Xhelal Zejneli – Dielli

LETËRSI- SHARL BODËLERI (Charles Pierre Baudelaire)

June 12, 2020 by dgreca

Pergatiti per Diellin: Xhelal Zejneli/

Sharl Bodëleri (Charles Pierre Baudelaire, 1821-1867) është poet, përkthyes, eseist dhe kritik letrar francez. Është një nga poetët më të mirë francez të shekullit XIX. Me veprën e vet ndikoi në zhvillimin e simbolizmit në poezi. Konsiderohet themelues i modernizmit. Është i pari poet i lirikës moderne evropiane.

Babai Fransua Bodler (Joseph-François Baudelaire, 1759-1827) ishte nëpunës i lartë shtetëror. Ishte edhe kustos në muze. Ndonjëherë edhe pikturonte. Nëna Karolinë Bodler (Caroline Archimbault-Dufays Baudelaire, Londër, 1793 – Honfleur, 1871) ishte 34 vjet më e re se i shoqi. Në moshën 7-vjeçare Bodleri mbeti pa baba. Një vit pas vdekjes së burrit të saj, nëna u rimartua me nënkolonelin Zhak Opik (Jaques Aupick, 1789-1857), i cili pas disa viteve u bë ambasador në gjykatat fisnike. Qenë të martuar në vitet 1828-1857. Me t’u martuar me një burrë të ri dhe tërheqës, Bodlerin 6-vjeçar nëna nuk e afronte gjithaq.

Në Lion ndoqi shkollën ushtarake. Njerku nuk dëshironte që t’i vinte në shtëpi as gjatë festave. Më vonë, kur i kujtohej kjo periudhë e jetës së tij, rrëqethej. Në fëmijëri është ndjerë i vetmuar, ndaj atë e përshkruan si të trishtueshme. Në moshën madhore ka manifestuar krenari dhe sjellje mistike, amorale dhe cinike. Ka biografë që thonë se Bodleri ishte sadist, mizantrop, adhurues i prostitutave. Gjendjet dëlire i përgjigjeshin më shumë. Jepet pas alkoolit, narkotikëve dhe femrave me moral të dyshimtë. Infektohet nga sifilisi dhe gonorea. I ballafaquar me vështirësi financiare, një kohë jeton tek i vëllai. Paratë që ia dërgonin e ëma dhe njerku, i harxhonte sakaq.Shpenzonte për veshje por edhe për libra. Jetonte me borxhe, si Balzaku dikur. E ëma vuante për sjelljet e pahijshme të të birit.

Duke parë njerku se Bodleri i ka marrë rrugët e këqija, në vitin 1841 e dërgon në Indi. U kthye në shtëpi me mbresa të shumta. Përvojat nga India i shfrytëzoi edhe në poezi. Sipas disa biografëve, ai ka qëndruar në Indi vetëm tre muaj, ndërsa sipas të tjerëve – një vit. Pas kthimit në shtëpi iu përkushtua letërsisë. Një përcaktim të tillë prindërit nuk e deshën. Në një rast e ëma thotë: “Po t’i kishte dëgjuar këshillat e njerkut, Bodleri do të kishte bërë një jetë të lumtur. Emrin e tij s’do ta kishte përmendur kush, por të gjithë do të kishim qenë shumë më të lumtur”.

Në fillim të krijimtarisë letrare Bodleri gëzonte popullaritet në mesin e artistëve moshatarë. Kur i mbushi 21 vjet,nga pasuria e të atit trashëgoi mbi njëqind mijë franga dhe katër parcela toke. Brenda pak viteve paratë e trashëguara i harxhoi. I ngelur pa para, zhytej në borxhe, kështu që familja detyrohej që pasurinë ta vinte nën hipotekë. I zhytur në borxhe, Bodlerit e ardhmja i dukej e zymtë, kurse gjendja psikike – e rëndë. Në një rast lëndoi veten me thikë. Gjatë mjekimit e ëma, mbase e penguar nga njerku, nuk shkoi ta vizitonte. Për nga përcaktimi politik ishte për republikë dhe mbështeti revolucionine vitit 1848.

Ishte në lidhje intimeme mulatenZhanë Dyval (Jeanne Duval, Jacmel, Haiti, 1820 – Paris, 1862), e lindur nga martesa e përzier midis një të bardhi dhe një zezakeje. Lidhja e tyre ka zgjatur rreth njëzet vjet.Ka qenë muza e poetit, Venera e tij. Ka qenë artiste dhe valltare, femër me moral të dyshimtë, ka pirë shumë.Thuhet se ka ndikuar negativisht mbi poetin. E ka pikturuar piktori francez i modernizmit Eduard Mane (Édouard Manet, 1832-1883).

Njihej me fotografin, karikaturistin, zhurnalistin, prozatorin francez Feliks Nadar (Gaspard-Félix Tournachon, i njohur me pseudonimin Nadar, 1820-1910). Nëpërmjet tij njohu personalitete të tjera. Për shkak borxheve dhe jetës së parregullt, shpesh i ndërronte banesat. Raportet e çrregulluara me të ëmën, të cilës i kërkonte ndihmë financiare, nuk e lenin të qetë.

Adhuronte muzikën e kompozitorit gjerman Rihard Vagnerit (Wilhelm Rihard Wagner, 1813-1883).Çmonte lart krijimet letraretëEdgar Alan Po-së. Tregimet e tij i përktheu në frëngjisht. Duke qenë se anglishten e kishte mësuar që në fëmijëri, përkthimete tij u vlerësuan lart. Dy poetëtkishin shumë gjëra të përbashkëta.Ishin të ndjeshëm, ishin ballafaquar me sëmundje dhe kishin pasur vështirësi financiare. Autori i “Himnittë bukurisë” e quajti Ponë paraardhës të vet.

* * *

Shënim: Edgar Alan Pou (Edgar Allan Poe, 1809-1849) është tregimtar dhe poet amerikan, paraardhës i simbolizmit francez. Ishte fëmijë artistësh shëtitës. Kur ishte dy vjeç mbeti pa prindër. U birësua nga familja e tregtarit të pasur Johan Alan. Për sjellje të keqe u përjashtua nga universiteti. La shtëpinë dhe më 1831 u vendos në Baltimor. Në moshën 27-vjeçare u martua me të mbesën 13-vjeçare (vajzën e motrës) Virxhinia (Virginia Eliza Clemm Poe; Baltimor, 1822 – Nju-Jork, 1847). U shpërngul në Filadelfi, pastaj në Nju-Jork. Për të mbijetuar, gati 20 vjet punoi si kritik, fejtonist dhe kryeredaktor i gazetave dhe i revistave të ndryshme. Duke qenë i çekuilibruar, mitoman dhe i dhënë pas alkoolit shpesh e ndërronte punën dhe jetonte buzë mjerimit. Vdekja e tij është misterioze. U gjet i shtrirë në rrugë në Baltimor, në gjendje gjysmë të vetëdijshme, pranë vendvotimit, ditën e zgjedhjeve vendore. Ka që thonë se ka qenë viktimë e gjuetarëve të votuesve. Historia e jetës së tij u shndërrua në legjendë dhe u ndërthur me veprën e tij. Duke qenë se u rrit në jug të ShBA-së, Po, krahas prozatorit Uilliam Fokner (William Faulkner, 1897-1962; laureat i çmimit “Nobel” më 1949) është përfaqësues më i madh i letërsisë së jugut amerikan. Sipas burimeve zyrtare, vdiq nga delirium tremens(çmendje nga alkooli).

* * *

Në lëmin e krijimtarisë letrare Bodleri vazhdimisht ngjitej përpjetë, por gjendja shëndetësore i rëndohej çdo ditë e më tepër. Përdorimi i opiumit e merrte haraçin e vet, ndërsa vështirësitë ekonomike dhe stresi e ndiqnin hap pas hapi. Meqë njerku kishte vdekur, e ëma u pajtua të jetë pranë të birit. U vendosën në qytetin bregdetar Honfleur. Jeta afër detit i bëri mirë poetit, kështu që në këtë periudhë kishte kushte të volitshme për të vazhduar me shkrimet. Për ta përmirësuar gjendjen financiare, në vitin 1864 vajti në Belgjikë. Planifikonte të mbajë ligjërata dhe t’i shesë të drejtat për veprat e veta. Shkruan pamflete kundër borgjezisë franceze. Mban lidhje me Viktor Hygon i cili për arsye politike ishte larguar nga Franca.

Krahas përdorimit të shpeshtë të opiumit, nisi ta teprojë edhe me alkoolin. Në vitin 1866 pësoi sulm në tru. Gjysmë i paralizuar, mbreti i poetëve u kthye në Paris. Vdiq aty më 31 gusht 1867, në moshën 47-vjeçare. U varros në varrezat e Monparnasit. Katër vjet pas të birit vdiq edhe nëna.

* * *

VEPRA –Bodleri ka shkruar vetëm një përmbledhje me poezi – “Lulet e së keqes”. U bë i njohur në qarqet artistike para se t’i botonte veprat. Në ato rrethe njihej si shkapërderdhës dhe si poet skandaloz. Për krijimin e veprës së vet frymëzohej nga jeta e përditshme. Krijoi poezi me vlerë universale. Shumë vepra iu botuan pas vdekjes. Poezitë e para i botoi në përmbledhjen poetike “Lulet e së keqes”. Në vitin 1845 e botoi të parën vepër, kritikën “Saloni”. Kritikat i bazonte në zhvillimet letrare për të cilat ishte mjaft i informuar. E konsideronin kritik të pasionuar. Duke qenë i tillë, tërhoqi me të madhe vëmendjen e publikut. Gjatë takimeve me romancierin e famshëm francez Honore dë Balzak (Honoré de Balzac, 1799-1850) shkëmbente ide të ndryshme mbi letërsinë dhe artin.

Në opusin letrar të vet përdori një diapazon të gjerë temash. “Salonin” e dytë e shkroi në vitin 1846. Pas kësaj, renomeja e tij si kritik i romantizmit u rrit tej mase. Pas një viti botoi novelën autobiografike“La Fanfarlo”.

E çmonte lart poetin dhe romancierin francez, kundërshtar i klasicizmit, Teofil Gotje (Théophile Gautier, 1811-1872). E çmonte sidomos për përdorimin maestral të gjuhës dhe për formën e përkryer. Punimet e tij ndikuan në disa nga temat e shkrimeve të Bodlerit. Në shenjë falënderimi për miqësinë dhe bashkëpunimin letrar, vëllimin “Lulet e së keqes”, Bodleri ia përkushtoi Gotjesë.

“LULET E SË KEQES”(Les Fleurs du mal, 1857) është vepra kryesore e Bodlerit. Po këtë vit u botua edhe romani “Zonja Bovari”(Madam Bovary) i tregimtarit dhe romancierit francez Gystav Flober (Gustav Flaubert, 1821-1880). Përmbledhja tërhoqi vëmendjen e publikut. Ndikimi i tij mbi artistët e tjerë rritej dita-ditës. Shumë prej tyre nisën të krenohen me të. Sapo doli nga shtypi ajo ngjalli reagimin e ashpër të bashkëkohësve, të po atyre që e dënuan “Zonjën Bovari” të Floberit. Vepra u konsiderua skandaloze. Me arsyetimin se cenon moralin publik, poeti u dënua me gjobë. Vargjet flisnin për marrëdhënie lezbejkash, për korrupsionin, për pikëllimin, për jetën e rëndë, për virgjërinë e pakthyeshme, për verën. Temë e përmbledhjes është intimiteti, pasionidhe vdekja. Pasqyrohet nostalgjia për të kaluarën dhe intimen. Gjashtë poezi “të pamoralshme” u flakën nga shtypi. Pas katër vjetësh, vepra doli në dritë por pa poezitë që “cenonin” moralin publik. Në vitin 1866 që të gjashtat panë dritën.

Për nga struktura poezitë janë radhitur në nëntituj. Secili prej tyre flet për ndonjë dukuri negative. Pjesa e parë me nëntitullin“Splin dhe Ideal” flet për pakënaqësinë, agoninë dhe mërzinë. Pjesa e dytë pasqyron Parisin dhe njerëzit e mjerë që e udhëheqin atë, ndaj është titulluar “Pamje nga Parisi”. Pjesa e tretë flet për kënaqësitë trupore, për alkoolin e për drogat dhe mban titullin “Vera”. Pjesa e fundit mban titullin “Vdekja”. Dy poezitë më të njohura të vëllimit janë “Albatrosi” dhe “Lidhjet”.

Shumë poezi kritikët i kanë vlerësuar si kryevepra artistike, poetike dhe plot pasion. Adhurues i vëllimit ishte edhe poeti, romancieri dhe dramaturgu i famshëm francez Viktor Hygo (Victor Hugo, 1802-1885).

Ka pasur edhe të tillë të cilët për veprën kishin dhënë kritikë negative ngase e kishin konsideruar skandaloze dhe të pakuptueshme. Kritikave negative Bodleri u është përgjigjur duke thënë se letërsia dhe arti duhet të krijohen pa qenë të varura nga morali. Morali e zvogëlon forcën poetike të vargut.

Në vëllim vërehet rrënimi i njeriut i mbërthyer midis Splinit dhe Idealit. Për Bodlerin mjaftonte e bukura dhe koncepti i stilizuar. Titulli i përmbledhjes flet për karakterin e bukurisë. Ajo është e ftohtë dhe e zymtë. Gjatë krijimit të poezive Bodleri mendonte për lemerinë dhe turbullirën që e frymëzonte, kështu që në çastet e vetanalizës ndjehej i lemerisur. Emocione negative, e sidomos zemërim ndjejnë edhe njerëzit që e lexojnë këtë lloj poezie. Bodleri ishte i vetëdijshëm se libri do të çelë shteg të ri në art dhe do të shndërrohet në monument.

“Lulet e së keqes” u shkruan për 15 vjet. Ka burime që thonë se vëllimi është shkruar për 10 vjet. Vetë titulli i përmbledhjes flet për konceptin estetik të Bodlerit: “Arti është e keqe e bukur dhe nuk ka pika të përbashkëta me moralin”.Në atë kohë vëllimi vështirë mund të kuptohej. U njoh dhe u pranua nga publiku vetëm pas shumë viteve. Bodleri donte që me poezitë e veta t’i shokojë dhe t’i mundojë lexuesit të cilët ishin mësuar të lexonin vetëm vargje të bukura të cilat akoma më shumë e zbukuronin jetën e tyre plot hipokrizi. Zgjidhte tema të shëmtuaradhengjyra të errëta. Në poezitë e veta afirmon poetin i cili nuk e zbukuron dhe nuk e lustron jetën, i cili nuk shkruan vetëm për bukurinë dhe shpirtin e madhërishëm.

Duke qenë se përmbledhja u krijua brenda një periudhe të gjatë, në të gjallë të autorit dolën dy versione. Botimin e versionit të tretë autori nuk e mbërriti. Pas vdekjes së autorit shumëçka në përmbledhje u ndryshua, por ndarja në cikle dhe struktura nuk kanë ndryshuar.

Bodleri dëshironte që vëllimi poetik i tij të mos jetëgrumbull vargjesh të shkapërderdhura, por të ketë një plan të caktuar kompozicioni. Bodleri thotë: “Gjithmonë ji poet, madje edhe në prozë”. Stili i tij i të shkruarit solli risi në poezi. Me poezinë “Lidhjet” e ka dhënë përkufizimin fascinues të poezisë: “Në art, e keqja, e lemerishmja dhe e shëmtuara bëhen të bukura. Ky është privilegji i artit”.

Përkundër faktit se shumë kritikë Bodlerin e kanë konsideruar zanafillës tëmodernizmit, vëllimi “Lulet e së keqes”, për shkak të përdorimit të shpeshtë të simboleve që janë të zakonshme për poezitë, siç janë lulja, errësira, makthi ngërthen në vete shumë elemente tëromantizmit.

Edhe pse kohë e romantizmit, te “Lulet e së keqes” vërehet qartë prania e elementeve të poezisë botërore, ndaj Bodleri është një prej poetëve të parë që i paraqiti të gjitha ndyrësitë, por edhe bukuritë e fshehta të jetës në një qytet të madh si Parisi. Për këtë arsye, Bodleri konsiderohet i pari poet që e ka trajtuar temën e jetës në qytet të madh. Ai është një ndër poetët që u mor me përshkrimin e hollësishëm të krizës që e kishte kapluar shoqërinë e atëhershme, shoqëri që kishte humbur çdo kontakt me vlerat krishtere. Poezitë e “Luleve” flasin për udhëtimin e njeriut nëpër jetë e vdekje.

Kjo përmbledhje poetike pasqyron pikëpamjet e poetit për gjendjen aktuale në shoqëri, por edhe rëniet, ngritjet dhe entuziazmin e tij. Ai ngre zërin e protestës kundër gënjeshtrës dhe mashtrimit. Dëshiron të gjejë forcën e parë lëvizëse dhe të njëmendët të ekzistencës njerëzore. Forca të tilla lëvizëse assesi nuk mund të jenë konvencionet e imponuara të sjelljes, të rrejshme dhe të kota.

Çdo gjë në këtë botë është simbol subjektiv i ideve dhe i ndjenjave të njeriut. Në konceptimin e thelluar të simboleve vërejmë se gjërat janë ndërlidhura. Në konceptimin sintetik ato përzihen ndër vete. Kësisoj krijohet një koncept i ri estetik mbi botën. Për paraqitjen autentike përdoren figurat stilistike të sinestezive (me fjalët që i përkasin një shqise emërtohen shqisat e tjera; p. sh. zëri ka ngjyrë) dhe të onomatopeve. Në poezinë ekstatike të tij ngjyra flet, ndërsa fjalën poetike e udhëheqin sensacionet kaotike. Për ta pasqyruar me sukses idenë e re në poezi, vargu duhet të jetë muzikal. Simbolistët thonë: “Ideja është e pakapshme për arsyen, por kur mbërthehet nga shqisat që si shenja i përdorin simbolet, ajo bëhet e kapshme”. Detyrë e poetit simbolist është: “Të pasqyrojë thellësinë e shpirtit me simbolet si udhërrëfyes. Kjo do t’i mundësojë lexuesit që ta ndjejë lidhjen e përjetimit poetik duke e përvetësuar atë si të veten, si një pasuri të vet të re, për botën e cila, sa është e largët, po aq është edhe e afërt”. Në këtë mes, Bodleri është i pakapërcyeshëm. Forca e poezive të tij kridhet te njeriu, duke e shpënë atje ku bëhet edhe më njeri, atje ku kthimi konsiderohet transformim.

Në poezitë e veta e flak bukurinë dhe sentimentalizmin dhe sjell një lloj të ri emocioni, duke krijuar vargje plot dëshpërim, urrejtje, hidhërim, kryeneçësi dhe entuziazëm. Ato flasin për zbrazësinë, epshet, smirën dhe instinktet. Tema janë vdekja, kotësia, pikëllimi, ana e hirtë e qytetit të madh, mjerimi dhe lufta për mbijetesë.“Ateisti amoral”– Bodleri i beson bukurisë si absolut i vetëm, e vetmja pas së cilës rend dhe tek e cila kurrë s’arrin dot. Për “Lulet e së keqes” Bodleri thotë: “Në këtë libër të lemerishëm e kam lënë krejt zemrën time, tërë ndjeshmërinë time, tërë religjionin tim, krejt urrejtjen time. E vërteta është se unë e kam shkruar të kundërtën, ndaj u betohem të gjithë perëndive se ky është libër i artit të kulluar”.

* * *

“Lulet e së keqes” përmbajnë mbi 160 poezi që ndahen në 5 tërësi. Vëllimi përmban 6 cikle. Vepra bazohet në poezinë hyrëse që i dedikohet lexuesit e që mban titullin “Për lexuesin”. 28 krijime me titull “Poezi shtesë” nuk janë të sistemuara. Ato janë përfshirë në 6 ciklet hyrëse të sipërthëna.

Cikli i parë është më vëllimori dhe paraqet shtyllën kryesore të vëllimit. Mban titullin “Spleen dhe Ideal” dhe përmban 88 tekste. Të gjitha motivet thelbësore janë paraqitur në poezinë hyrëse “Për lexuesin”. Në të poeti përshkruan shkatërrimin e njeriut modern në një shoqëri dyfytyrëshe. Krejt këtë e përshkruan me estetikën e së shëmtuarës. Çdonjëra nga pesë tërësitë ka një rëndësi të caktuar për tërë vëllimin, ndërsa çdo poezi ka rëndësi për tërësinë.

“Spleen dhe Ideal” fillon me vargun e poezive të cilave u ekspozohet një program i riestetik si dhe pikëpamjet e rejambiartin dhe të bukurën. Vërehet pozita e artistëve në shoqëri dhe forca e tyre që buron nga përditshmëria. Në poezitë që pasojnë mund të shihet ana tjetër e jetës së artistit, e përshkruar si lypës, martir dhe i marrë.

Në pjesën e dytë të ciklit mund të shihet forcae dashurisë ideale dhe ndjenjat, ekstaza dhe entuziazmi që sjell ajo, por edhe ndjenjat e melankolisë dhe të dëshpërimit që mund t’i sjellë ajo. Në këto poezi thuhet se gjendja materiale nuk është veçse gjendje kalimtare e jetës së njeriut. Poeti e paraqet femrën si burim të bukurisë dhe të lumturisë, por edhe si burim të ftohtësisë dhe të zvetënimit moral. Cikli i parë mbaron me përfundimin se njeriu nuk mund të plotësohet me dashuri, ndaj i rikthehet gjendjes shpirtërore të vet, të përshkruar si vuajtje.

“Pamje nga Parisi” është cikli i dytë i cili në çdo aspekt është më i plotë. Përbëhet prej 18 poezive. Që të gjitha merren me jetën në qytet të madh. Poeti, në mesnatë, shëtit nëpër qytet. Duke ecur nëpër rrugët e tij sheh fatkeqësinë dhe mjerimin e njerëzve, që të përkujton vuajtjet e vetë poetit. Pas kësaj pason cikli i shkurtër “Vera” që merret me tematikën e dehjes, ndërsa në ciklin “Lulet e së keqes” poeti merret me perversionet seksuale. Ky cikël ka qenë më provokuesi.

Cikli “Revolta” ka vetëm tre tekste. Në të përshkruhet heroi që ndodhet në kufirin midis ferrit dhe qiellit. Përfundimi i librit është logjik. Cikli i fundit mban titullin “Vdekja”. Ky cikël është përplot me tematika për vdekjen. Në të poeti sjell zgjidhjen e nyjës. Shihet për së afërmi rruga e njeriut dhe fati i tij.

* * *

Bodleri ishte tejet aktiv në jetën artistike të kohës së vet. Në kritikat dhe në esetë e veta shkruante për shumë tema që kishin të bënin me kulturën franceze. Me krijimtarinë e vet ushtroi ndikim të madh në letërsinë franceze dhe angleze. U vlerësua lart nga shumë shkrimtarë që u paraqitën pas tij. Poeti francez Artyr Rembo (Arthur Rimbaud, 1854-1891) në një letër të botuar e quajti Bodlerin “mbreti i poetëve”. Simbolisti francez, autori i shprehjes “poésie pure” (poezi e pastër), Stefan Malarme (Stéphane Mallarmé, 1842-1898), në vitin 1895, për nder të Bodlerit botoi një tingëllimë(sonet). Kishte të tillë e quanin “gjeniu i madh”.

Romancieri dhe dramaturgu francez Andre Zhid (Andre Gide, 1869-1951) është i njohur si një intelektual i guximshëm dhe i pafrenueshëm, me mendime të lira dhe dilema për të cilat shkruante pa ngurrim dhe pa rezerva. Midis dy luftërave botërore ndikoi fuqimisht për krijimin e asaj që u quajt “atmosferë Zhidi”. Luhatjet intelektuale të Zhidit lëvizin në një diapazon të gjerë: nga protestantizmi dhe katolicizmi nëpër liberalizëm dhe komunizëm deri në humanizëm antifetar. Zhidi thotë: “Të gjithë janë kalimtarë, Bodleri mbetet”.

* * *

Shënim: “POÉSIE PURE” (Poezi e pastër) është poezia pa kurrfarë elementi jopoetik (narrativ, didaktik, politik). Poezia e pastër nuk shpreh ndonjë ide të caktuar, por vepron si muzikë. Pol Verleni thoshte: “Pikësëpari muzikë”. Konceptin “poezi e pastër” e zhvilluan simbolistët francezë – Bodleri, Malarmeja si dhe poeti dhe eseisti Pol Valeri (Paul Valery, 1871-1945) i cili ishte një ndër përfaqësuesit më të rëndësishëm të hermetizmit në poezinë evropiane. Konceptin e sipërthënë e morën nga Edgar Alan Po. Termin “poezi e pastër” e vuri në përdorim Stefan Malarme. Teoria e “poezisë së pastër” është e para shprehje, historikisht e rëndësishme e autonomisë së artit poetik, ide kjo e cila më vonë u tejkalua, por jo edhe u harrua. Në “poezinë e pastë” gjejnë shprehje edhe përpjekjet me “poezinë absolute”.

* * *

Përpos poezisë, Bodleri shkroi edhe tekste nga arti figurativ, vështrime letrare, ese, si: “Kuriozitete estetike” (Curiosités esthétiques, 1868), “Arti romantik” (L’Art romantique, 1868). Në konceptet e tij bëjnë pjesë dy përbërës, që në shumë aspekte janë të kundërt.

I pari është revolta e romantizmit kundër pozitës metafizike dhe sociale të njeriut, si dhe “sëmundja e shekullit” e romantizmit (mal du siècle). Përbërësi i dytë është luciditeti i klasicizmit dhe ndjenja e fajit tragjik. Në katolicizëm, Bodlerin më tepër e tërheq mëkati se mëshira. Sataniken e ka më afër se engjëlloren. Me një përshkrim të përpiktë sikur larpurlartistët dhe parnasistët, në aspektin e stilit i shmanget entuziazmittë romantikëve. Për këtë arsye, i flak të gjithë prosedetë që i ka trashëguar poezia franceze apo që janë zhvilluar në romantizëm, siç janë: ilustrimi i historisë, të shprehurit dekorativ dhe moralizimi. Poezia për të është krijim i kulluar i gjuhës, e cila nuk ka të bëjë me asgjë tjetër jashtë kreacionit të vet. Për ta realizuar këtë qëllim, ai kërkon që poezia ta flakë “ndjeshmërinë e zemrës” në dobi “të ndjeshmërisë së fantazisë”. Kësisoj, përfundimisht e mënjanon personalen: emocionet në poezinë e tij nuk janë më emocione personale të tij, por emocione të vetë poezisë. Përkundër kësaj, ekzistenca personale e papërsëritshme është burimi nga ku poezia e Bodlerit e merr lëndën e frymëzimit.

“Lulet e së keqes” bazohet në kundërshtinë e spleen-it dhe idealit. Në qendër të dukurisë poetike Bodleri vë, jo personin por imagjinatën. “Imagjinata është e vetmja që përmban poezi”.

Vargu bodlerian na mundëson t’i shmangemi përditshmërisë apatike dhe të dehemi me fjalën poetike. Poeti thotë se e përditshmja është e mërzitshme, e rrejshme, e kalbur. Kur ballafaqohemi me realitetin, sakaq e vërejmë të keqen dhe shëmtinë që rinë fshehur. Poeti i nxjerr në sipërfaqe dhe i fut në art, ngase e keqja dhe shëmtia vetëm aty mund të jenë të bukura.

* * *

Shënim: “MAL DU SIÈCLE” (sëmundje e shekullit) – Në pararomantizmin dhe në romantizmin anglez, francez dhe gjerman përjetimi pesimist i botës dhe melankolia tejet e shprehur që i përshkon shumë vepra të fundit të shekullit XVIII dhe të fillimit të shekullit XIX. Kjo vërehet në disa nga veprat më të njohura të asaj kohe: Përmbledhja poetike “Osiani” i poetit skocez XhejmzMakferson (James Macpherson, 1736-1796), i botuar më1762, romani “Vuajtjet e djaloshit Verter” i Gëtes (Johann Wolfgang von Goethe, 1749-1832) i botuar më 1774 dhe romani “Eloiza e re” i Zhan-Zhak Rusoit (Jean-Jacques Rousseau, 1712-1778), i botuar më 1762. Në fillim të shekullit XIX vulë të fortë një ndjenje të tillë i dha tregimtari francez Shatobrian (François-René de Chateaubriand, 1768-1848) me veprat: “Fryma e krishterimit” (Le Génie du christianisme, 1802) dhe “Reneu”(René, 1802). Në poezi, ndjenja të tilla shfaqin poeti dhe eseisti francez Andre-Mari Shenie (André-Marie Chénier, 1762-1794), poeti francez, që kishte letërkëmbim me Jeronim De Radën,Lamartin (AlphonseMarie Prat de Lamartine, 1790-1869) dheromantikë të tjerë francezë, me temat elegjiake për rininë dhe dashurinë e humbur, për gërmadhat e kështjellave të dikurshme të mbuluara nga mjegulla apo për rrënojat në shpirtin e poetit. Në fillim të shekullit XIX shprehja “mal du siècle” filloi të shfaqet gjithnjë më tepër në shkrimet programore dhe kritike të romantikëve. Në letërsinë gjermane përdoret me të njëjtin kuptim termi Weltschemerz.

* * *

Në tingëllimën “Pajtueshmëritë” (Correspondances) Bodleri flet për natyrën si një tekst i shifruar që e lexon poeti. Sipas Bodlerit, detyrë e poetit është të shprehë “çfarësinë thelbësore të së tashmes” që e ofron pamja e Parisit. Midis aspekteve të modernes vend të rëndësishëm zë e shëmtuara. Një përjetim të tillë poeti hulumton te “Pamje nga Parisi” (Tableaux parisiens) si dhe në poezitë në prozë “Splini i Parisit” (Spleen de Paris) të botuara me titullin “Poezi të vogla në prozë” (Petits poèmes en prose) dy vjet pas vdekjes së tij.

Programi i “Splini i Parisit” ndikoi me të madhe në zhvillimin e poezisë franceze, posaçërisht tek Artyr Rembo (Artur Rimbaud) në përmbledhjen “Iluminacione” (Les Illuminations, 1874). Me një fjalë, ndikoi edhe në lindjen e vargut të lirë.

Ndikimi i Bodlerit u përhap shpejt. Në fillim Stefan Malarme endjek pikë për pike. Artyr Rembo sheh tek ai të vetmin poet të ngritur në forcë vizionari. Liriku francez i cili qiti me revole mbi shokun e vet Artyr Rembon, Pol Verleni (Paul Verlaine, 1844-1896), nga grupi i “poetëve të nëmur” (poètes maudits), Bodlerin e shpalli të parin. Për program të tyre simbolistët e morën tingëllimën Correspondances të Bodlerit dhe teorinë e sinestezisë që përmban ajo.

Bodleri është dukuri vendimtare në gjenezën e poezisë evropiane moderne, e cila nëpërmjet simbolistëve ndikoi në lirikën e shumë popujve të Evropës. Poezia e Bodlerit, sikur albatrosët e tij, tenton të ikë prej atyre që e përbuzin atë që ngjitet në lartësitë qiellore ku me stuhitë përplaset, me vetëtimë i mpin sytë. “Ik sa më larg prej moçaleve të kalbura”. Jeta është e zymtë, vdekja na tërheq për mënge. Këtë të vërtetë albatrosi i poezisë e adhuron. Akoma më shumë erë kalbësire, dekompozimi, edhe më afër fundit. Nuk ka mënyrë për t’i ikur kohës.

* * *

Shënim: “POÈTES MAUDITD”(poetë të nëmur) – është eseja kritike e Pol Verlenit e botuar më 1884, kushtuar tre poetëve, në atë kohë mezi të njohur: Tristan Korbier (Tristan Corbière, 1845-1875), Rembo dhe Malarme. Më 1888 eseja u plotësua me emra të rinj: poetja Marselinë Debord-Valmor (Marceline Desbordes-Valmore, 1786-1859), shkrimtari francez me prejardhje bretone Lil-Adam (Auguste de Villiers de L’Isle-Adam, 1838-1889) dhe Povrë Lelian (Pauvre Lélian, anagram i Pol Verlenit). Qëllimi i Verlenit ishte të tërheqë vëmendjen te vlerat poetike të reja dhe te brezi i ri i poetëve që u afirmua me Bodlerin. Te Korbier thekson drithërimën e re poetike dhe shqetësimin shpirtëror të ri. Te Remboja – gjallërinë dhe forcën e figurave poetike dhe “mbretërinë e pavdekshme të shpirtit”. Te Malarmeja – mjeshtërinë e përkryer të vargut dhe pasionin që nëpërmjet gjuhës së re poetike të arrijë dhe të shprehë thelbin e gjërave. Në anën tjetër, “poetët e nëmur” janë simbol i ndarjes së thellë dhe të përjetshme midis poezisë dhe publikut, midis pikëpamjeve utilitare mbi shoqërinë dhe vlerave letrare të mirëfillta, midis “rasës përjetësisht të nëmur dhe atyre që e kanë në dorë forcën e kësaj bote”. Kjo ide romantike “e greminës” që botën e imagjinatës poetike e ndan nga bota e marrëdhënieve shoqërore reale (shkrimtari francez Alfred dë Vinji – Alfred Victor de Vigny [X1] , 1797-1863dhe Bodleri) haset edhe në letërsitë e popujve të tjerë.

* * *

Shënim: LARPURLARTIZMI (l’art pour l’art – arti për art) – koncept teorik i formuluar më 1836 nga filozofi francez Viktor Kuzen (Victor Cousin, 1792-1867) me kërkesat:

– arti duhet të jetë i liruar nga çfarëdo qëllimi;

– në art nuk duhet të ndikojnë as morali, as politika, as religjioni;

– për ta kuptuar artin mjafton qëllimi i tij që buron nga ligjet e tij;

– arti mund dhe duhet të njihet vetëm nga ideja e së bukurës, d.m.th. nga ato premisa që ndodhen brenda krijimit poetik dhe në ligjet e tij.

Tezën e artit për art do ta përpunojnë: simbolizmi,parnasistët dhe impresionizmi. Në debatet teorike do ta mbrojnë Teofil Gotje, Bodleri, Gystav Floberi, Vëllezërit Gonkur (Edmond Huot de Goncourt, 1822-1896 dhe Jules Goncourt, 1830-1870), dramaturgu, poeti dhe prozatori irlandez Oskar Vaild (Oscar Wilde, 1854-1900) etj. Por, me tezat e veta Viktor Kuzen ia çeli dyert edhe lajthitjevembi pavarësinë dhe mëvetësinë e plotë të artit nga shoqëria dhe njeriu.

Shënim: PARNASISTËT– qerthull poetësh francezë të tubuar rreth Teofil Gotjesë dhe Sharl Lëkont dë Lil (Charles Leconte de Lisle, 1818-1872) në gjysmën e dytë të shekullit XIX. Termi lindi sipas emrit të pyllit Parnasnë Greqinë antike që konsiderohej seli e Apolonit dhe e muzave. Sipas besimit tradicional të lashtë në Greqinë antike, qëndrimi në pyllin Parnas, e sidomos në burimin Kastalia, e frymëzon poetin për të krijuar vepra artistike. Qysh në Greqinë e vjetër emërtimi Parnas lidhej ngushtësisht me poezinë. Me kalimin e kohës do të bëhet edhe simbol i poezisë, përkatësisht i pikëpamjes së caktuar mbi poezinë. Më 1866 doli në Paris përmbledhja “Le Parnasse contemporain” si manifest i një grupi letrarësh të cilët në poezi – dhe në letërsi – sollën pikëpamje të reja. Sipas parnasistëve,ideal i artit është kulti i bukurisë së pastër dhe absolute. Nga artisti pikësëpari kërkonin përsosmërinë e formës, përkryerjen e vargut, virtuozitetin e shprehjes. Poeti nuk duhet t’u jepet ndjenjave të veta, por duhet të jetë i matur, i përmbajtur, sidomos inpersonal dhe objektiv. Parnasistët në radhë të parë i kundërvihenromantizmit, sentimentalizmit, inspirimit të shfrenuar dhe artit të kapshëm nga masat e gjera.Krijimi artistiki destinohet vetëm një rrethi të zgjedhur dhe elitar të njohësve, ndërkaq arti nuk mund t’i shërbejë kurrfarë qëllimi politik, shoqëror apo moral.

Kësisoj, parnasistët akoma më shumë iu kundërvënë letërsisë së angazhuar apo utilitarizmit letrar. Këtij qerthulli i takonin poetët Teofil Gotije, Lëkont dë Lil, Bodleri, Pol Verleni, Stefan Malarme etj. Ky koncept përputhet me larpurlartizmin.

* * *

Krijimet letrare të Bodlerit – “Sallonet” (1845), “Lulet e së keqes”(Les Fleurs du mal, 1857), “Zemra ime e zhveshur” (1859), soneti “Pajtueshmëritë” (Correspondances), “Parajsa e rrejshme” (1860), “Copat” (1866),“Luzmat artificiale” (pas vdekjes), kritikat dhe esetë “Kuriozitete estetike” (Curiosités esthétiques, 1868) dhe “Arti romantik” (L’Art romantique, 1868), “Pamje nga Parisi” (Tableaux parisiens), “Splini i Parisit” (Spleen de Paris) të botuara më 1869 me titullin “Poezi të vogla në prozë” (Petits poèmes en prose).

Pergatiti per Diellin: Xhelal Zejneli

[X1]

SHQIPTARËT DHE ZGJEDHJET PRESIDENCIALE NE MAQEDONI

March 3, 2019 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/

Thuhet se me të hyrë në fuqi Ligji për përdorimin e gjuhëve, rrumbullakohet edhe implementimi i Marrëveshjes së Ohrit.

Po qe se Marrëveshja e Ohrit qenkësh implementuar tërësisht, atëherë del se faktori politik shqiptar në Maqedoni, paska mbetur pa kauzë. I mbetur pa kauzë, faktori politik shqiptar e ka vështirë të veprojë në skenën politike. Përse?! Për arsye se shqiptarët në Maqedoni i ka mbajtur të mobilizuar kryesisht kauza kombëtare apo çështja kombëtare.

Historia dëshmon se popujt vihen në veprim për objektiva politikë, kryesisht kur janë të robëruar. Shqiptarët në Jugosllavi, që nga viti 1912 e këndej, kanë qenë të robëruar. Si të tillë, më tepër se një shekull, shqiptarët kanë qenë të mobilizuar rreth kauzës kombëtare.

Implementimi “i plotë” i Marrëveshjes së Ohrit, duket sikur i lë shqiptarët pa kauzë. Si pasojë, mobilizimi apo veprimi i shqiptarëve për objektiva kombëtarë, mund të shënojë rënie.

I mbetur pa kauzë, faktori politik shqiptar e ka vështirë t’i mobilizojë qytetarët për veprime politike.

Popujt e robëruar janë mësuar të mobilizohen rreth çështjeve të mëdha apo rreth ideve madhore. Ide madhore për popujt që duan liri, në radhë të parë janë idetë kombëtare. Kur në një moment historik, idetë e mëdha realizohen, ato edhe fillojnë të shteren. Shterja e tyre ndërkaq shpie në çmobilizimin e masave popullore.

Mund të ketë individë apo grupe politike për të cilët kauza shqiptare në Maqedoni nuk ka marrë fund. Të tillët do të kërkonin ndryshimin e flamurit të shtetit, të himnit të shtetit apo të stemës së shtetit.

Mund të ketë të tillë që do të kërkonin federalizimin e Maqedonisë, të tillë të cilët do të kërkonin që shqiptarëve në Maqedoni t’u njihet statusi i popullit shtetformues.

Mund të ketë edhe nga ata që do të kërkonin që Maqedonia të jetë shtet me dy entitete: me entitetin shqiptar dhe me entitetin sllavo-maqedonas.

Mirëpo, nuk duhet harruar se sipas qendrave politike shqiptare të vendosjes – Tiranës dhe Prishtinës, si dhe qendrave politike ndërkombëtare të vendosjes – Uashingtonit dhe Berlinit, me implementimin “e plotë” të Marrëveshjes së Ohrit, shqiptarët në Maqedoni vështirë mund të shtrojnë kërkesa të reja që nuk kanë qenë të parashikuara me Marrëveshjen e Ohrit.

Kërkesa jashtë Marrëveshjes së Ohrit, shqiptarët mund të paraqesin vetëm në momente historike të reja si dhe në rrethana historike të reja që mund të lindin apo të shfaqen pas 30 vjetëve apo pas gjysmëshekulli.

* * *

Shqiptarët në Maqedoni nuk kanë pasur potencial të mjaftueshëm politik dhe intelektual që kërkesat primordiale të veta t’i realizonin në vitin 1991, përkatësisht në vitet ’90 të shekullit XX.

Për ta realizuar të drejtën e përdorimit të gjuhës amtare, shqiptarët “vepruan”, d.m.th. pritën plot 28 vjet.

Si rrjedhojë e zvarritjes dhe e pritjes së pafund, shqiptarët nuk u entuziazmuan gjithaq nga realizimi i së drejtës së përdorimit të gjuhës amtare. Megjithëkëtë, kaluam më mirë se Estragoni i cili vazhdon të presë Godonë në teatrin absurd beketian.

Asgjë në histori nuk ka mundur të ndodhë ndryshe, përpos siç ka ndodhur.

Si pasojë e pritjes së pafund të sendërtimit të të drejtave kombëtare themelore, shumë të rinj shqiptarë i lanë vatrat e veta dhe morën në sy rrugët e botës.

Që nga viti 1945, Maqedonia u ndërtua si shtet i nacifikuar sllavo-maqedonas. Edhe në periudhën e pluralizmit, Maqedonia mbeti shteti më i nacifikuar i rruzullit tokësor.

Sot po flitet për një frymë të re në këtë vend. Po qe se vërtet po ndërtohet një frymë e re, atëherë një prej punëve të para që duhet të bëhet në Maqedoni, është denacifikimi i saj dhe respektimi i përbërjes dyetnike të saj.

Ndonëse i mbetur pa kauzë, faktori politik shqiptar nuk do të thotë se s’ka ç’ka t’i ofrojë popullit. Tani nëpër tubimet që do të mbaheshin në ndonjë klasë të shkollës së katundit, partitë politike mund t’u premtojnë qytetarëve investime nga jashtë, ndërtim fabrikash dhe çelje të mijëra vendesh pune, pa harruar të shtojnë se ishin pikërisht ato që e futën vendin në NATO. Nëpër këto tubime dhe takime të mbajtura në salla fizkulture dhe në çajtoret e lagjeve, partitë politike do të kenë rastin e papërsëritshëm për t’i amplifikuar arritjet e veta të deritashme.

* * *

Është thënë nga shumë politikanë dhe analistë se hyrja e Maqedonisë në NATO është interes strategjik i këtij vendi, e sidomos i shqiptarëve. Hyrja e këtij vendi në Aleancën Veri-Atlantike, e parandalon penetrimin e Rusisë në këtë pjesë të gadishullit. Tani Rusisë i mbetet vetëm Serbia dhe Republika Serbe e Bosnjën dhe Hercegovinës.

Duke qenë se hyrja e Maqedonisë në NATO u prolongua sa s’bën, rrjedhimisht, aderimi i saj në këtë organizëm nuk ngjalli ndonjë entuziazëm të madh ndër qytetarët e saj.

Ky ishte një akt i vonuar dhe i stërvonuar. Hyrja e Maqedonisë në NATO duhej të ishte bërë para nja 20 vjetëve. Përgjegjësia për këtë vonesë i takon të ashtuquajturës klasë politike të Maqedonisë, d.m.th. faktorit politik sllavo-maqedonas si dhe faktorit politik shqiptar.

Përgjegjësia për këtë vonesë u takon edhe qendrave politike ndërkombëtare të vendosjes – Uashingtonit dhe Berlinit. Shkupi me Athinën bashkë, nuk kanë qenë më të forta se Uashingtoni dhe Berlini.

* * *

Kohët e fundit është folur në Maqedoni për nepotizmin. Duhet thënë se nepotizëm në Maqedoni ka pasur që nga vitit 1991 e deri në ditët tona. Nepotizëm ka pasur, si në organet e pushtetit vendor, ashtu edhe në organet e pushtetit qendror. Nepotizmin e kanë zbatuar të gjithë partitë politike që kanë qenë në pushtet, si partitë politike sllavo-maqedonase, ashtu edhe partitë politike shqiptare. Maqedonia është një ndër vendet me administratë vendore dhe qendrore më të stërngarkuar në Evropë, në mos dhe në botë. Me një administratë përmasash gjigante, nuk mund të hyhet në BE.

Krahas nepotizmit, në 28 vitet e kaluara, partitë politike, si ato shqiptare ashtu edhe ato sllavo-maqedonase, kanë kryer politizimin dhe partizimin e skajshëm të institucioneve publike, si të nivelit vendor, ashtu edhe të nivelit qendror. Partitë politike i kanë punësuar pa kritere profesionale dhe morale ushtarët dhe militantët partiakë, shumë prej tyre – diletantë.

* * *

Së shpejti në Maqedoni do të mbahen zgjedhjet për kryetar shteti. Kryetari i përtashëm – Gj. Ivanovi dy herë është zgjedhur me votat e shqiptarëve. Herën e parë, me votat e BDI-së, ndërsa herën e dytë me ato të PDSH-së. Ndonëse u zgjodh me votat e shqiptarëve, Ivanovi e refuzoi dhe e injoroi çdo kërkesë të shqiptarëve.

Nuk ka asnjë dyshim dhe kurrfarë hamendjeje se do të kishte qenë më mirë që faktori politik shqiptar në këto zgjedhje të dilte me një kandidat të përbashkët – shqiptar. Me një kandidat shqiptar, të mbështetur nga tërë spektri politik shqiptar, faktori shqiptar në Maqedoni do të kishte mundësinë të manifestonte forcën e vet politike.

Lidhur me zgjedhjet për kryetar shteti, faktori politik shqiptar duhet të ketë parasysh se:

– një pjesë e shqiptarëve janë të zhgënjyer nga veprimet dhe nga sjelljet e BDI-së dhe të PDSH-së, pa harruar këtu edhe dështimet e PPD-së;

– një pjesë tjetër e shqiptarëve mund mos të jenë të gatshëm të votojnë për një kandidat sllavo-maqedonas;

– një përqindje tjetër e shqiptarëve mund të demotivohen për mosdaljen e faktorit politik shqiptar me një kandidat të përbashkët;

– shumë shqiptarë ndërkaq, janë të lodhur nga proceset politike, të përshkuara me turbulenca, etiketime dhe polarizime ndëretnike dhe brendaetnike, e që zgjasin plot 28 vjet, pa kurrfarë rezultati ekonomik për shqiptarët;

Proceset politike në Maqedoni janë të vonuara dhe kjo ka lënë pasoja të pariparueshme. Shpërnguljet në masë të të rinjve janë rezultante e proceseve politike të zvarritura dhe të prolonguara deri në pafundësi.

* * *

Mbështetja e kandidatit të LSDM-së nga BDI-ja apo nga PDSH-ja dhe Alternativa , nuk shkon në favor të këtyre partive. Përkundrazi, shkon në dëm të tyre.

Duket sikur BDI-ja mbështet opsionin e krijimit të shtetit qytetar.

Maqedonia kurrë s’ka për të qenë shtet qytetar. Ajo është shtet dyetnik, shqiptar dhe sllavo-maqedonas dhe e tillë do të mbetet deri sa të mos lindin rrethana të reja historike për ripërkufizimin eventual të hartës politike të gadishullit.

Ka LSDM-istë që thonë se duhet punuar në ndërtimin e shtetit qytetar. Këta mbase vërtet duan shtet qytetar, por me dominimin e plotë të tyre. Ata duan shtet qytetar në të cilin shqiptarët do të kishin vetëm 1% pushtet, aq sa kanë sot, sidomos në lëmin ekonomik, financiar apo bankar.

* * *

Mbështetja e kandidatit të LSDM-së, përkatësisht mbështetja e Stevo Pendarovskit prej votuesve shqiptarë, sidomos në raundin zgjedhor të dytë, do të ishte në funksion të parandalimit të fitores së kandidates së VMRO-së, parti kjo skajshmërisht antishqiptare.

Fitorja eventuale e kandidates së VMRO-së në zgjedhjet për kryetar shteti, do të shënonte për Maqedoninë hap prapa dhe do të vinte në dyshim legjitimitetin e Marrëveshjes së Prespës. VMRO-istët do të brohoritnin se referendumi për ndërrimin e emrit të shtetit, nuk ka kaluar.]

Marrëveshjes së Prespës i nevojitet, jo vetëm legjitimiteti i fituar në procedurën parlamentare, por edhe legjitimiteti popullor.

Fitorja e kandidatit të LSDM-së, i cili tani promovohet si kandidat konsensual, përballë kandidates së VMRO-së, do të ishte në funksion të zbatimit të reformave, si conditio sine qua non për fillimin e bisedimeve për integrimin e Maqedonisë në BE, në qershor të vitit në vazhdim.

Pjesë e reformave është edhe Ligji – në fuqi – për përdorimin e gjuhëve.

Duhet shtuar se me VMRO-në antishqiptare kanë bashkëqeverisur, PDSH-ja në vitet 2006-2008, e sidomos BDI-ja në vitet 2008 e këndej.

* * *

Dy partitë e reja, Aleanca për Shqiptarët dhe Besa, hiqen apo veprojnë sikur kanë kauzë, për dallim nga BDI-ja dhe PDSH-ja, të cilat kanë mbetur pa kauzë.

Madje, Aleanca për Shqiptarët dhe Besa paraqiten edhe si mbartës të vetëm të kauzës, hiç më pak se të kauzës kombëtare. Po qe se këto dy parti politike nuk qëndrojnë përballë BDI-së, atëherë ato lehtë mund të shndërrohen në bishta apo në nëndegë të saj.

Por nuk duhet harruar se një grup politik që është nusprodukt i vonuar i partisë nënë, mund t’ia dalë të jetë edhe pjesë e bashkëlidhjes qeverisëse, por vështirë mund ta zgjidhë çështjen shqiptare.

MAQEDONIA, DËNIMET DRAKONIKE NDAJ SHQIPTARËVE

December 4, 2017 by dgreca

-Në bankën e të akuzuarve duhet të ulen edhe organet e gjyqësisë dhe të prokurorisë që u shqiptuan dënime me burg të përjetshëm shqiptarëve të pafajshëm, duke u shkaktuar atyre dhe familjeve të tyre – trauma të përjetshme./

Nga Xhelal Zejneli/Para rreth 6 vjetëve, gjyqësia e Gruevskit dhe e qeverisë së tij, për rastin “Monstra” i dënoi me burg të përjetshëm gjashtë shqiptarë të pafajshëm. Dy prej tyre, mbetën jashtë duarve të policisë dhe të gjyqësisë së ish-kryeministrit. Kryeministri i përtashëm z. Zaev ia bëri me dije publikut faktin se nga përgjimet rezulton se në Maqedoni kemi procese gjyqësore të montuara, me prapavijë politike. U dënuan me burg të përjetshëm, njerëz që nuk kanë pasur asnjë lidhje me vrasjet në liqenin e Smilkovës, që ndodhi më 12.04.2012, me ç‘rast mbetën të vrarë pesë shtetas të Maqedonisë, të kombësisë etnike maqedonase. Lidhur me tragjedinë e sipërthënë, shprehën keqardhje të thellë të gjithë qytetarët e Maqedonisë, përfshi edhe shqiptarët.

Maqedonia e kohës së Gruevskit dhe e qeverisë së tij ishte një shtet thellësisht antishqiptar. Qeveria e tij, me subjektet politike shqiptare në koalicion, i arrestonte shqiptarët, i gjykonte, i torturonte dhe si në asnjë vend tjetër të botës, i dënonte me dënime drakonike.

Të dënuarit e rastit të liqenit të Smilkovës, për dënimet me burg të përjetshëm, pësuan tronditje të thellë shpirtërore, me pasoja të përjetshme. Tronditje të thellë pësuan edhe të afërmit dhe familjarët e tyre. Dhimbja shpirtërore e tyre nuk do të mund të kompensohet kurrë dhe me asgjë.

Tani, gjyqësia e depolitizuar, pafajësisë së tyre sa më parë duhet t’i japë formë të prerë. Pas kësaj, për dënimin e shqiptarëve të pafajshëm, në bankën e të akuzuarve duhet të ulet ish kryeministri Gruevski, bashkë me të gjithë qeveritarët e qeverive të tij antishqiptare. Qeveritë e Gruevskit e shndërruan Maqedoninë në burg për shqiptarët.

Në bankën e të akuzuarve duhet të ulen edhe organet e gjyqësisë dhe të prokurorisë që u shqiptuan dënime me burg të përjetshëm shqiptarëve të pafajshëm, duke u shkaktuar atyre dhe familjeve të tyre – trauma të përjetshme.

Pasi pafajësia të ketë marrë formën e prerë, të dënuarit shqiptarë duhet të kompensohen në aspektin financiar. Me fjalë të tjera, për vitet e kaluara në ferr, pa pikë faji, si dhe për dramën që përjetuan ata vetë dhe familjarët e tyre, të dënuarve të pafajshëm duhet t’u paguhet zhdëmtim apo dëmshpërblim. Kështu veprohet në të gjitha vendet demokratike të botës.

Duhet të zhdëmtohen edhe qytetarët e rëndomtë të cilët, duke qenë të ndërgjegjshëm, dolën në protesta për të kërkuar drejtësi dhe për të luftuar padrejtësinë. Ndonëse kërkuan drejtësi, protestuesit hasën në dhunën e forcave policore të Gruevskit dhe të qeverisë së tij, me subjektet politike shqiptare – partnerë të bashkëqeverisjes.

Subjektet politike shqiptare që ishin partnerë të bashkëqeverisjes që nga viti 2006 deri në vitin 2016, nuk çanin kokën për drejtësi dhe barazi. Preokupim i tyre ishin ruajtja e kolltukëve dhe interesat meskinë – personalë dhe koniunkturalë. Demagogët e tillë – tregtarë flamujsh, nuk janë të denjë të ekzekutojnë himnin kombëtar dhe të ngrenë në qiell flamurin shqiptar. Gjatë bashkëqeverisjes, subjektet politike shqiptare duhet të kenë parasysh faktin që, nga partner koalicioni të mos shndërrohen në kuislingë dhe në kolaboracionistë.

Drejtësia duhet të ngadhënjejë edhe në rastin e Sopotit si dhe në tragjedinë e Brodecit. Gruevski dhe qeveritarët e tij duhet të ulen në bankën e të akuzuarve edhe për përdorimin shpërpjesëitmor të forcës ushtarako-policore edhe në rastin e Brodecit, duke u shkaktuar tragjedi shqiptarëve.

Që nga viti 1991 deri më sot, pushteti sllavo-maqedonas, i ndihmuar prej kolaboracionistëve shqiptarë, ushtroi dhunë vetëm mbi shqiptarët. Që atëherë, ndaj shqiptarëve u ndoq një politikë diskriminuese, centraliste, monoetnike, represive dhe opresive. Njësoj si në kohën e diktaturës komuniste të Jugosllavisë kominterniste, avnojiste rankoviqiste dhe serbo-komuniste të viteve 1945-1991.

Që nga viti 1991 e këndej, Maqedonia vazhdon të jetë i vetmi shtet në Evropë, me të burgosur politikë. Të burgosur politikë në Maqedoninë dyetnike, janë vetëm shqiptarët. Një shtet me të burgosur politikë, nuk e ka vendin në familjen evropiane.

Pushtetarët sllavo-maqedonas i kanë të ushtruara vrasjet e kurdisura. Në Vreshtat e Rashtakut, më 2 mars 2002, u ekzekutuan me pabesi dhe me gjakftohtësi gjashtë shtetas të Pakistanit dhe një i Indisë, për të cilët thanë se kanë pasur ndërmend të sulmojnë disa nga ambasadat e vendeve të Perëndimit. Në brez të të rinjve të shtrirë për toke, kishin vënë nga një revole, librin e shenjtë të fesë islame si dhe emblemën e UÇK-së.

Të vrarët ishin djem të rinj që kishin përjetuar golgotë, në rrugën e tyre të mundimshme për një jetë më të mirë. Në çastin e vrasjes nga policët e Lube Boshkovskit, këta të rinj pakistanezë ishin të lodhur, të rraskapitur, të pagjumë, të mërdhirë, të etshëm dhe të unët. Për krimin makabër, nuk u përgjigj askush.

Ky farë Lube, pas ndërprerjes së granatimeve ndaj pozicioneve të UÇK-së në malësinë e Sharrit, në mbrëmjen e 25 marsit të vitit 2001, me forcat ushtarake, policore dhe paramilitare sllavo-maqedonase, u ngjit në një fshat rrëzë Sharrit dhe u tha mediumeve:
“I çliruam fshatarët shqiptarë nga terroristët e UÇK-së”. Është e turpshme për çdo shqiptar të fotografohet në të njëjtin resht me brat Luben, siç kishte ndodhur para do kohësh.

Në asnjë vend të rruzullit dhe asnjëherë në historinë e kohës më të re, nuk janë shqiptuar 746 vjet burg, siç ndodhi me të dënuarit e tragjedisë së Kumanovës. Është detyrë e organeve të gjyqësisë që dënimet drakonike ndaj 35 shqiptarëve të tragjedisë së sipërthënë, t’i suprimojnë dhe duke u bazuar në fakte, rastin ta zbardhin me drejtësi.

Gjatë tërë periudhës së pluralizmit, sllavo-maqedonasit kanë ndjekur ndaj shqiptarëve strategjinë bizantine: duke u krijuar shqiptarëve probleme të paqena, i kanë detyruar ata që të merren me to, me qëllim që të shmangen prej problemeve reale të tyre, sikundër janë ato politike, kombëtare, sociale dhe ekonomike.

Qeveria e Zaevit, meqë ka shumicën, sa më parë duhet ta miratojë Ligjin për përdorimin e gjuhës shqipe, madje pa asnjë ndryshim, në mënyrë që t’i mundësojë faktorit politik shqiptar të përkushtohet në rimëkëmbjen dhe zhvillimin e viseve shqiptare, ekonomikisht të degraduara. Ndryshe, shkollat do të mbeten pa nxënës, universitetet pa studentë. Të rinjtë ndërkaq, “për një jetë më të mirë”, do t’i marrin në sy – rrugët pa kthim.

MESHARI I BUZUKUT – MONUMENT I MADH I LETRAVE SHQIPTARE

April 28, 2017 by dgreca

Me rastin e 462-vjetorit të botimit/

1 Meshari

Nga Xhelal ZEJNELI/ Vepra e njohur me emrin Meshari nga Gjon Buzuku është libri i parë në gjuhën shqipe. Nga pikëpamja gjuhësore dhe kulturore, kjo vepër është një nga frytet më të rëndësishme në historinë e letërsisë shqiptare. Duke qenë se ballina dhe faqet e para të kopjes së vetme të kësaj vepre historike mungojnë, për titullin origjinal dhe për vendin e botimit mund të flitet vetëm me hamendje. Buzuku është autori i parë i njohur deri tani i letërsisë shqiptare, ndërsa Meshari është më e vjetra vepër shqipe e shtypur që ka arritur. Për autorin e Mesharit shqiptar dihet pak.

Nga tiparet dialektore të gegërishtes veriperëndimore të tekstit, mund të gjykohet se familja e Gjon Buzukut duhet të jetë diku nga fshatrat e bregut perëndimor të liqenit të Shkodrës, ndoshta afër Shestanit. Duket se ishte famullitar i një kishe në Shqipërinë veriore, ndoshta në trevën e Ulqinit dhe të Tivarit. Ka studiues që thonë se mund të ketë qenë famullitar i ndonjë bashkësie shqiptarësh të shpërngulur në Republikën e Venedikut. Disa të dhëna të pakta për Buzukun, vijnë nga pasthënia e Mesharit, të cilën Buzuku e shkroi me dorën e vet në gjuhën shqipe, pa e ditur ç’përmasa historike do të merrte kjo punë e tij.

Sipas disa studiuesve, doni Gjoni, biri i Bdek Buzukut… siç thotë në pasthënie vetë autori, një pjesë të jetës mund ta ketë kaluar diku në Adriatikun verior në Republikën e Shën Markut, në rajonin e Venedikut, ku familje refugjatësh shqiptarë kishin ardhur pas pushtimit turk të Shkodrës më 1479. Lidhur me këtë ka shkruar edhe historiani dhe latinisti shkodran Injac Zamputi (1910-1998). Në Venedik Buzuku duhet të ketë pasur më shumë mundësi se në Shqipëri për shkollimin e nevojshëm letrar dhe për specializimin si prift.

Gjuhëtari, romanisti, ballkanologu dhe albanologu italian Karlo Taljavini (Tagliavini, 1903-1982), Prof. Eqrem Çabej (1908-1980) e të tjerë, thonë se Meshari është botuar në Venedik. Por, po njëlloj mund të mendohet edhe për qendra të tjera botuese të bregdetit dalmat. Ka studiues që pohojnë se Meshari është shtypur në Durrës. Të tjerë thonë se është shtypur në Shkodër. Shtypja e Mesharit zgjati nëntë muaj. Doli nga shtypi në janar të vitit 1555.

Me sa duket, vepra nuk ka pasur ndonjë përhapje të gjerë, prandaj dhe ka mbetur vetëm me një kopje e ardhur deri në ditët tona. Përmbajtja e veprës flet për përdorimin e gjuhës shqipe në shërbesat fetare, lidhur, siç duket, me përpjekjet për përdorimin krahas latinishtes, edhe të gjuhëve amtare, përpjekje të përftuara nën shtysën e Reformës. Rrallësia e veprës mund të jetë rrjedhojë e politikës së lëkundur kishtare gjatë Koncilit të Trentit (1545-1563) e më pas. Ka të ngjarë që, në atmosferën e Reformës, kisha të ketë dhënë në fillim autorizimin për këtë përkthim, por më vonë, në shenjë ripohimi të doktrinës katolike tradicionale të Kundërreformës dhe në atmosferën e përgjithshme të frikësimit që mbretëronte gjatë Inkuizicionit, të jetë orvatur të mos lejojë vepra në gjuhën vendase. Shumë vepra fetare dhe liturgjike janë ndaluar apo janë hequr nga qarkullimi për një periudhë prej tridhjetë vjetësh nga 1568 deri 1598, ndaj është e mundshme që Meshari i Buzukut të ketë qenë ndër to. Kësisoj do të shpjegohej, si numri i vogël i kopjeve të veprës, ashtu edhe mungesa e qarkullimit të saj.

Ka studiues që mendojnë se autorët e mëvonshëm të letërsisë së hershme shqiptare, si Lekë Matrënga (1567-1619), Pjetër Budi (1566-1622) dhe Frang Bardhi (1606-1643) duket se nuk e kanë njohur Mesharin. Por – sipas Injac Zamputit – eruditi Pjetër Bogdani (rreth 1630-1689), në një raport për Propaganda Fiden më 1665, duke cekur çështjen e mungesës së librave në gjuhën shqipe dhe duke renditur botimet për të cilat kishte dëgjuar, përmend një “Euangelii in Albanese” (Ungjill në shqip). Është e mundur që ta ketë pasur fjalën për Mesharin e Buzukut dhe ta ketë shënuar titullin origjinal të veprës. Lidhur me çështjen e sipërthënë është marrë edhe historiani i letërsisë Dhimitër Shuteriqi (1915-2003).

Kopja e vetme e ardhur deri në ditët tona e Mesharit të Buzukut u zbulua më 1740 në bibliotekën e Kolegjit të Propaganda Fides nga lëvruesi i gjuhës shqipe Gjon Nikollë Kazazi (1702-1752) kur si Argjipeshkëv i Shkupit ishte për vizitë në Romë. Ky klerik i lartë katolik, i lindur në Gjakovë, studioi në kolegjet ilirike të Fermos dhe të Loretos (Itali), ku mori gradën doktor në teologji dhe në filozofi. Më 1743 u emërua Kryepeshkop i Shkupit. Zbulimin e vet e cilësoi si “një meshar të lashtë shqiptar të rrëgjuar nga koha”. Kazazi bëri një kopje fragmentesh të tekstit dhe ia dërgoi themeluesit të Seminarit shqiptar në Palermo – Gjegj Guxetës (Giorgio Guzzetta, 1682-1756).

Në fund të shekullit XVIII libri ka bërë pjesë në koleksionin e kardinalit Stefan Borxhia dhe më vonë përfundoi në Bibliotekën e Vatikanit. Tani është i kataloguar nën Ed. Prop. IV. 244.

Pas shumë vitesh harrimi, Meshari u nxor në dritë nga filologu arbëresh, peshkop i arbëreshëve të Sicilisë Monsinjor Pal Skiroi (Paolo Schiro, 1866-1941), i lindur në Hora të Arbëreshëve (Piana degli Albanesi) afër Palermos. Ky, më 1909-1910 e fotokopjoi tekstin dhe përgatiti një transliterim e transkriptim të tij. Studimi i gjerë i Skiroit për Mesharin është botuar vetëm pjesërisht. Krahas Skiroit, veprën e Buzukut e studioi edhe filologu dhe historiani i letërsisë Gaetano Petrota (Gaetano Petrotta, 1882-1952), edhe ky i lindur në Hora të Arbëreshëve.

Më 1929 u bënë tri kopje të tjera për filologun dhe klerikun françeskan Justin Rrota (1889-1964), i cili një vit më pas, d.m.th. më 1930 botoi fragmente të Mesharit në shtypshkronjën françeskane të Shkodrës.

Për herë të parë botimi i plotë i Mesharit u mor përsipër më 1958 nga filologu dhe historiani i letërsisë Namik Resuli (1908-1985), përfshi një fotokopje dhe një transkriptim.

Në vitin 1968, Prof. Eqrem Çabej (1908-1980) bëri botimin kritik të Mesharit në dy vëllime në Tiranë. Më 1988 është ribotuar edhe në Prishtinë. Vëllimi i parë i Mesharit të Çabejt me 299 faqe, përmban një parathënie të shkurtër dhe një studim hyrës me një transliterim të tërë tekstit. Vëllimi i dytë, me 403 faqe, përmban një faksimile të origjinalit dhe një transkriptim fonetik, i cili përbën një ndihmë të madhe për të kuptuar drejtshkrimin e Buzukut, që është shpesh me gabime.

Meshari në fillim përbëhej prej 110 fletësh ose 220 faqesh, nga të cilat kanë mbetur 94 fletë ose 188 faqe. Mungon edhe ballina e librit. Libri përmban jo vetëm një meshar (lutje e rite për gjithë vitin), por edhe shumë fragmente të përkthyera nga librat e lutjeve, nga psalmet dhe nga litanitë katolike. Për këtë arsye, pjesa më e madhe e veprës përbëhet nga përkthime prej Dhjatës së Vjetër e të Re, gjë që e lehtëson mjaft interpretimin e tekstit, i cili nuk u është shmangur gabimeve të shtypit apo kapërcimeve. Të 188 faqet e tekstit përfshijnë 154,000 fjalë me një fjalor të përgjithshëm prej rreth 1500 leksemash.

Për leksikun e Buzukut ka shkruar në vitet 1964-1966 gjuhëtari dhe studiuesi i teksteve të vjetra, i lindur në Shkodër dhe i diplomuar në Fakultetin Filologjik të Universitetit të Romës, ku u diplomua më 1942 si “Doktor në filozofi” – Kolë Ashta (1918-1998).

Meshari u botua në stilin gjysmëgotik të Italisë së veriut me shkronja latine, ndërsa për tingujt e shqipes që nuk i ka latinishtja, (g, gj, th, dh, z, x, i) janë përdorur pesë shkronja të posaçme që kanë përngjasim me disa shkronja të alfabetit cirilik. Autori shihet se ndjek një traditë mjaft të konsoliduar të shkrimit të shqipes të cilën do ta vijojnë edhe autorët pasardhës si Frang Bardhi, Pjetër Budi dhe Pjetër Bogdani.

Në vitin 1932, një studim për Mesharin e Buzukut bëri edhe filologu, romanisti dhe studiuesi i teksteve të vjetra shqipe, francezi Mario Rok (Roques, 1875-1961), i cili pas Luftës së Parë Botërore ligjëroi vite me radhë mësimin e gjuhës shqipe në katedrën e Gjuhëve Orientale të Universitetit të Parisit.

Sipas disa studiuesve, gjuha e Buzukut paraqet tipare të gegërishtes veriperëndimore nga viset e bregut perëndimor të liqenit të Shkodrës, ndonëse në të, takohen edhe elemente të dialekteve të tjera. Kjo na shpie në përfundimin se Buzuku është përpjekur të përdorë një gjuhë më gjerësisht të kuptueshme se dialekti i tij vendës. Në të vërtetë, gjuha e këtij shkrimtari, mendimtari dhe gjuhëtari është një gjuhë mbidialektore. Shqipja e tij bazohet në gjuhën popullore. Gjuhës së Buzukut i mungon krejtësisht ndikimi i fortë nga turqishtja i shqipes së mëvonshme. Gjuha e tij përmban shumë tipare arkaike. Për historianët e gjuhës, Buzuku është minierë të dhënash.

Meshari i tij, me përjashtim të pas-shënimit, është një konglomerat përkthimesh nga tekste fetare në gjuhën latine. Por, si autor i librit të parë në shqip mund të thuhet se është ai që e lindi shqipen letrare. Stili i rrjedhshëm i tij ka bërë që disa studiues të hamendësojnë për ekzistimin e një tradite letrare në Shqipërinë veriore të asaj kohe.

Atë që bëri për gjermanishten doktori i teologjisë dhe themeluesi i protestantizmit në Gjermani Martin Luteri (1483-1546), Gjon Buzuku e bëri për shqipen – e solli liturgjinë në shqip. Me veprën e tij monumentale, Buzuku i del zot gjuhës shqipe, vendit të tij dhe kombit të tij. Mesazhet e tij janë dashuria ndaj gjuhës shqipe, ndaj Shqipërisë dhe ndaj kombit shqiptar.

Xhelal Zejneli

GEORGE ORWELL – PROFETI MË I MADH I SHEKULLIT XX

January 28, 2017 by dgreca

Nga Xhelal Zejneli/XHORXH ORUELI (George Orwell, 1903-1950) lindi në Motihari të Bengalit. Vdiq në Londër. Emri i vërtetë i tij është Erik Artur Bler (Eric Arthur Blair). Është prozator anglez. Nga India, ku babanë e kishte nëpunës britanik, shkoi si bursist për shkollim në Angli. Pasi mbaroi Etonin, shërbeu në policinë koloniale të Birmanisë. Për këtë përvojë të vet, flet në romanin e tij të parë, me theks antiimperialist, Ditët birmaneze (Burmes Days, 1943). Pasi u end nëpër Paris dhe Londër, duke e mbajtur veten me punë të ndryshme, botoi shkrimet autobiografike Në pikë të hallit në Paris dhe Londër (Down and Out in Paris and London, 1933). Në prozën jofiktive Rruga e skelës në Vigan (The Road to Wigan Pier, 1937) pasqyron nga pozitat majtiste, minierat e Anglisë veriperëndimore. Pason edhe një vepër tjetër autobiografike Në nder të Katalonjës (Hommage to Catalonia, 1938). Në të flet për përvojën e vet në Luftën qytetare të Spanjës.

Për punën e tij letrare të mëtejme ishte me rëndësi njohja me rolin e Partisë Komuniste në shërbim të politikanëve stalinistë, të cilët i zbatonin direktivat e Kominternës sipas udhëzimeve të politikës së jashtme sovjetike, pavarësisht nga interesat e punëtorëve dhe të lëvizjes antifashiste në prag të luftës në Evropë.

Këto ishin vepra realiste, me intonacion social, pa kurrfarë orientimi ideologjik dhe propagandistik. Megjithëkëtë, ato nuk patën ndonjë jehonë të madhe.

Mirëpo, dy romane që lindën pas bombardimit gjerman të Londrës, patën një jehonë të fuqishme. Në këtë kohë, Orueli punonte në BBC. Për mënyrën e paraqitjes së fytyrës së totalitarizmit në këto dy vepra, publiku pa në to mekanizmin e diktaturës sovjetike.

Njëra prej tyre është Ferma e kafshëve (Animal Farm,1943, botuar më 1945). Ky roman është një satirë alegorike e cila, me gjithë origjinalitetin e vet, na përkujton prozatorin anglez-irlandez Xhonatan Svift (Jonathan Sëift, Dublin, 1667 – Londër,1745) pseudonim i Isaac Bickerstaff-it.

Romani tjetër është Një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e katër (Nineteen Eighty-Four, 1949). Është botuar edhe në trajtën “1984“. Është roman politik me ide aktuale dhe me ngjarje të vendosura në një të ardhme të afërt. Është një pasqyrim plot neveri i një shoqërie në të cilën mbizotëron kontrolli absolut i veprimeve dhe i mendimeve njerëzore. Pararendëse e këtij romani, në frymën e traditës së distopive të mëdha (utopive negative) është vepra Bota e re e guximshme (Brave New World, 1932) e prozatorit dhe eseistit anglez Aldus Leonard Haksli (Aldous Leonard Huxley, 1894-1963).

Me gjuhën e përpiktë dhe të rëndomtë, romani “1984” me dekada ka qenë ndër veprat bashkëkohore më të lexuara.

Me analizën racionale që e zbaton në esetë letrare dhe në letrat me përmbajtje sociale kritike (The Collected Essays, Journalism and Letters, 1968) Orueli arrin në gjurmët e sistemit të barazisë të ngritur mbi vlera humane. Me një fjalë, Orueli nuk është vetëm kritikues i komunizmit, por edhe i sistemit kapitalist të manipulimit të njeriut si dhe kritikues i instrumentalizimit të tij.

* * *

Një mijë e nëntëqind e tetëdhjetë e katër është roman shkencor-fantanstik. Në të pasqyrohet shoqëria totalitare futuriste. Për t’i mbajtur masat të nënshtruara, pushtetmbajtësit apo oligarkët i përdorin arritjet më bashkëkohore të teknologjisë dhe të psikologjisë. Protagonist i romanit është Uinston Smithi (Winston Smith), nëpunës i ulët në Ministrinë e së Vërtetës, i ngarkuar për propagandën e regjimit. Ai dëshpërohet nga jeta dhe tenton të bëjë kryengritje, gjë që përfundon me burgosjen dhe me torturimin e tij. Romani “1984” u bë jo vetëm vepra më e njohur e Oruelit, por edhe një prej veprave klasike të distopisë dhe një prej romaneve më me ndikim të shekullit XX. Orueli shpeshherë konsiderohet si një nga klasikët e letërsisë moderne. Vepra bazohet në përvojat e autorit që kanë të bëjnë me Luftën civile në Spanjë, përkatësisht me Luftën e Dytë Botërore dhe me ideologjinë e fashizmit dhe të komunizmit. Romani është kuptuar si paralajmërim për brezat e ardhshëm dhe ka shërbyer si inspirim për shumë krijues letrarë, filozofë dhe teoricienë politikë.

Në vitin 1989, d.m.th. dyzet vjet pas botimit të parë, ky roman është përkthyer në 65 gjuhë të botës dhe është vepra më e përkthyer angleze në gjuhë të huaja. Disa fraza dhe shprehje të këtij romani, si p.sh. Vëllai i madh, kanë hyrë në shumë gjuhë të botës. Idetë që ndërlidhen me romanin, shpeshherë quhen orvelianiane.

Veprimi i romanit fillon në Londër më 4 prill të vitit 1984, në orën 13. Smithi nuk është i sigurt në është kjo datë e vërtetë, për arsye se regjimi vazhdimisht manipulon me historinë. Ai e lexon librin Teoria dhe praktika e kolektivizimit oligarkik të shkruar nga rebeli Emanuel Golldshtajn. Në saje të këtij libri ai e paraqet historinë e përafërt të botës në të cilën zhvillohet veprimi. Implikohet se paraprakisht ka ndodhur një luftë bërthamore. Pas kësaj ka shpërthyer lufta qytetare, që në fund Partia të ngadhënjejë dhe të vendosë rendin që i përgjigjet asaj.

Shoqëria në romanin “1984” është e ndarë në mënyrë rigoroze në tri klasa. Pjesa më e madhe (85%) përbëhet nga klasa e ulët apo nga proletarët të cilët jetojnë në varfëri, kryejnë punë fizike dhe nuk kanë kurrfarë arsimimi, por në anën tjetër, gëzojnë njëfarë lirie “për të jetuar si kafshë”. Klasa e mesme përbëhet prej anëtarëve të Partisë së Jashtme të cilët ushtrojnë punë intelektuale ose burokratike. Këta jetojnë kryesisht në banesa shtetërore dhe janë objekt i represionit të ashpër. Klasa e lartë (rreth 2%) përbëhet nga Partia e Brendshme, anëtarët e së cilës jetojnë në luks dhe i kanë skllevërit e vet.

Për ta shkruar këtë vepër, Orueli është frymëzuar nga burime të ndryshme, por më së tepërmi nga tendenca totalitare e BRSS-së dhe e Rajhut të Tretë. Deklarata “2+2 =5” e cila aplikohet gjatë torturimit të Uinston Smithit gjatë hetimeve, ka qenë slogan i partisë bolshevike për planin e dytë pesëvjeçar. Ky slogan duhej t’i trimëronte njerëzit për ta plotësuar planin pesëvjeçar vetëm për katër vjet. Slogani ka qenë i ngjitur nëpër ndërtesat e Moskës, në panelet e reklamave si dhe në objekte të tjera.

Bota në romanin ”1984” është e ndarë në tri superfuqi. Kjo bazohet pjesërisht në Konferencën e Teheranit të vitit 1944. Isak Dojçeri (Isaac Deutscher), bashkëpunëtor i Observerit, thotë se Orueli ka qenë i bindur se me këtë konferencë “Stalini, Çerçili dhe Ruzvelti, me vetëdije kanë vendosur për ta ndarë botën”.

Winston Smithi ka pasur për detyrë të bëjë revidimin e historisë si dhe përjashtimin, largimin apo flakjen nga arkivat historikë të “jo-personave” të cilët regjimi nuk i duron më. Kjo nënkupton një paralele me metodat e Stalinit për “fshirjen” e personave të padëshiruar nga fotografitë, nga librat dhe nga revistat. Shembull i njohur është fotografia e Stalinit me Jezhovin. Me t’u bërë i padëshiruar në BRSS, Jezhovi likuidohet dhe shlyhet nga fotografia me Stalinin.

Një prej temave kryesore të veprës është censura, sidomos në Ministrinë e së Vërtetës ku fotografitë retushohen, ndërsa arkivat publikë ndryshohen që t’i heqin qafe “jo- personat“ e papërshtatshëm, njerëzit të cilët Partia ka vendosur t’i flakë dhe t’i fshijë nga historia.

Në tele-ekrane tregohen shifrat e rrejshme dhe të stërmadhuara të ekonomisë e cila vazhdimisht “shënon rritje“. Tregohet edhe standardi i jetesës – gjithnjë më i mirë, edhe pse në realitet qytetarët jetojnë keq e më keq, saqë mungojnë edhe artikujt ushqimorë më elementarë.

Vazhdimisht jepen raporte për fitoret e mëdha në frontet e luftës, ndonëse qëllimin e fundit të luftës askush nuk e di. Nuk dihet as armiku kundër të cilit zhvillohet lufta. Kemi një armik të papërcaktuar. Por, asnjë prej qytetarëve nuk ka mundësi t’i verifikojë informatat, për arsye se Partia i kontrollon të gjitha mediumet. Vetë Orueli ka thënë: “Qysh si i ri kam konstatuar se asnjë ngjarje nuk publikohet objektivisht në gazeta.“

* * *

Për romanin “1984“ janë shkruar recensione të shumta. Më 12.06.1949 New York Times shkruan: “James Joyce, në figurën e Stephen Dedalusit, e ka bërë ndarjen tanimë të famshme midis artit statik dhe kinetik. Vepra e madhe është statike për nga efekti i vet: ekziston në vetvete, nuk kërkon asgjë jashtë vetes. Vepra artistike kinetike ekziston për të kërkuar: nuk kënaqet kurrë, por kërkon me ngulm, ose neveritje ose dëshirë të madhe për ta realizuar rolin e vet. Romani “1984” i Oruelit është një realizim i madh i artit kinetik. Asnjë vepër e këtij brezi nuk ka krijuar dëshirë aq të madhe për liri dhe neveri aq të thellë ndaj tiranisë.“

Romani “1984“ ka pasur dhe vazhdon të ketë jehonë dhe ndikim të jashtëzakonshëm. Sot e kësaj dite, kudo vërehen grafitë në të cilët shkruan: “Vëllai i madh të vështron”. Konceptet e Vëllait të madh, janë bërë fraza të shpeshta me të cilat individi i kundërvihet rrezikut që i vjen prej autoriteteve totalitare. Orueli vazhdimisht identifikohet me vitin 1984, saqë asteroidi 11020 që e zbuloi Antonin Markosi në korrik të atij viti, u quajt “Oruel”. Po atë vit u transmetua edhe reklama televizive 1984 me të cilën kompania Apple Inc. ia paraqiti publikut kompjuterin e vet personal Macintosh. Është xhiruar edhe si film artistik i shkurtër në regji të Ridley Scott-it dhe i inspiruar nga romani i famshëm i Oruelit.

Nga fundi viteve ‘70 të shekullit XX, e sidomos në periudhën pranë viti 1984 kemi një hiper inflacion të përdorimit të këtij romani për të përshkruar ngjarje të ndryshme: pushtimi i Afganistanit nga forcat ushtarake të Bashkimit Sovjetik, kriza e pengjeve në Iran, politizimi i lojërave olimpike në vitin 1980 dhe 1984, vendosja e orës policore në Poloni dhe në Filipine, implikimi i ShBA-së në konfliktin e Libanit dhe në Nikaragua, rizgjedhja e Ronald Reganit për president të ShBA-së nga fundi i vitit 1984. Të gjitha këto ngjarje shpjegoheshin në konotacionin oruelian.

Romani “1984“ aktualizohet edhe sot me rastin e zgjedhjes së Donald Trumpit për president të ShBA-së.

Referenca të temave, të koncepteve dhe të detajeve nga romani i Oruelit, shpesh janë paraqitur edhe në pop-kulturë, sidomos në pop-muzikë dhe në mediume. Këtu bën pjesë edhe emisioni televiziv reality Big Brother, në të cilin një grup njerëzish jetojnë bashkërisht në një shtëpi të madhe, të izoluar nga bota, të mbikëqyrur vazhdimisht nga kamerat.

Romani “1984“ është adaptuar edhe në film në të cilin rolin e Winston Smithit e luan aktori John Hard.

Në vitin 2005, revista Times, romanin “1984“ e përfshiu në listën e 100 romaneve më të mira të shkruara në gjuhën angleze që nga viti 1923. Sipas hulumtimeve të 500 profesorëve britanikë të kryera në vitin 2013, ku është kërkuar prej studentëve të numërojnë veprat letrare më të çmuara, romani “1984“ i Oruelit, është radhitur në vendin e gjashtë. Vepra e Oruellit ka vlera universale dhe mesazhe humane.Në kohën e gënjeshtrave universale, ta thuash të vërtetën është akt revolucionar. (George Orwell).