejtën shtetërore. 

Në luftërat ballkanike shteti serb realizon zgjerime territoriale të konsiderueshme dhe vendos pushtet mbi popullata joserbe: shqiptarë, maqedonas, bullgarë, turq, boshnjakë e të tjerë. Pas luftës, Maqedonia e Vardarit, Sanxhaku dhe Kosova pushtohen, përkatësisht  aneksohen nga Mbretëria e Serbisë. Aneksimin e këtyre rajoneve, Serbia e arsyetonte duke iu referuar “të drejtave historike”. Pretendimet serbe janë mbështetur edhe me pohimet për “shkallën qytetëruese më të lartë të serbëve, ndaj shqiptarëve”. Gjatë pushtimit të Kosovës në vitin 1912, ushtria serbe ka kryer krime të mëdha ndaj shqiptarëve. Raportet flasin për ekzekutimet masive të popullsisë shqiptare, për shkatërrimet e rënda të qyteteve shqiptare, për djegien e fshatrave, për plaçkitjen e shtëpive, për therjen e njerëzve, për përdhunimin e grave dhe për mizoritë ndaj popullsisë civile. Qëllimi i krimeve ka qenë që kërkesat serbe për zgjerime territoriale të përcillen me “pastrim etnik” dhe me manipulimin statistikor para konferencës së Fuqive të Mëdha e cila do t’i përcaktojë kufijtë e ri. Gjatë tetorit dhe nëntorit të viti 1912, ushtria serbe hyri edhe në Shqipëri, duke mbërritur deri në pikën strategjike më të rëndësishme, siç është porti i Durrësit. Kryeministri i Serbisë Nikolla Pashiqi përsëriste paprerë se Serbia në asnjë mënyrë nuk duhet të heqë dorë nga porti në detin Adriatik. Pas kanosjes ultimative të Fuqive të Mëdha, Serbia u detyrua të tërhiqet nga territori i Shqipërisë, e cila nga fundi i viti 1913 ishte njohur nga ndërkombëtarët.                         

E detyruar të tërhiqet nga Shqipëria, Serbia kërkon kompensim territorial në Maqedoni. Për këtë arsye ajo ra në konflikt me Bullgarinë. Në Maqedoni, Serbia zbatonte politikën e serbizimit sistematik. Maqedonia u shpall Serbi jugore, gjuha e maqedonasve u shpall dialekt jugor serb. Në raste të caktuara, popullsisë vendore i imponoheshin edhe emra serbë. Ngjarjet e luftërave ballkanike çuan në përplasjen e ideologjisë serbomadhe me ideologjinë bullgaromadhe. Konflikti shqiptaro-serb, sa vinte e acarohej.         

*   *   *

Politika serbomadhe has në kritikën e socialdemokratit serb Dimitrije Tucoviqit (Dimitrije Tucović, 1881-1914). Është autor i librit “Serbia dhe Shqipëria: kritikë ndaj politikës pushtuese të borgjezisë serbe” (Srbija i Albanija: jedan prilog kritici zavojevačke politike srpske buržoazije). Tucoviqi ka qenë jurist, politikan, gazetar dhe publicist, udhëheqës dhe teoricien i lëvizjes socialiste në Serbi, një prej themeluesve të Partisë Socialdemokrate Serbe. E ka kritikuar ashpër politikën serbomadhe të qeverisë së Nikolla Pashiqit. Sipas Tucoviqit, fushata luftarake serbe ndaj Shqipërisë dhe Maqedonisë assesi nuk mund të quhet çlirimtare, por pushtuese për arsye se po kryhet kundër vullnetit të popujve të atjeshëm.        Zaptimin e Kosovës, të Shqipërisë dhe të Maqedonisë, Tucoviqi e dënoi si pushtim imperial. Ai i kundërvihej ekspansionit territorial të Serbisë dhe angazhohej që të gjitha vendet, baras me Serbinë, të hyjnë në Federatën Ballkanike të përbashkët. Ai thotë: “Grupimi dhe reciprociteti i vendeve dhe i popujve të Ballkanit është e vetmja rrugë që shpie në çlirim ekonomik, kombëtar dhe politik”. Sipas tij, “borgjezia serbe, duke proklamuar politikën pushtuese ndaj Shqipërisë, për herë të parë nga fytyra e popullit serb e hoqi tisin e një populli të ndershëm që lufton për çlirimin e vet”. Pas masakrës ndaj popullit shqiptar në Kosovë, Tucoviqi deklaroi zëshëm: “Është kryer tentim vrasjeje me paramendim ndaj një kombi të tërë. Kemi të bëjmë me vepër kriminale për të cilën duhet mbajtur përgjegjësi”.           

Xhelal Zejneli

Paradoksi i gjuhës

by

Astrit Lulushi/

A ka pasur ndonjëherë një lidhje midis egjiptianëve të lashtë dhe etruskëve?

Në një ditar të vitit 1806, deshifruesi i gurit te Rozetës, Jean-François Champollion shkroi:

“Jam zhytur totalisht në gjuhë, në monedha, në medalje, në monumente, në sarkofagë, në gjithçka që mund të gjej për etruskën. Pse? Sepse etruskët vijnë nga Egjipti.”

Qëndrime të tilla, sado mirë të dokumentuara, i sollën turp Champollionit në mbarë Evropën, ku evropianët me ngjyrë lëkure të hapur ishin ngritur në qeverisje nëpërmjet luftës. Të ishe me lëkurë të errët, ishte problematike për disa njerëz që ta pranojnë.

Bërja e një deklarate të tillë në vitet 1800 ishte afër kryerjes së herezisë, ndoshta duke u etiketuar si adhurues i djallit dhe mund të burgoseshe, vriteshe ose të dyja.

Pra, vetëm të flasësh për përzierje të tillë njerëzish ishte e papranueshme nga pikëpamja sociale, fetare (Kisha Katolike Romake dhe Kisha e Anglisë nga vitet 14 – 1800 ndihmuan për këtë, si një mjete i institucionalizuar).

Lidhur me ndarjen e Ham, Japeth dhe Shem – histori e trilluar për gjenetikën njerëzore ende e pranuar si e vërtetë nga shumë, është e lidhur drejtpërdrejt me krijimin dhe evoluimin e racizmit. Ta kundërshtoje mund të shkaktonte turp fjalë për fjalë nga Monarkia – në atë kohë nën udhëheqjen e Kishave.

Turpi (humbja e Hirit ose Çmimeve), mund të ishte po aq i thjeshtë sa edhe izolimi social ose profesional, me pak ose aspak mbështetje nga kolegët, ose personat aktualë të fokusuar në sulmin dhe diskreditimin e punës së bërë, megjithëse, vërtetuar ose provuar.

Champollion u turpërua para, gjatë dhe pasi kishte deshifruar me sukses Gurin e Rozetës – si në aspektin shoqëror ashtu edhe në atë profesional – dhe veçanërisht në aspektin fetar.

Me shpejtësi nga vitet 1800 erdhi konfirmimi gjuhësor i lidhjeve midis Egjiptianëve të Lashtë dhe Etruskëve deri në këtë epokë të tashme.

Profesori i Institutit të Arkeologjisë Austriake Manfred Bietak, i cili gjithashtu ka bërë punë për Arkeologjinë Britanike dhe Muzeun Britanik, ka punuar gjerësisht, duke gjetur dhe llogaritur të dhënat e Egjiptit të Lashtë.

Ai thotë se ka prova se që nga viti 7000 pes, egjiptianët e lashtë udhëtonin për tregti, duke përdorur forma të ndryshme të lidhura me shkrimin për komunikim me njerëz të ndryshëm.

Nëse do të donit të bënit tregti me dikë dhe aftësitë tuaja komunikuese ishin më të mira, a nuk do t’i ndihmonit ata me të cilët bënit tregti të komunikonin në mënyrë që të vazhdonin të bënit tregti mbi baza miqësore komunikimi?

Është kjo që lidh punën e Manfredit (Arkeologjia dhe Antropologjia) me Champollion (Arkeologjia dhe Antropologjia Gjuhësore):

Nga shumë studiues besohet se Raetët kanë folur, fillimisht të paktën, të ashtuquajturën “gjuhë raetiane”, një gjuhë e zhdukur e njohur vetëm nga një seri mbishkrimesh në një variant të alfabetit etrusk. Howard Hayes Scullard (1967), sugjeron që raetian ishte një gjuhë indo-evropiane, me lidhje me ilirishten dhe keltishten. Nga ana tjetër, raetian, zakonisht konsiderohet nga shumica e filologëve si e lidhur me etruskishten që e kanë cilësuar jo-indo-evropiane.

PROF.SHEFKI SEJDIU, LAMTUMIRË TË SPRASMIT EUROPIAN TË KOHËS SONË

by

Prof. Begzad Baliu/

Profesor Shefki Sejdiu në jetën tonë universitare ka sjellë pamjen më tipike të Profesorit model për shumë breza studentësh, prandaj ai do të kujtohet gjithnjë mes nesh, për ligjërimin e tij, për diskursin e urtë të tij, për fjalën korrekte të tij, për komunikimin brilant të tij, për diskutimet dhe të menduarit të tij, për gjykimin autoritar të tij, në të vërtetë për fytyrën europiane të tij.

Profesor Shefki Sejdiu në jetën tonë shkencore do të kujtohet prej bashkëkohësve të tij, për veprat shkencore dhe në mënyrë të veçantë për kumtesat dhe konferencat shkencore, në të cilat ai rreth gjysmë shekulli, me kërkimet e tij solli një frymë tjetër hulumtimi, një pamje tjetër diskutimi e gjykimi, në të vërtetë frymën tipike europiane dhe universale të kërkimeve bashkëkohore të tij.

Megjithëse nuk e priti 1 janarin e vitit 2024, hapjen e dyerve të Europës për Republikën tonë, Profesor Shefki Sejdiu në Kosovë dhe në këtë shoqëri ishte fryma tipike europiane. Ai dhe brezi i tij sollën të parët mesazhin e dijes europiane dhe të sakrificës demaçiane.

Brezi i tij që vuri themelet e Republikës sot po ikën, por jemi ne, ata që do t’i nderojmë dhe përcjellim mesazhin e tyre tek brezi tjetër.

Profesor Shefki Sejdiu në jetën tonë kombëtare, me jetën dhe me veprën e tij, me pamjen fizike, me veshjen dhe madje me mënyrën e të ecurit, me natyrën e nderimin për tjetrin, ka sjellë një frymë të veçantë kolegjialiteti, e cila do t’i mungojë Universitetit të Prishtinës dhe institucioneve të tjera arsimore e shkencore, do t’i mungojë qytetit të Prishtinës, Kosovës dhe hapësirës shqiptare.

Pusho në paqe Profesor i dashur!

Të qoftë i lehtë dheu i Kosovës!

Shqiptarët mahnitës në pikturat e austriakut ushtarak, Rudolf Otto von Ottenfeld

by

Albert Vataj/

Fundi i shekullit dhe fillimi i një tjetri, i gjen shqiptarët në një prani impresionuese në veprat e mjeshtrave të penelit. Trajtesa është e larmishme, siç mbetet e tillë edhe gjeografia prejku ata u ngjitën në tablo për t’u bërë pjesë e thesareve të artit dhe një testament i shpirtrave krijues që e pasuruan botën me shqiptarët, ku spikatin periudha të ndryshme të ngjarjeve ku ata ishin protagonistë dhe shprehet magjike karakteristika e tyre, veshjet me ngjyra të gjalla dhe unike. Në kapërcyell të shekujve ky hir erdhi për të zënë vend dhe për të rrokur adhurim në galeritë e artit dhe koleksionet private, duke treguar përmes mahnitjes së artit vetë madhështinë që na identifikon dhe ne përfaqësohemi.

Nga ata që shkruan me penel copëza të historisë dhe identitetit tonë në panoramën e madhe të kulturës dhe artit të botës, ishte piktori ushtarak austriak, Rudolf Otto von Ottenfeld, një anëtar themelues i Secessionit të Vjenës dhe profesor në Akademinë e Arteve të Bukura, Pragë.

Shqiptarët në pikturat e tij janë ato që kemi përcjellë në periudha të mëhershme dhe të mëvonshme, janë ato që dallojnë për një mishërim të reales përmes fuqisë së artit. Ai përcjell me një besueshmëri të admirueshme dhe besnikëri korrekte kostumet tradicionale por edhe shprehinë dhe karakteristikat dalluese të shqiptarëve, ku spikat krenaria dhe ashpërsia.

Pasuria e kostumeve dhe ngjyrave, armëve dhe sendeve të tjera personale vijnë pas më shumë se 100 vitesh kaq domethënëse dhe kaq të vërteta.

Më shumë se sa piktura ata janë ai testament shpirtëror i atyre banorëve që jetuan dhe luftuan. Bëhej fjalë për Shqipërinë nën sundimin osman, një Shqipëri hekakeqe por shprehëse, një shqiptari që rrekej të sfidonte kohën dhe vështirësitë.

Rudolf Otto von Ottenfeld lindi më 21 korrik 1856 në Veronë dhe vdiq më 26 korrik 1913 në Pragë. Ishte një nga anëtarët themelues vjenez të Shkëputjes dhe profesor në Akademinë e Arteve të Bukura në Vjenë. Si student ishte nën mbikëqyrjen dhe trajtimin artistik dhe estetik të mjeshtrave Karl Wurzinger dhe Leopold Carl Muller.

Ai jetoi në Mynih gjatë viteve 1883–93 dhe në Vjenë në 1893–1900. Për Ekspozitën e Gjashtë Ndërkombëtare të Artit në Mynih në 1892, ai u zgjodh si juri. Ilustrimet e Ottenfeld në një histori të ushtrisë austriake midis 1700 dhe 1867 në 1895, u bënë një vepër standarde referimi për uniformat në atë periudhë.