Archives for September 2023

Zbulohet fjalori italisht-shqip i Atë Luka-s, i shkruar në shek.XIX, institucionet shqiptare të bëjnë të mundur botimin e tij

September 19, 2023 by s p

Përgatiti: Eneida Jaçaj/

Kleri i huaj katolik, gjatë shekujve XVII-XIX, ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në jetën fetare-kulturore-sociale të popullit shqiptar. Misioni i klerikëve të huaj, të ardhur në trevat shqiptare, gjatë pushtimit të Perandorisë Osmane, ka qenë deri diku shpëtimtar për popullsinë e këtyre viseve, pasi ka ndikuar në ruajtjen e mësimit të gjuhës shqipe ndër breza, pasurimin e jetës fetare, ekonomike dhe kulturore, në afrimin e vëllezërve shqiptarë, muslimanë apo të krishterë, duke vendosur paqen në vend. Këtë e vërteton dorëshkrimi historik i shekullit të 17-të, për Shqipërinë, që ka për autor Fra Giacinto da Sospello, i zbuluar në Bibliotekën e Bashkisë së qytetit të Fermos në Itali, të quajtur Biblioteca Civica “Romolo Spezioli”. Gjithashtu, edhe Relacioni Sinoptik rreth ngjarjeve të ndodhura në Pashallëkun e Prizrenit, nga data 26 gusht 1866 deri me datën 6 mars 1868, të shkruar nga dëshmitari okular, Arqipeshkvi i Arqipeshkvisë Shkup – Prizren, Dario Buçareli. Për të dyja dokumentet është shkruar në artikujt e mëparshëm, të cilët janë zbuluar dhe janë përgatitur për botim nga studiuesi i zellshëm, Mark Palnikaj. Tashmë dihet se Europa mban në arkivat e saj dokumente shumë të rëndësishme për historinë e Shqipërisë, kulturën, shkollat, gjuhën, traditat, etj, ndërsa institucioneve shqiptare u takon të financojnë projekte për botimin e këtyre materialeve.

Fjalori italisht-shqip

Pas zbulimit të disa dokumenteve me rëndësi për historinë e Shqipërisë, në arkivin e Vatikanit, është zbuluar një tjetër dokument po aq me rëndësi të madhe për gjuhën shqipe, nga studiuesi Mark Palnikaj, i cili e ka bërë gati si material, por institucionet shqiptare duhet të bëjnë të mundur botimin e plotë të tij. Bëhet fjalë për fjalorin italisht-shqip (Vocabolario Italiano – Albanese), të autorit Atë Luka nga Monte Xhove (Luca da Monte Giove), autor i cili ka patur po të njëjtin mision si kolegët e tij klerikë në viset shqiptare, konkretisht në zonën e Pultit. Ky fjalor është shkruar para vitit 1848 dhe në fund ka të shënuar datën 17 korrik 1848, dhe ruhet si dorëshkrim në Bibliotekën “Lorenzo Leoni” të Bashkisë në qytetin Todi të Italisë. Akademia e Shkencave Shqiptare duhet ta shohë me shumë seriozitet këtë fjalor, pasi mund të kryhen studime për ecurinë dhe zhvillimin e gjuhës shqipe ndër vite. “E nevojshme dhe e drejtë do të ishte pajisja e botimit me gjithë aparatin e nevojshëm didaktik, si alfabetet krahasuese të germave dhe të sistemit zanor, analiza gjuhësore, leksikografike dhe transkriptimin me shkronjat që janë sot në përdorim. Është me vend që fjalët origjinale të shkruara në gjuhën shqipe të rivendoseshin paralelisht me tekstin origjinal në gjuhën normative të shqipes së sotme. Kjo kërkon nga ana ime një përkushtim shumë të madh shkencor dhe financiar, të cilin tani e kam të pamundur ta bëj”, thotë profesor Marku. Ky fjalor vjen i treti në radhë pas fjalorit Latinisht-Shqip të Frang Bardhit, me titull “Dictionarium Latino – Epiroticum” të vitit 1635 dhe atij të Fra Françesko Maria da Leçe, me titull “Dittionario Italiano – Albanese” të vitit 1702.

Misioni i Atë Luka-s, në Shqipëri

Sa i takon autorit të fjalorit, Atë Luka nga Monte Xhove punoi një kohë të gjatë në Ipeshkvinë e Pultit në Shqipëri dhe ka mbajtur detyrën Prefekt i Misionit Apostolik në këtë Dioqezë, duke kryer edhe detyrën e famulltarit në Kishën e Shalës dhe në disa kisha të tjera të këtij Misioni. Sipas të dhënave që na sjell nëpërmjet materialit prof.Marku, Atë Luka, në misionin e Pultit ka filluar punën me datë 28 shkurt 1826 si prefekt apostolik dhe e ka mbajtur këtë detyrë deri në vitin 1844, gjithsej 19 vjet. Më pas ka vazhduar punën si mësimdhënës i gjuhës shqipe në katedrën e gjuhës shqipe në Kolegjin e Shën Pjetrit në Montorio në Romë. Më pas, në kuadër të programit mësimor të Kolegjit, ai ka përgatitur fjalorin Italisht-Shqip (Vocabolario Italiano-Albanese). Fjalori iu dha për të bërë vlerësimin, kolegut të tij, Atë Labella. Këtë vlerësim ai e bëri në Kuvendin e Shën Bonaventurës në Romë, i cili simbas dokumentit ka firmosur “P. Labella, Arcivescovo di Acuazarba”, me datë 17 korrik 1848. Ky vlerësim ndodhet në faqen e fundit të këtij fjalori. Atë Luka nga Monte Xhove vdiq në vitin 1862.

Disa të dhëna mbi dokumentin

Në fjalorin e përgatitur për botim janë vendosur shënime, duke treguar edhe burimin e dokumenteve, që po e sjellim në të dyja gjuhët. “ Dok. 1, Shala…Kryesues është Atë Luka nga Monte Giove, bir i Provincës Serafike, dyzet e gjashtë vjeç, si religjioz ka njëzet e gjashtë vite, në Mision pesë vite. Burimi: Fra Antonio nga Boscomare, prefekt i Misionit të Pultit, Plandi më 25 nëntor 1830. (APF, SC Albania 27, f. 430-432). Në versionin italisht: “Doc. Nr. 1, Scialla…Il leader è padre Luca da Monte Giove, figlio della Provincia Serafica, quarantasei anni, ventisei anni da religioso, cinque anni di Missione. Fonte: Fra Antonio da Boscomare, prefetto della Missione Pulti, Plandi il 25 novembre 1830. (APF, SC Albania 27, p. 430-432)”. Në dokumentin numër dy, jepen disa të dhëna për zonën e Pultit dhe shërbimin e At Lukës, si Ipeshkv. “Dok. 2, Mes grykave të maleve alpine, gjendet Pulti, një zonë shumë e vjetër, që është larg në drejtim të Veriut nga Shkodra tridhjetë milje. Numëron nëntë famulli, një shekullare, që është Rezidenca e ipeshkvit dhe tetë famulli rregulltare, të administruara nga Etërit Françeskanë Minorë Reformatë të Shën Françeskut, të cilët kanë në Dioqezë misionin, të formuar nga tetë Hospice, me kishat e ngjitura me ta dhe të drejtuara nga Ati Prefekt, i zgjedhur nga Kongregata e Shenjtë e Propaganda Fide-s, i cili, aktualisht, është Atë Luka nga Monte Xhiove, me një sjellje shumë të mirë dhe me aftësi të mjaftueshme shërbimi. Në versionin italisht thuhet: “Doc. Nr. 2, Tra le gole delle montagne alpine, c'è Pulti, una zona molto antica, che dista trenta miglia da Scutari a nord. Conta nove parroçhie, una laica, che è la sede vescovile, e otto parroçhie regolari, amministrate dai Padri Francescani Riformati Minori di San Francesco, che hanno la missione nella Diocesi, formata da otto ospizi, con le chiese annesse e diretto dal Padre Prefetto, scelto dalla Sacra Congregazione di Propaganda Fide, che, attualmente, è Padre Luca da Monte Giove, di buonissima condotta e di sufficiente capacità di servire”.

Në dokuementin e tretë, dalin në pah përpjekjet e At Lukas për të mësuar gjuhën shqipe, në mënyrë që të shërbejë sa më mirë në misionin e tij. “V. Shala. 1…2…3…Famullitari aktual është Atë Luka nga Monte Xhove, që është edhe kryesues i Hospicit dhe prefekt i Misionit, pesëdhjetë e dy vjeç dhe ka dhjetë vite në Mision. Ka me vete Atë Gjergjin nga Narni, që ka mbërritur kohët e fundit, i cili, me zell, po përpiqet që të mësojë gjuhën shqipe, që të mund ta përdorë atë në shërbimin e shenjtë. Burimi:Shkodër më 27 janar 1836 (APF, SC Albania 28, f. 508-511 v.)”. Sa i takon versionit italisht thuhet: “V. Sala, 1…2…3…L'attuale parroco è don Luca da Monte Giove, che è anche capo dell'ospizio e prefetto della Missione, ha cinquantadue anni ed è in Missione da dieci anni. Ha con sé P. Giorgio da Narni, arrivato da poco, che sta diligentemente cercando di imparare la lingua albanese, per poterla usare nel sacro servizio. Fonte: Scutari il 27 gennaio 1836 (APF, SC Albania 28, p. 508-511 v.) Dott. 3 La chiesa è piçola, ma in buone condizioni. L'ospizio è una mangiatoia fumosa e non sembra l'abitazione di un religioso, ma piuttosto una prigione, coperta di tavole. Sono stupito di come il veneratissimo Padre Luka abbia potuto risiedere qui per tre anni. L'attuale capo è Padre Stefano da Rollo, il quale, suo malgrado, qui risiede, come la S. Congregazione ha visto dalle sue lettere”. Pra, ky dokument meriton gjithë vëmendjen e studiuesve, gjuhëtarëve, institucioneve shqiptare për ta sjellë në dritë të plotë për publikun.

BARBARITË SERBE NDAJ SHQIPTARËVE NË VITET 1912 -1913

September 19, 2023 by s p

Prof. Xhelal Zejneli

Kush e harron të kaluarën rrezikon që ajo t’i përsëritet.

(George Santayana (1863-1952), filozof amerikan me prejardhje spanjolle)

* * *

Gjatë Luftës së Parë Ballkanike, më 23 dhe 24 tetor 1912, midis ushtrisë serbe dhe asaj turke u zhvillua beteja e Kumanovës. Sipas disa raporteve që i përmend në librin e vet publicisti vjenez Leo Frojndlih (Leo Freundlich, 1875-1953), pas fitores serbe në këtë betejë, ushtarët turq të vrarë janë varrosur në një gropë të përbashkët.

Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda* raporton në vitin 1912 se në fshatrat e Kumanovës ushtria serbe ka kryer krime të rënda. Shtëpive të fshatarëve shqiptarë ua ka vënë flakën. Ata që kanë tentuar t’i shpëtojnë zjarrit, i kanë vrarë. I njëjti burim thotë se, për të mos harxhuar municion, fëmijët i kanë vrarë me bajoneta.

Korrespondenti i luftës nga Ballkani për gazetën Kievskaya Mysl, Leon Trocki (me prejardhje hebraike) flet për dëshmitë e një ushtari serb i cili thotë: “Shumë fshatrave të rrethinës së Kumanovës, ushtria serbe ua ka vënë flakën. Skena të tilla janë parë përgjatë vijës hekurudhore, deri në Shkup”. The New York Times i boton të dhënat nga raportet austro-hungareze ku thuhet se midis Kumanovës dhe Shkupit ushtria serbe ka vrarë rreth 3.000 civilë shqiptarë.

Shënim: Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda (Mjedë, 6.3.1869 – Shkodër, 8.7.1935) është klerik katolik, themelues i shoqërisë kulturore “Agimi”, mbrojtës i çështjes kombëtare, vëlla i Ndre Mjedës (1866-1937). Gjatë shërbimit në Shkup dhe në Prizren, ishte dëshmitar i krimeve serbe ndaj shqiptarëve. Lidhur me këtë, nëpërmjet një raporti të hollësishëm, e njoftoi Vatikanin. Në gusht të vitit 1920, për veprimtarinë atdhetare, u burgos nga serbët.

* * *

Shkupi ka qenë qendër administrative e Vilajetit të Kosovës. Sipas të dhënave të caktuara, para Luftës së Parë Ballkanike ka pasur rreth 60.000 banorë. Përqindja më e madhe e tyre kanë qenë shqiptarë. Në raportet që i ka botuar në librin e vet publicisti Frojndlih thuhet: “Ushtria serbe, me të hyrë në Shkup, çdo natë ka hedhur në lumin Vardar rreth 20-30 shqiptarë”. Në raportet e publikuara të autorit të sipërthënë thuhet: “Krime më të rënda kanë kryer formacionet paraushtarake, komitët serbë. Ata kanë kryer terror ndaj shqiptarëve. Gjatë natës, grupe ushtarësh të dehur kanë hyrë nëpër shtëpitë e shqiptarëve, kanë plaçkitur dhe kanë vrarë”. Në librin “Golgota shqiptare” të publicistit Frojndlih jepen të dhëna edhe për “shumë raste përdhunimesh të grave dhe të vajzave të mitura”. Ka pasur raste kur çetnikët serbë “i kanë vrarë shqiptarët në rrugë, pa i dhënë kujt përgjegjësi”. Shpeshherë, shqiptarët e vrarë kanë mbetur pa u varrosur për arsye se gjatë dimrit toka ka qenë e ngrirë. Ka ndodhur që kufomat të jenë hedhur në puse. Sipas burimeve të publicistit Frojndlih, 38 puse të rrethinës së Shkupit kanë qenë të mbushura me kufoma shqiptarësh. Kryepeshkopi i Shkupit Lazër Mjeda raporton: “Në një hendek të madh pas kështjellës së qytetit janë hedhur mbi 100 kufoma shqiptarësh të vrarë. Në zonën e quajtur Uji i Tharët ka një grykë e cila është varr masiv i 80 shqiptarëve”. Gazeta vjeneze Reichspost përmend rastin e pacientëve shqiptarë në spitalin e Shkupit. Gjatë vizitë së parë, mjeku kishte parë 132 pacientë. Të nesërmen kishin mbetur vetëm 80 sish. Ditën e tretë ndërkaq, jo më shumë se 30. Pacientëve shqiptarë nuk u kanë dhënë ushqim. Si pasojë, disa prej tyre kanë vdekur urie, ndërsa shumë të tjerë i kanë hedhur të gjallë në Vardar. Dëshmitarët okularë tregojnë se ushtarët dhe paramilitarët serbë i kanë komentuar vrasjet e shqiptarëve dhe plaçkitjet e pasurive të tyre, si të kishte qenë kjo diçka krejt normale. Për t’i plaçkitur fshatrat shqiptare përreth, shumë serbë kanë ardhur edhe prej Shumadie. Disa prej tyre ua kanë marrë shqiptarëve kuajt dhe bagëtinë, disa të tjerë ndërkaq i kanë shkulur edhe dyert dhe dritaret e shtëpive. Në raportin e komisionit ndërkombëtar përmendet deklarata e mësuesit të Shkupit, Vasil Smilev i cili ka parë sesi pranë fshatit Butel trupat serbe kanë masakruar 60 meshkuj dhe femra shqiptare. Për krimin e sipërthënë ai e kishte njoftuar konsullatën ruse. Konsulli austro-hungarez në Shkup, fon Hajmrot (von Heimroth) raporton se krejt Shkupi i ka parë fshatrat që digjen. Vlerësohet se në rajonin e Shkupit janë therur rreth 2.000 shqiptarë.

* * *

Shumë robër lufte dhe të plagosur, ushtria serbe i ka dërguar në Nish. Korrespondenti i luftës Hermenegild Vagner (Hermenegild Wagner) ka raportuar për gazetën londineze Dejli Mejl (Daily Mail), për gazetën vjeneze Reichspost dhe për The New York Times. Gjatë qëndrimit treditor në Nish në nëntor të vitit 1912, ka qenë dëshmitar i veprimeve çnjerëzore ndaj robërve shqiptarë. Instituti i Historisë në Prishtinë thotë se në Nish, shqiptarët i kanë mbajtur në kampe përqendrimi. Duke iu referuar dokumenteve të arkivit serb, historianët e Kosovës tregojnë se më 27 tetor 1912, në llogorin e Nishit janë dërguar 650 shqiptarë, ndërsa më 30 tetor, edhe 700 të tjerë.

* * *

Në tetor të viti 1912, ushtria serbe e sulmon Prishtinën. Raportet flasin se me të hyrë në qytet, ushtria serbe dhe paramilitarët e saj, e fillojnë “gjuetinë” ndaj shqiptarëve. Nga masakrat e kryera, popullata e Prishtinës pothuajse është asgjësuar. Ushtria serbe ka hyrë në Kosovë me „Armatën e tretë“ të komanduar nga gjenerali Bozhidar Jankoviq (1849-1920). Kryepeshkopi Lazër Mjeda dhe publicisti austriak Leo Frojndlih, përgjegjës për krimet ndaj popullsisë civile në Kosovë e konsiderojnë gjeneral Jankoviqin.

Daily Telegraph ka shkruar në atë kohë: “Të gjitha tmerret e historisë nuk janë kurrgjë para mizorive të kryera prej trupave të gjeneral Jankoviqit”. Si kryetar i „Mbrojtjes Popullore“, gjeneral Jankoviqi mori pjesë në luftimet e çetnikëve për Maqedoninë. Vlerësohet se në ditët e para të pushtetit serb, në Prishtinë janë vrarë 5.000 shqiptarë.

Shënim: Vendbanimi apo komuna që ndodhet në kufirin ndërmjet Kosovës dhe Maqedonisë e ka mbajtur emrin e tij.

* * *

Ndaj pushtimit të Ferizait, banorët vendas kanë rezistuar me vendosmëri. Sipas raporteve të caktuara, luftimet për qytetin kanë zgjatur tri ditë. Pasi e kishin marrë qytetin, komandanti serb kishte urdhëruar që banorët e larguar nga qyteti, të kthehen në shtëpi dhe t’i dorëzojnë armët. Me t’u kthyer në shtëpitë e veta, 300-400 vetë ishin masakruan. Pas kësaj ka pasuar shkretimi i fshatrave shqiptare të rrethit të Ferizait. Njësitet ushtarake dhe paramilitare serbe u janë vërsulur shtëpive të pasura të shqiptarëve, kanë plaçkitur dhe kanë vranë sa kanë mundur. Krimet në qytet dhe rrethinë janë shënuar në raportet e konsujve të huaj. Konsulli serb në Shkup thotë se 1.200 shqiptarë janë vrarë gjatë luftimeve. Qyteti iu bashkëngjit Mbretërisë së Serbisë, ndërsa emri i tij u ndërrua dhe u quajt Uroshevac, sipas carit serb Urosh.

* * *

Nga ushtria serbo-malazeze pësoi edhe Gjakova. Gazeta The New York Times shkruan se “në të dyja anët e rrugës shihen njerëz të varur”. Rruga për në Gjakovë i ngjan një “lugine të trekëmbëshave për varje”. Krime të rënda ndaj popullsisë civile në rajonin e Gjakovës kanë kryer formacionet policore-ushtarake malazeze të quajtur Kori i xhandarmërisë mbretërore. Në Gjakovë është zbatuar edhe konvertimi i dhunshëm i shqiptarëve të fesë katolike në fenë ortodokse. Gazeta vjeneze Neue Freie Press (New Free Press) e datës 20 mars 1913 raporton se më 7 mars të viti 1913 kleriku ortodoks serb, me ndihmën e ushtrisë, ka konvertuar dhunshëm në fenë ortodokse rreth 300 katolikë të Gjakovës. Françeskani At Engjëlli (Pater Angelus) ka refuzuar të heqë dorë nga feja e vet. Pasi e kanë torturuar, e kanë vrarë me bajonetë. Instituti i Historisë i Prishtinës thotë se në mars të vitit 1913, në rajonin e Gjakovës, Mali i Zi ka kryqëzuar, d.m.th. ka kthyer në fenë ortodokse mbi 1.700 shqiptarë. Historiani dhe akademiku Zef Mirdita (Prizren, 1936 – Zagreb, 2016) flet për “përndjekjen sistematike të klerit katolik dhe për vrasjen e parisë katolike”. Ai thotë se “gjatë viti 1913, në rajonin e Gjakovës janë konvertuar me dhunë në fenë ortodokse rreth 12.000 shqiptarë katolikë”.

* * *

Pasi ushtria serbe e vuri nën kontroll Prizrenin, mbi popullsinë civile pasuan masat represive. Njësitet ushtarake dhe paramilitare serbe hynë nëpër shtëpi, plaçkitën, ushtruan dhunë dhe vranë njerëz, pavarësisht nga gjinia dhe mosha. Gjatë ditëve të para të administratës ushtarake serbe, rreth 400 njerëz “u zhdukën”. Kufomat ishin lënë të shtrira nëpër rrugë. Sipas deklaratave të dëshmitarëve okularë, ato ditë përreth Prizrenit ka pasur afërsisht 1.500 kufoma shqiptarësh. Gazetarëve të huaj nuk është lejuar të shkojnë në Prizren. Pas veprimeve të ushtrisë serbe dhe të njësiteve paramilitare, Prizreni ishte bërë një prej qyteteve më të shkatërruara të Kosovës. Disa e kishin quajtur “mbretëri e vdekjes”. Përkundër gjithë kësaj, gjeneral Jankoviqi e kishte detyruar parinë e Prizrenit të nënshkruajnë një deklaratë falënderimi që do t’i dërgohej mbretit Petar I Karagjorgjeviq (1844-1921), për “çlirimin” e tyre. Vlerësohet se në rajonin e Prizrenit janë masakruar 5.000 shqiptarë. Trupat serbe nuk kanë mundur të gjejnë kuaj për bartjen e pajisjeve për të shkuar në drejtim të perëndimit. Barrën prej 50-60 kilogramësh ua kanë ngarkuar 200 shqiptarëve. Marshi i natës për në Lumë ka zgjatur shtatë orë.

* * *

Me të parë gjeneral Jankoviqi se fiset shqiptare të Lumës nuk do t’u lejojë trupave serbe të përparojnë kah deti Adriatik, i ka quajtur ata “bastardë të cilët duhet vrarë”. Pas kësaj, u ka urdhëruar trupave serbe të vazhdojnë me një rreptësi të veçantë. Ushtria e ka masakruar popullatën, burrat, gratë dhe fëmijët, pa kursyer kënd. Në rajonin e Lumës ka djegur 27 fshatra. Raportet flasin për mizoritë e papara të ushtrisë serbe, përfshi edhe djegien e grave dhe të fëmijëve, të lidhur për mullari, para syve të etërve. Pas kësaj, rreth 400 meshkuj të Lumës, vullnetarisht u janë dorëzuar autoriteteve serbe. Ata i kanë dërguar në Prizren dhe i kanë vrarë.

Në atë kohë gazeta The Daily Telegraph ka shkruar: “Tmerret e kryera nga gjeneral Jankoviqi, kurrë s’kanë ndodhur në histori”.

* * *

Në Konferencën e Ambasadorëve në Londër (1912-1913) u vendos që Luma të mbetet në Shqipëri. Megjithëkëtë, ushtria serbe nuk tërhiqej. Në shtator 1913, shqiptarët u kundërvihen me armë. Ushtria serbe ndërkaq u hakmor në mënyrë mizore. Raporti i komisionit ndërkombëtar përmend letrën e një ushtari serb i cili e përshkruan ekspeditën ndëshkimore ndaj shqiptarëve të rebeluar, të ndërmarrë kah fundi i shtatorit të viti 1913. Ai shkruan: “Këtu po ndodhin gjëra të tmerrshme. Si është e mundur që njerëzit të jenë kaq barbarë dhe të kryejnë mizori të tilla?! … Luma nuk ekziston më. S’ka gjë tjetër pos kufomave, pluhurit dhe hirit. Në fshatrat me 100, 150, 200 shtëpi nuk ka asnjë njeri, thjesht, asnjë. Grumbullojmë 40-50 të vrarë dhe i shpojmë me bajoneta. Plaçkitim në të katër anët. Oficeri u tha ushtarëve të shkojnë në Prizren për t’i shitur gjërat që i kanë vjedhur”.

Në dhjetor të viti 1913, për masakrën ndaj shqiptarëve në rajonin e Lumës dhe të Dibrës, Fuqive të Mëdha iu dërgua një raport zyrtar. Masakra ishte kryer pasi ishte shpallur amnistia nga autoritetet serbe. Në raport ishin shënuar emrat dhe mbiemrat e personave të vrarë prej aradheve serbe, shpeshherë në mënyrën më barbare: duke i djegur, duke i therur, duke i prerë me bajoneta. Jepet edhe lista me të dhëna të hollësishme e fshatrave të djegura dhe të plaçkitura në zonën e Lumës dhe të Hasit.

* * *

Durrësi është qytet në mes të bregdetit shqiptar. Serbia e pushtoi dhe u përpoq ta bënte port kryesor të saj. Më 6 mars 1913, në zonën e Durrësit, trupat serbe dogjën shumë fshatra. Raportet flasin se në fshatin Zezi, ushtria serbe ka djegur njëzet gra që kanë qenë në shtëpitë e veta. Trupave serbe që e kishin marrë Durrësin u ishte urdhëruar të vazhdojnë ekspeditën edhe pse nuk kanë të siguruar furnizim. Të mbetur pa furnizim, ata janë mbështetur vetëm në plaçkitjen e popullsisë vendase. Plaçkitja ka marrë përmasa të tilla saqë serbët në Durrës, mallrat e plaçkitura i kanë ngarkuar nëpër anije dhe i kanë dërguar në Selanik. Që andej, ngarkesat janë dërguar në Beograd.

* * *

The New York Times shkruan për dëshminë e mjekut të Kryqit të Kuq i cili thotë se gjeneral Jankoviqi në afërsi të Sjenicës ka vrarë 950 shqiptarë dhe turq – njerëz të respektuar. Në raportin e konsullit austriak thuhet se në Lipjan, më 17 nëntor 1913 shumë kufoma shqiptarësh i kanë lënë të shtrira përgjatë vijës hekurudhore.

* * *

Masakër është kryer edhe ndaj popullatës së Gjilanit. Qyteti është djegur dhe është shkatërruar, edhe pse banorët e qyteti nuk ka bërë rezistencë. Ushtria serbe dhe paramilitarët serbë kanë vrarë shqiptarë edhe në Tërstenik, Vërban, Preshevë etj. Pas disfatës në betejën e Bërdicës afër Shkodrës, forcat serbe i kanë masakruar banorët e fshatit Barbullush ku kanë vrarë pleq, gra dhe fëmijë.

* * *

Në zonën e Pejës, deri në qershor të vitit 1913 Mali i Zi ka konvertuar dhunshëm në fenë ortodokse 20 fshatra shqiptare, ndërsa në qytet – rreth 200 vetë. Më 21 shtator 1913, banorët shqiptarë të Gjakovës, të Pejës, të Plavës, të Gucisë dhe të ish-Vilajetit të Kosovës u kanë dërguar një peticion Fuqive të Mëdha. Aty thuhet: “Ushtria serbe dhe malazeze e rregullt, që nga dita e parë e pushtimit të territorit shqiptar, kanë ndërmarrë çdo gjë dhe kanë bërë çmos që popullata, ose ta humbë kombësinë e vet, ose raca shqiptare të shuhet në mënyrë mizore”.

* * *

Një numër burrash dhe grash të Krujës, thjesht janë qëlluar me plumb, ndërsa shumë shtëpi janë djegur. Më 5 janar 1913, komandanti i ushtrisë serbe, kapiten i klasës së parë, A. Petroviq, banorëve të qarkut të pushtuar të Krujës u ka lëshuar një komunikatë: “Po qe se në qytet, në fshat apo në rrethinë vritet vetëm një ushtar serb, qyteti do të rrafshohet me tokën, ndërsa të gjithë meshkujt e moshës mbi pesëmbëdhjetë vjeç do të vriten me bajoneta”. Raportet thonë se serbët në këtë qytet e kanë shkatërruar kishën katolike.

* * *

Raporti i datës 12 mars 1913 flet për krimet e trupave serbe në rrethinën e Tiranës. Me fjalë të tjera, kur ushtria serbe ka mësuar se banorët vendorë u kanë ofruar strehim vullnetarëve shqiptarë, i tërë vendbanimi është djegur. Dhjetë burra dhe dy gra janë ekzekutuar, ndërsa 17 vetë kanë pësuar nga zjarri.

* * *

Instituti i Historisë në Prishtinë, duke iu referuar dokumenteve të diplomacisë serbe thotë se prej tetorit të vitit 1912 deri në gusht të vitit 1914, nga Kosova, nga Sanxhaku dhe nga viset shqiptare në Maqedoni, janë dëbuar me dhunë 281.747 vetë, pa i llogaritur fëmijët deri gjashtë vjeç. Në pronat e shqiptarëve të dëbuar, qeveria serbe ka sjellë mbi 20.000 familje serbe, ndërsa qeveria e Malit të Zi kishte planifikuar të sjellë 5.000 familje.

Pjesa tjetër e rajoneve të pushtuara që kanë kaluar nën administrimin ushtarak serb, në vitet në vijim do t’i nënshtrohet procesit sistematik të kolonizimit dhe të serbizimit. Më 20 shkurt 1914, pushteti serb miratoi Ligjin për reformën agrare dhe për kolonizimin e rajoneve të reja. Pas kësaj, në shumë prona shqiptare u vendosën kolonë serbë, kryesisht nëpunës, ushtarë dhe policë.

Më 27 shkurt 1914, qeveria e Malit të Zi miratoi ligjin për kolonizimin e tokave të pushtuara dhe deri në vitin 1915, kur Mali i Zi është pushtuar, kolonët malazezë vendosen në “Metohi” – në tokat që u ishin marrë shqiptarëve. Qysh në nëntor të vitit 1912 qeveria e Malit të Zi themeloi një komitet i cili ishte i autorizuar që shqiptarëve t’ua njohë pronësinë vetëm po qe se kanë dokumente mbi 50 vjet, të verifikuara në librat kadastrorë (defterhanet) të Stambollit. Ndryshe, pasuritë e paluajtshme të tyre janë evidencuar si pronë shtetërore.

* * *

Socialdemokrati serb Dimitrije Tucoviq (1881-1914) thotë se borgjezia serbe, duke e proklamuar politikën pushtuese ndaj Shqipërisë “për herë të parë nga fytyra e popullit serb e ka hequr vellon e një kombi të ndershëm që lufton për çlirimin e vet”. Ai thotë: “Serbia ka dashur të ketë dalje në det dhe një koloni të sajën, por mbeti pa dalë në det, ndërsa prej kolonisë së paramenduar krijoi një armik të përbetuar”. Në vijim, thotë: “Armiqësia e pafund e popullit shqiptar ndaj Serbisë është arritja e parë e politikës së qeverisë serbe ndaj shqiptarëve”. Arritja tjetër, edhe më e rrezikshme është “shtyrja e Shqipërisë në gjirin e Italisë dhe të Austro-Hungarisë”, dy fuqive të mëdha më të interesuara për Ballkanin Perëndimor. Në nëntor të vitit 1915, njësitë ushtarake austro-hungareze u pritën në Kosovë si çlirimtarë.

Historiani dhe akademiku serb Dimitrije Bogdanoviq (1930-1986), shkrimet e Dimitrije Tucoviqit mbi „mizoritë e ushtrisë serbe ndaj shqiptarëve“ i konsideron si „argumente të propagandës austriake kundër Serbisë“.

* * *

Historiani britanik, profesor i Departamentit të historisë në Columbia University Mark Mazouer (Mark Mazower, Londër, 1958- ), në librin e tij “Ballkani, që nga fundi i Bizantit deri më sot” (The Balkans, From the End of Byzantium to the Present Day), studimit të historisë së Ballkanit i ka kushtuar rëndësi të madhe. Për këtë libër e ka marrë çmimin “Volfson” për histori (The Wofson History Prize). Ai thotë: “Në ish-vilajetet osmane të Kosovës dhe të Manastirit, ushtria pushtuese serbe pa dyshim ka vrarë mijëra civilë. Përkundër pohimeve të pamenduara të disa oficerëve serbë për shfarosjen e shqiptarëve, këto vrasje më tepër janë kryer nga hakmarrja sesa për shkak gjenocidi”.

* * *

Duhet theksuar se kudo që ka shkelur ushtria serbe, ka hasur në qëndresën e armatosur të popullit shqiptar. Qëndresa, sakrificat dhe lufta e shqiptarëve ka vazhduar deri në çlirimin përfundimtar prej kolonialistëve serbomëdhenj.

* * *

Historiografia serbe nuk pranon që Serbia të ketë kryer krime gjatë luftërave ballkanike. Sipas serbëve, të dhënat mbi krimet serbe të asaj periudhe na qenkëshin “të njëanshme, produkt i propagandës austro-hungareze dhe italiane. Për ta vazhduar ekspeditën e vet për në Selanik, Austro-Hungaria ka synuar që territoret shqiptare t’i vërë nën kontrollin e vet. Italia ndërkaq, ka synuar që duke e kontrolluar këtë territor, ta kontrollojë ngushticën e Otrantos, ndërsa detin Adriatik ta shndërrojë në liqen të vet”.

Më 26 gusht 1913 trupat serbe nuk e kanë lejuar Komisionin ndërkombëtar të hetimeve të hyjënë Serbi. Sipas palës serbe dhe asaj greke, anëtari rus i Komisionit ndërkombëtar tëhetimeve, Pavel Nikollajeviç Milukov (Pavel Nikolajevič Milyukov, 1859-1943) dhe ai britanik Henri Noel Brailsford (Henry Noel Brailsford, 1873-1958) qenkëshin bullgarofilë.

Qeveria serbe, shumicën e raporteve për krimet e luftës i ka mohuar zyrtarisht. Asnjë pushtues në histori nuk ka pranuar se gjatë ekspeditave ushtarake ka kryer krime ndaj popullsisë civile.

Për krimet serbe ndaj shqiptarëve në luftërat ballkanike dëshomon edhe Carnegie Endowment for Internationl Peace, Report of the International Commission to Inguire into the Causes and Conduct of the Balkan Wars (Washington D. C., 1914), faqe 151 e tutje.

* * *

Historianët serbomëdhenj dhe qeveritë serbe që i relativizojnë apo që i mohojnë krimet serbe ndaj shqiptarëve në periudha historike të caktuara, përgënjeshtrohen nga fshati Zajaz i rrethit të Kërçovës. Në Luftën e Dytë Ballkanike (1912-1913) e më vonë, ushtria serbe dhe paramilitarët serbë në shumë qytete dhe fshatra të pjesës veriperëndimore në Maqedoni, ndaj popullsisë civile shqiptare kanë kryer mizori.

Për t’i zbardhur krimet serbe në këto anë, në fshatin Zajaz dhe në vise të tjera të rrethit të Kërçovës u kryen gjurmime dhe kërkime shumëvjeçare të hollësishme dhe profesionale. Gjurmimet u kryen nga ekspertë dhe specialistë. U zbuluan nëntë varre masive me mbetjet mortore të 500 civilëve të vrarë, midis tyre edhe pleq, gra dhe fëmijë. Të gjitha viktimat janë identifikuar me emra e mbiemra. U zbuluan edhe puse me mbetjet mortore të viktimave. Varre masive kishte pasur edhe në oborre shtëpish. Për viktimat e barbarive serbe, në afërsi të fshatit Zajaz të Kërçovës u ndërtua Kompleksi përkujtimor “Nëna Shqiptare”. Aty u rivarrosën me nderime të larta të gjithë të vrarët. Kompleksi monumental me mbi tremijë metra katrorë u hap për vizituesit që duan të bëjnë homazhe, më 28 nëntor 2017, në Ditën e Flamurit, në Ditën e Pavarësisë. Në ceremoninë e hapjes morën pjesë mijëra shqiptarë nga të gjitha trojet. Midis tyre, shumë personalitete të lëmit të politikës, të shkencës, të artit dhe të fesë.

Viktimat e Zajazit dhe të rrethit të Kërçovës, të identifikuara me emër e mbiemër, janë dëshmi e gjallë dhe e pakontestueshme e iracionalizmit serb ndaj shqiptarëve në të gjitha trojet ku kanë shkelur çetnikët.

* * *

Serbia ka kryer krime edhe gjatë luftës çlirimtare të Kosovës në vitet 1998-1999. Ushtria, policia dhe paramilitarët serbë kanë vrarë, kanë ekzekutuar, kanë plagosur, kanë rrëmbyer, kanë burgosur, kanë torturuar, kanë djegur, kanë përdhunuar. Kanë vrarë fëmijë para syve të prindërve, kanë vrarë prindër në sy të fëmijëve. Të vrarë – 1133 fëmijë. Të zhdukur – 1617. I varrosën në varre masive, hodhën kufoma në puse, dogjën kufoma në furra fonderie. Në lumin Danub u gjet nga një peshkatar autofrigoriferi me 86 kufoma. Nën kanosjen e armëve vrastare, rreth një milion shqiptarë u dëbuan prej vatrave të veta. I zhdukën gjurmët e Ukshin Hotit, e nxorën nga treni dhe e ekzekutuan profesor Fehmi Aganin, e ekzekutuan në prag të shtëpisë profesorin dhe poetin Latif Berisha, e ekzekutuan avokatin Bajram Kelmendi bashkë me tre djemtë e tij, i ekzekutuan vëllezërit Bytyçi – Yllin, Agronin, Mehmetin të cilët ishin shtetas amerikanë etj. Mos vallë edhe këto na qenkëshin propagandë austro-hungareze dhe italiane!? Luftën pushtuese, Serbia e humbi.

Kosova, e udhëhequr nga Ushtria Çlirimtare e Kosovës – ngadhënjeu. Kosova e Adem Jasharit. Për luftëtarin trim, varr nuk ka. Ka një këngë për të.

* * *

Që prej vitit 1878 e këndej, Serbia ndaj shqiptarëve ka kryer gjenocid. Për këtë, ajo duhet të përgjigjet para Gjykatës Ndërkombëtare për krime lufte, për krime kundër njerëzimit dhe për gjenocid.

* * *

Serbi! Ja te është Shqipëria, ja te janë shqiptarët, ja te është shqiptaria. Nuk shkulet dot populli më i vjetër i Ballkanit, ndër më të vjetrit e Evropës – prej një Serbie të mjerë!

Prof. Xhelal Zejneli

“Gjuha ruhet atje ku shkruhet”

September 19, 2023 by s p

Valdete Cenalia(Dida)/

“Gjuha ruhet atje ku shkruhet” dhe ashtu po ruhet për 46 vite me radhë te Qendra Kulturore Shqiptare – Amerikane në Riverdale , Nju Xhersi. Shtëpia e Shpiponjës hap dyert për shqipet e reja, ku pret krahë hapur të gjithë fëmijët e mërgimtarëve shqiptarë, sepse siç thotë kryetari i Qendrës Astrit Zhaku dhe drejtoresha e shkollës Gonxhe Meta, kjo shkollë është e të gjithëve dhe si e tillë është shumë e rëndësishme për të trashëguar vazhdimësinë tonë, ruajtjen e gjuhës dhe kulturës së bukur shqipe, të identitetin tonë kombëtar në tokën amerikane. Shkolla shqipe ka krijuar traditë të fortë dhe suksese të mëdha ndër vite. Sakrifica e përkushtimi për gjuhën e kombin tonë, janë themeli i një trashëgimie të pastër atdhedashurie.

Suksese dhe një vit i mbarë për të gjithë ju nxënës dhe mësues, sa më shumë dije për gjuhën tonë të bukur, historinë dhe kulturën shqipe.

“Heronjtë e kaltër”

September 19, 2023 by s p

Don Lush GJERGJI/

E lexova. U kënaqa. U pasurova. E shijova. Hana jonë mendon, flet, vepron pozitivisht, e frymëzuar dhe e motivuar në përditshmërinë tonë, me një tematikë sa delikate, aq edhe të duhur dhe të qëlluar, lidhja e fëmijëve tanë me policinë tonë, si temë boshte e këtij shkrimi dhe trajtimi figurativ dhe domethënës.
Dikush tha i mërzitur me ironi: Nuk ka shqiptar të mirë. Tjetri iu përgjigj me cinizëm: si nuk ka? I treti ndërhyri dhe tha: Po, shqiptarë të mirë janë vetëm ata që kanë vdekur.
Hana, pas librit të ilustruar, “Duke ndjekur fluturat”, shqip dhe anglisht, 2022, doli edhe me botimin e dytë të këtij lloji, “Heronjtë e kaltër”, kësaj here në tri gjuhë, shqip, anglisht dhe serbisht, me dy elemente: kushtuar fëmijëve tanë si dhe policisë së Kosovës.
Ky trajtim artistik, me një anë është mbjellja e farës së mirë në mendjen dhe zemrën e pafajshme të fëmijëve, që dikur ishin të keqtrajtuar dhe terrorizuar, që nuk kishin të drejtë në jetë, në lindje, në shkollim, në lojë, në liri, në fëmijëri, ndërsa tash pranojnë dhe jetojnë ndryshimin rrënjësor: policët e Kosovës janë për fëmijë dhe për ne “Heronjtë e kaltër” ose edhe më mirë “engjëjt e kaltër”.
Ndryshimi i dytë është atmosfera, besimi, kujdesi, bashkëpunimi, dashuria, që i bënë ata të lumtur, që të rriten pa trauma dhe drojë, në paqe, në liri, nën kujdesin dhe mbrojtjen e të gjithëve, veçanërisht të policisë.
Hana Hoxha lufton kundër pesimizmit dhe defektizmit tonë të theksuar: nuk jemi askush, nuk dimë asgjë, nuk duam, nuk mundemi …, që është bërë gati refren popullor, shpesh si botëkuptimor, duke kapluar dhe rrënuar vrullin dhe vullnetin për jetë dhe punë, pra, vlerat tona historike dhe tradicionale. Kështu fëmijët, rinia dhe familjet tona, po “infektohen”, duke ikur prej vetvetes dhe të vërtetës, duke iu nënshtruar lodhjes, depresionit, nihilizmit, asgjësimit të vetvetes dhe të tjerëve, në kërkim të ndonjë njeriu dhe vendi “ndryshe”, diku jashtë Kosovës.
Këtë tematikë negative guximshëm e lufton dhe dëbon Hana edhe nëpërmjet këtij botimi, për të parashtruar vlerat e mirëfillta dhe perspektiva:
Ylli, që në përvjetorin e lindjes së tij, përjeton që edhe Policia e Kosovës ka një ditë apo datëlindje, që përputhet me festën e tij, mu me 6 shtator;
Humbja apo gjetja e portofolit (takulinit) apo kuletës, me para dhe dokumente, që fëmija – Tauna dhe Florenti, e dorëzon në stacionin më të afër policor, sepse ishin edukuar dhe motivuar me “edukatë të lartë, andaj më lejoni t’ju përgëzoj për këtë gjest të madh njerëzor.”, si shembull dhe dëshmi për t’u ndjekur.
Ana, e cila me aq dëshirë ëndërronte të jetë pjesë e policisë, por nuk pranohet. Megjithatë ajo mbetet adhuruese dhe mike, bashkëpunëtore e tyre, si gazetare, ftesë dhe qortim për të gjithë ne që të kërkojmë dhe gjejmë forma të ndryshme të bashkëpunimit me të gjithë, në rastin tonë me policinë e Kosovës
Me figurën e Yllit paraqitet përputhja dhe rritja e përbashkët e policisë së Kosovës dhe fëmijëve tanë. Te Tauna dhe Florenti vjen në shprehje ndërgjegjja e pastër, nderi, si dhe bashkëpunimi me polici. Te Ana, përfaqësohet ndjenja e qytetarit të ndërgjegjshëm, që nuk udhëhiqet vetëm nga interesi personal, familjar, grupor, partiak, por nga e mira e përbashkët, duke mundur hidhërimin, mllefin, zemërimin, në kërkim dhe gjetje të formave të reja të bashkëpunimit dhe të bashkëjetesës.
Sikurse lulet nuk mund të rriten pa dritë, diell dhe ujë, prandaj kujdes dhe dashuri, ashtu edhe fëmijët nuk mund të rriten, zhvillohen, edukohen, të jenë njerëz të drejtpeshuar në familje dhe në shoqëri, pa pasur kujdes, siguri, mbi të gjitha dashuri, si baza të jetës së tyre dhe jetës tonë.
Shteti i vogël dhe i bukur i Kosovës, jemi ne, është “djepi” ynë, ku kemi lindur dhe jemi rritur. Tradita jonë: nuk ka shtëpi pa pleq dhe fëmijë, ose mjerë ajo shtëpi që nuk ka pleq dhe fëmijë, është e shenjtë, jetësore, që na ka bërë të mbijetojmë në batica dhe zbatica shekullore dhe të vijmë deri të Shteti i Kosovës, me paqe, liri, demokraci. Tash kemi shkolla, parqe, sheshe, lëvizje, jetë, hetohet gjallëri, mirëpo edhe zbrazëtia, ulja e dukshme e lindjeve, rritja e shkurorëzimet, largimi i rinisë prej Kosovës, pleqtë dhe plakat të vetmuar, mungesa e kujdesit, sidomos e dashurisë për fëmijë dhe të moshuar. Me pak fjalë: na mbyti lakmia, mërzia dhe pagjumësia!
Hana Hoxha i “prek” me fjalë dhe zemër këto plagë, duke ofruar zgjidhe fatlume: në investimin tonë në fëmijë dhe në rini, jo në kotësi dhe marrëzi, lakmi dhe pasuri, në karrierizëm, në epshe, në keqpërdorime dhe keqtrajtime, por në krijimin e marrëdhënieve të reja ndërnjerëzore, të udhëhequr gjithnjë na e vërteta dhe dashuria.
Autores tashmë të njohur dhe të afirmuar, Hana Hoxhës, urime dhe përgëzime, suksese në jetë dhe në krijimtari – veprimtari! Ta kultivojmë kulturën e jetës dhe qytetërimin e dashurisë, si parakusht për lumturi dhe dashuri.
**Mihane Hana HOXHA – “Heronjtë e kaltër”, (tregime për fëmijë), Lena Graphic, 2023, Prishtinë

Presidentja Osmani takoi këshilltarin e Departamentit të Shtetit të SHBA-së, Derek Chollet dhe të dërguarin amerikan për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar

September 19, 2023 by s p

Presidentja e Republikës së Kosovës, Vjosa Osmani, e cila po qëndron në New York ku po mbahet sesioni i 78-të i Asamblesë së Kombeve të Bashkuara, është takuar me këshilltarin në Departamentit Amerikan të Shtetit, z. Derek Chollet dhe të dërguarin amerikan për Ballkanin Perëndimor, Gabriel Escobar.

Në takim me zyrtarët e lartë amerikanë, Presidentja Osmani ka zhvilluar diskutime përmbajtësore lidhur me zhvillimet e fundit në procesin e dialogut me Serbinë.

“Suksesi i dialogut varet nga qasja parimore dhe e barabartë për zbatimin e plotë të marrëveshjes, por edhe nga angazhimi dhe roli prijës i SHBA-ve, e cila është çelësi për përmbylljen e suksesshme të dialogut dhe që do të çonte në njohje të ndërsjellë”, ka theksuar Presidentja Osmani.

Më tej, Presidentja Osmani shprehu mirënjohjen e saj për mbështetjen e vazhdueshme të SHBA-ve dhe potencoi se Kosova është e interesuar të ecë përpara në rrugëtimin euroatlantik, me mbështetje dhe koordinim me aleatët.