Archives for December 2023

Përktheu dhe pajisi me shënime Rafael Floqi/

Situata e Shqipërisë përpara Europës në kohën e sotme është unike dhe meriton të sqarohet pikërisht sepse duhet të kemi guximin ta rrëfejmë – deri tani ka pasur vetëm një përpjekje sporadike për të ndriçuar errësirën e kësaj anarkie Gualtiero CASTELLINI, ishte pseudonimi i gazetarit italian të luftës Alberto Maria GHISALBERTI i lindur në Milano më 13 janar 1890, vdiq në Saint-Imoges (Francë) më 15 qershor 1918, nipi i Nicostrato C të Garibaldit. Ndërkohë ai botoi Faqet e Garibaldit (Torino 1909), një rivënie e gjallë e veprës së gjyshit të tij dhe Heronjtë e Garibaldit (Bologna 1910). Bashkëpunëtor i revistave dhe gazetave, si korrespondent gazetash ndoqi ngjarjet e pushtimit libian (Në llogoret e Tripolit, Bolonja 1912) dhe të luftës ballkanike (Popujt e ballkanit në vitin e luftës, Milano 1913). Me shpërthimin e konfliktit të vitit 1914, në periudhën e neutralitetit C. u zhyt plotësisht në punën këmbëngulëse të propagandës së luftës. Në fillim të luftës ai shërbeu në trupat alpine në Dolomites i mobilizuar me Korpusin II të Ushtrisë Italiane në frontin francez, vdiq atje për shkak të sëmundjes.

Libri “I popoli Balcanici nell’anno della guerra: osservati da un italiano” me botues Fratelli Treves, Milano i vitit 1913 ndër të tjera jep një ditar të gjallë i parë me syrin e një gazetari italian, të realitetit të Vlorës në ditët pas Pavarësisë, një realitet i gjallë ku simpatia ishte për “Mretërinë e Re Shqiptare” dhe paqartësitë e fatit të saj. Realiteti i Vlorës në ditës e pas Pavarësisë, si ishte i ndarë vendi, ku vepronte Qeveria e Vlorës, rreziqet e ushtrisë greke të mbeturimave të ushtrisë turke në Fier the të qeverisë së Esat Pashës. Kush sundon në Vlorë pyet ai, në këtë ditar të jetuar të vitit 1913. Kush sundonte në Vlorë? Vlora Mbretëria e Utopisë e quan ai “Jemi në molin e Vlorës, shohim flamuri i kuq i qeverisë së përkohshme të Shqipërisë, i zbukuruar me një shqiponjë të madhe të zezë, është shenja e parë e gjallë e shtetit të ri! E para dhe një nga të paktat shenja të jetës së kësaj qeverie të re, e cila dëshiron të mirën e vendit të saj, por e di se nuk mund ta arrijë e vetme dhe që pret çdo dhuratë, qoftë edhe atë të jetës, përtej detit” . “Libri thotë autori në parathënie nuk ka pretendime që i kalojnë ato të një ditari të thjeshtë dhe nxjer në pah nga faktet dhe nga koha e pamjes së tyre domethëniet karakteristike”. Por për historiografinë shqiptare është një element me vlerë i pasur me detaje që nuk i gjen në historitë e Shqipërisë, ndaj po jua paraqesim edhe ju në këtë numër.

Shqipëria mbretëria fantastike e Utopisë

Menjëherë pas agimit shfaqet në horizont ishulli i Sazanit, të cilin arroganca greke e mban të zënë në grykën e gjirit të Vlorës. Dhe kur brigjet e para të shtetit të ri fillojnë të ngjyrosen nën diell, më pushton një ndjenjë e çuditshme. Për herë të parë lundroj drejt kufijve të një shteti që nuk ekzistonte deri dje, drejt kufijve detarë të një mbretërie që harta e Evropës ende nuk e ka shënuar me ngjyrat e saj. A është ndoshta mbretëria fantastike e Utopisë, drejt së cilës shkojnë filozofët dhe poetët? A është plazhi i një prej atyre shteteve që romancierët pretendojnë gjatë gjithë kohës dhe që hasim për të romantizuar realitetin e përditshëm të jetës?…

Jemi në molin e Vlorës, shohim flamuri i kuq i qeverisë së përkohshme të Shqipërisë, i zbukuruar me një shqiponjë të madhe të zezë, është shenja e parë e gjallë e shtetit të ri! E para dhe një nga të paktat shenja të jetës së kësaj qeverie të re, e cila dëshiron të mirën e vendit të saj, por e di se nuk mund ta arrijë e vetme dhe që pret çdo dhuratë, qoftë edhe atë të jetës, përtej detit. Meqenëse (dhe këtë e kuptojmë sapo zbarkojmë ) Gjendja shpirtërore e Vlorës është ajo e pritjes së vazhdueshme. Në një gjysmërreth rreth gjirit të madh të qetë malet të zhveshur; në fund të gjirit është vendi i uljes, i cili degëzohet nga një pllajë e gjelbëruar e shënuar nga një rrugë e gjatë dy kilometra. Në fund të rrugës, dy kilometra larg detit, ndodhet Vlora. Epo, shenjat e pritjes janë të gjitha në këtë rrugë të shkretë që të çon në kryeqytetin e përkohshëm të mbretërisë së re të Shqipërisë. Takuam në det Anijen Cita di Milano që po përpiqej të riparonte kabllon e telegrafit të prishur nga grekët, për të shkëputur Vlorën nga pritja torturuese në të cilën jeton, pa komunikime me botën, mes kërcënimit grek në Tepelenë (dhjetë orë larg) dhe atij turk përtej Vjosës (pesë orë larg).

Thasët me miell u ulën menjëherë në skelë, e cila, pas pesë muajsh bllokadë, në të cilën nuk mbërriti asgjë tjetër nga deti, erdhi për të ushqyer kryeqytetin pa bukë; përgjatë rrugës ndeshesh me dezertorë nga ushtria turke, rrëqethëse në tufa: imazhi më i trishtuar i një njeriu që kam parë ndonjëherë, njerëzimi më i torturuar që më ka vendosur lufta; lypësit kërkojnë shenjën e lashtë ushtarake në uniformat e copëtuara, njerëz të dëshpëruar, shikimi i të cilëve është i paaftë të pijë ankthin e së shkuarës. Dhe këta janë ushtarët e fundit të Turqisë por përtej linjave të Çiatalgia-s, të fundit të një debakli që zgjati tetë muaj. Në anë të rrugës, në fusha, çadrat e ciganëve, pararojat e fundit të varfërisë përballë kryeqytetit të Shqipërisë….

Vlora ka brenda vetes edhe një linjë shumë bukurie si në dizajnin e gjirit të saj. dhe në përhapjen e planit të saj mundësinë e një të ardhmeje të shkëlqyer. Si në të gjitha vendet ku kaloi dhe mbeti turku, asgjë nuk u bë më. Asgjë: braktisja më e egër, pak orë larg Italisë. Po të ngjitesh kodrave këtu afër, në Kaninë, në një ditë pa mjegull, mund të shohësh Italinë atje poshtë. Dhe Shqipëria e Jugut pret zi nga ne; Konsulli De Faccendis, përfaqësuesi ynë i ri nga këtu, i cili i rezistoi provës së ashpër të bllokadës, dhe ruajti e rriti përkushtimin e këtij vendi ndaj Italisë, na tha këtë; na e përsëritën të njohurit me të cilët folëm gjatë.

Vlora jetoi duke pritur marinarët e Italisë. Kur brigada e gazetarëve – duke kaluar nëpër pazaret karakteristike të këtij qyteti të mjerë – mbërriti në shkollat djemve ku na strehuan, miqtë tanë thanë: “Këtu mund të ishte vendosur një komandë italiane”. Tani për tani e kemi pushtuar shkollën, padenjësisht, vetë. Klasat i shndërruam në konvikte dhe filluam të shkruanim në tavolinat e shkollës si kur bënim detyrat e shtëpisë si fëmijë. Kush e kishte, atëherë! Mbretit turk të plagosur i vumë emrin e tij shkretëtirës. Dezinfektimi i godinës ku ndodhet konvikti”; Në çdo dhomë konvikti shkruhet emri i personit që jeton atje. Besoj se redaksitë e ndryshme rrallë gjenden afër njëra-tjetrës, në një intimitet të tillë. Nga nesër do të kemi mensën tonë të improvizuar këtu, është një vend i gëzuar, Universiteti i Vlorës. Por kur mendojmë për spitalet që mund të kishim mirëpritur dhe për këtë ngecje të ankthshme të një popullsie të tërë në pritje, ndërgjegjja jonë befas na bën të mendojmë. Sot na erdhi për vizitë në Universitet, Xhemil bej Ylora shumë i sjellshëm, në shtëpinë e të cilit para disa muajsh u shpall Kushtetuta e Shqipërisë autonome. Atij gjithashtu i pëlqen të flasë për politikën; por për këto tema do të flasim sërish ditëve të tjera…. Mbi të gjitha ai di të shprehë me delikatesë ankthin në të cilin po kalon Vlora, Na çoi në kopshtin e tij të ëmbël të rrethuar me gjelbërim në mes të fshatit (muzika po luante pas ishin fshehur gratë) ai na tregoi një kaçubë trëndafili të lulëzuar: «Kjo – tha – kishte disa ditë që ishte e paprekur. Te shkurreja e trëndafilit dhe na zgjodhi disa trëndafila. Vazhduam të bisedonim për një kohë të gjatë në kopshtin e ëmbël, plot me erën e luleve dehëse të pranverës – një parajsë e vogël e mbyllur në egërsinë e Vlorës – dhe më pas dolëm bashkë, dhe u drejtuam drejt detit si nëse nga një nostalgji e pamposhtur . Tashmë ishte vonë: mbrëmje e errët, erë e madhe ngrihej nga Adriatiku. Dhe në fund, midis ishullit të Saznit dhe bregut deri në kërcënimin grek, perëndimi i kuq i diellit, një ndezje zjarri në horizont. I kthyem shpinën detit dhe u kthyem drejt Vlorës, duke parë kurorën e kodrave që e rrethon dhe e ndan nga pararojat ekstreme të ushtrisë së shpërbërë turke. Kryeqyteti i përkohshëm i Shqipërisë bie kështu në gjumë mes dy kërcënimeve të largëta dhe pret Italinë nga deti.

Si lind një mbretëri e re. Vlorë, maj 1913.

“Zoti që krijoi botën donte që Italia dhe Austria të krijonin Shqipërinë. A doni ta prishni këtë punë?” Kështu përfundon letra që Mufid Beu, Ministëri i Brendshëm dhe Regjent i Përkohshëm i Punëve të Jashtme në Qeverinë e Përkohshme të Shqipërisë, gjatë udhëtimit të Ismail Kemal Beut në Evropë, drejtuar Esat Pashës një ditë më parë. dhe që na lexoi sot në mëngjes në frëngjishten e tij të shkëlqyer diplomatike, në një dhomë, që duhej të ishte dhoma e pritjes së ministrit shqiptar dhe që çuditërisht më kujtoi sallën e konferencave, në të cilën pashë liderët revolucionarë të Maqedonisë bullgare në prag të lufte. Ambiente të vogla në të cilat njerëzit e besimit dhe të urtësisë së këtij gadishulli të munduar kanë përgatitur ardhjen e orës së re….

Situata e Shqipërisë përpara Europës në kohën e sotme është unike dhe meriton të sqarohet pikërisht sepse duhet të kemi guximin ta rrëfejmë – deri tani ka pasur vetëm një përpjekje sporadike për të ndriçuar errësirën e kësaj anarkie të toleruar gjysmë dite larg nga ana e brigjevet tona. Situata në Vlorë, kryeqyteti i përkohshëm, është tipike pasi riprodhohet në shkurtimin e të gjithë lëmshit të situatës shqiptare. Pata fatin të flisja gjatë këtu me politikanë shqiptarë, si kreu efektiv i qeverisë Mufid Beu, me qytetarët më të mirë të Vlorës, me përfaqësuesin tonë të denjë De Faccendis dhe me shqiptarë të të gjitha kushteve dhe pa përmbledhur intervistat këtu pajtohen lehtësisht (dhe pa iu referuar thashethemeve që qarkullojnë këtu gjatë gjithë kohës) mund të përpiqem ta përmbledh situatën në terma më të gjerë. Do të shohim, në fund të kësaj gare, në anën tjetër ku po hidhen

themelet e mbretërisë së re, çfarë të drejtash dhe çfarë aftësish jetësore ka Shqipëria. Tani për tani, le të skicojmë një faqe historie që nuk është shkruar ende që nga shtetet e tjera ballkanike. Ata ishin protagonistët e ngjarjeve. Megjithatë, fazat e jetës në Shqipëri duhej të ishin të veçanta mendja të na shqetësojë…Vlora doli vetëm në mes të prillit nga një bllokadë shumë e rëndë që flota greke i shkaktoi nga deti, duke i ndërprerë komunikimet dhe mjetet e jetesës.

Jeta e Qeverisë së re që ishte formuar përkohësisht këtu, meqë këtu ishin mbledhur shqiptarët e çdo krahine të arratisur nga shtypja turke, natyrshëm e ka pësuar këtë ngecje fillestare të jetës së saj dhe nuk ka mundur të shpaloset. Kështu u krijua një situatë ku pararojat ekstreme helene të vendosura nga deti në Sazan – në grykëderdhjen e gjirit – dhe në Sarandë – pra në portin menjëhershëm pas Vlorës – përparuan nga toka deri në Tepelenë, një ditë. nga Vlora, ku vetëm urdhri specifik i mban larg dhe (këtë mund ta shtojmë me siguri) një kërcënim italian i kohëve të fundit.

Ushtria turke lëngon drejt vdekjes në fushën e Fierit

Nga ana tjetër, ushtria e shpërbërë e Ali Rizait, një ushtri në të cilën Xhavid Pasha luan rolin e protagonistit të turbullt, dalëngadalë është përqendruar në zonën e Fierit, gjysmë dite nga këtu, dhe duket si një kërcënim i përjetshëm mbi qytetin. Teorikisht, ushtria e Xhavidit tani pret transportin e dërguar nga Turqia për ta hipur dhe për ta çuar në Anadoll së bashku me trupat e tjera të gjeneralisimos. Në fakt turqit, të cilët kanë qenë në gjendje të komunikojnë vazhdimisht me Stambollin nëpërmjet Brindizit dhe për këtë arsye nuk u mungojnë udhëzimet, mbeten në një qëndrim vigjilent.

Kampi i tyre, ku ka ndoshta 30.000 ushtarë nga të cilët 10.000 janë të vlefshëm, është një rrezik i vazhdueshëm për Turqit në fakt qëndruan në Fier për gati dy muaj të tjerë, duke u nisur në grykën e Samenit në fund të qershorit. Vlorë për shumë arsye. Në fakt, shpërbërja që shoqëron një ushtri të mundur do të thotë që çdo ditë lypës dhe dezertorë të sëmurë zbresin në luginën përtej Vjosës që na ndan nga kërcënimi; për më tepër, kolera mund të minojë ushtrinë nesër, dhe të përhapet këtu poshtë; më në fund qëndrimi i tij në ngushticën e Fierit, e cila – me thënë të drejtën – deri tani ka qenë e rregullt, e largon vetë qarkun nga regjimi i ri shqiptar. Dhe, ç’është më e rëndësishmja, rreziku i goditjes në Vlorë nga këta dhjetë mijë burra të armatosur të aftë është gjithmonë i dukshëm, kur merren parasysh dy gjëra: para së gjithash, arsyeja e përgjithshme pse turqit ia atribuojnë shkaqet e rrënimit të tyre këtij dezertimi, solidaritetit shqiptar në luftën ballkanike, ndërkohë që ata gjithmonë e kishin konsideruar Shqipërinë si kalanë e besimtarëve të tyre; së dyti për arsyen e veçantë pse Xhavidi kërcënoi hakmarrjen e tij ditë më parë. Siç dihet, Njazi Beu – heroi i revolucionit xhonturk, i cili ishte edhe ndihmësi i Marshallit Turgut Pasha qe ushtruesi i represionit të fundit shqiptar – u vra disa javë më parë, në molin e Vlorës, ndërsa po nisej për në Itali. Dhe këtu vihet në dukje se atentatori një i afërm i Isa Boletinit, kreut të famshëm kryengritës, por i mbetur vetëm. Përballë këtij kërcënimi serioz të mundshëm turk, qeveria e përkohshme rrëfen sinqerisht se mezi mund të mblidhte pesëqind burra dhe se do ta zhvendoste kryeqytetin në Kaninë, mbi kodra. Përtej këtij rrethi të Vlorës të administruar – si të thuash – nga qeveria e përkohshme dhe që shtrihet deri në Vjosë, ndodhet zona e Fierit e pushtuar nga ushtria turke e Ali Rizës e cila shtrihet pothuajse deri në Shkumbin; pastaj anën veriore nga Durrësi, ku u paraqit ditët e fundit Esad Pasha, që mund të thuhet se shtrihet deri në Bunë; dhe së fundi në veriun e largët një zonë të katërt, rajoni i Mirditorëve dhe Malisorëve të cilët përkohësisht filluan të bënin plaçkë rreth Shkodrës. Është interesante të kujtojmë se Essad Pasha ndoshta ka nën vete, sot, zonën më të madhe të Shqipërisë dhe ka krijuar një marrëdhënie me Qeverinë e përkohshme të Vlorës, duke e trajtuar atë si të barabartë. Anarkia shqiptare është e tillë që lejon ende bashkëjetesën e regjimit turk (në Berat gjykata ushtarake osmane kundër kujtdo që flet për Shqipërinë autonome!), të një pavarësie të egër të disa fiseve veriore si mirditët dhe malissorët, dhe dy qeveri shqiptare, ai i perkohshem i Vlores, i perfaqesuar nga Ismal Kemal Beu i cili udheton ne Evrope nga e cila eshte njohur zyrtarisht (nderkohe qe nominalisht ketu po zevendesohet nga nje udheheqes i moshuar, myftiu i Dibres dhe ai pushteteit ushtarak të Esadit qe u largua nga shkodra dhe u vendos në Durazzo. Essadi do të përfaqësonte përpjekjen e rrezikshme të një Shqipërie ende të lidhur me Portën me lidhje vasaliteti shpirtëror. Ndërsa bashkëjetesa e çuditshme e këtij quadrinomi qeverish të ndara nga tre lumenj, nga Buna, Shkumbini dhe Vjosa, është kështu verifikuar. Konferenca e Londrës vendosi të rregullojë kufijtë dhe statutin e brendshëm të Shqipërisë. Si mund të rregullohet teorikisht ajo që nuk ekziston ende në praktikë? Prandaj ekspedita e dështuar në Vlorë ishte një gabim dhe nga shqiptarët këtu ndihet si një fatkeqësi. Askush nuk të rrëfen pafuqinë e tij më shumë se shqiptari sot. Na duhet, ju thonë, një komb të vijë këtu të na organizojë: në Shqipërinë e Jugut ky komb mund të jetë vetëm Italia. Nëse vendoset një zbarkim ndërkombëtar ose – në një distancë edhe më të madhe – formimi i një xhandarmërie ndërkombëtare, ne nuk do të përfitojmë prej tij. Çfarë të mirë bëri xhandarmëria në ishullin e Kretës dhe në Maqedoni? Italia, që na lidh interesat, vetëm mund të na jepte dorën dhe të na mbronte, të krijonte një rrymë ekonomike, të siguronte policinë rrugore, me pak fjalë, të na jepte jetë. Ulja e humbur i shtyn pafundësisht shanset tona të jetës. Dhe ajo që duket absurde për shqiptarët e Jugut është lidhja që ekziston mes dështimit për të pushtuar Vlorën dhe rënies së Shkodrës nga Mali i Zi. Ose, për ta thënë më mirë, kuptojmë se si një arsye e ekuilibrit ndërkombëtar e pengoi Italinë të vepronte në Vlorë, ndërsa arsyeja e Austrisë për të vepruar në Shkodër pushoi. Por situata vendase nuk e donte këtë: fakti i dhënies së Shkodrës nuk e ndryshon aspak nevojën e organizimit të Shqipërisë së Jugut; prandaj fati i këtij të fundit e gjeti veten, si përmes një torture mashtruese, të lidhur me një fat që nuk ishte i tij. Kjo duhet kuptuar në Itali.

Më pas mund të diskutojmë, e përsëris, të drejtën e ekzistencës dhe funksionin e ardhshëm të Shqipërisë – ku ka një ndarje kaq të qartë mes veriut dhe jugut; ku njerëzit nuk e kanë idenë e kombësisë; ku vetëm disa intelektualë, shumë fisnikë dhe të denjë për respekt, duan shtetin e ri; ku as feja nuk i mban të bashkuar banorët. Por kjo është e sigurt, se meqenëse Fuqitë kishin vendosur sot kushtetutën e saj për mbrojtjen e interesave të tyre, duhej vepruar. Kufijtë e mbretërive të reja janë shënuar me sabera dhe jo me lapsa me ngjyra në hartën gjeografike;

Fatkeqësia fillestare e Shqipërisë ishte ajo e lindjes për shkak të rastësisë së shumë vullneteve negative dhe pa asnjë veprim pozitiv, as nga shqiptarët brenda dhe as nga fuqitë e jashtme.

Omer Pasha, zoti i vendit, një bej tetëdhjetë e tre vjeçar nga Shqipëria e vjetër, të cilin Abdul Hamidi e donte në oborrin e tij në Stamboll dhe që qeveria e përkohshme e konsideron edhe sot si figurën më autoritative të rrethit na ofron me mikpritjen franceze gjuhën dhe zakonet, me kalorësinë tradicionale shqiptare, mikpritjen në vilën e tij. Ky episod është tipik edhe për situatën aktuale shqiptare.

Në Fier, do të thotë dyzet kilometra larg Vlorës, pritet bërthama kryesore e ushtrisë turke të Vardarit (njëzet e pesë mijë burra, ia vlen ta kujtojmë këtë), megjithatë fshati i bukur ngre flamurin e kuq nga shtëpitë e tij të para që has dhe Turqia vendos pranë këtij flamuri një flamur por jo të sajin, por një flamur paqeje, atë të Gjysmëhënës së Kuqe. Omer Pasha, i cili zotëron më shumë se gjysmën e fshatit dhe toka të pafundme në zonën përreth, pret nën të njëjtën çati shefin e shtabit të ushtrisë turke dhe Kajmakan, ose prefektin e emëruar nga qeveria e përkohshme, në biseda që nuk janë kurrë të ashpra. . Ushtarët turq janë mysafirë në Fier; oficerët në një moment do ta quanin veten mjeshtër. Nga njëra anë dhe nga tjetra duan që të bëhet dëbimi i ushtrisë: as njëra, as tjetra nuk e nxiton dhe e lejon veten të udhëhiqet nga agonia turke në kampin e Fierit. Fuqitë, nga ajo hyjni magjike që është gjithçka në Shqipëri. Xhandarët e qeverisë së përkohshme qarkullojnë nëpër rreth, së bashku me ata që trupat turke të Vardarit kishin me vete dhe mbajnë në zyrën e tyre. Gazetarët italianë që udhëtojnë nëpër rajon nuk mund të mos e vërejnë veçorinë e situatës dhe ç’është më e rëndësishmja, ata marrin mirësjellje nga shqiptarët dhe turqit, dhe disa duket sikur i mbrojnë nga të tjerët. Shqipëria e sotme është më shumë se kurrë një enigmë. Dhe në këtë pikë – u tha në Vlorë – është një enigmë e rrezikshme. Ushtria e Ali Rizait dhe e Xhavid Pashës dukej se çdo orë mund të ngjiten mbi kryeqytetin e përkohshëm. Meqenëse Muhamedi nuk erdhi në mal (ne jemi në tokën lindore dhe krahasimet e Kuranit janë të përshtatshme), mali shkoi te Muhamedi. Mali, në këtë rast, ishim ne që shkuam në brendësi nga deti i Vlorës për të përballuar kërcënimin e mundshëm turk. Kur në qarqet e kryeqytetit të përkohshëm u kuptua se përgatitjet për udhëtimin në Fier me kërkimin e kuajve dhe bukës ishin bërë me kolegët e mirë Martini dhe Molinari, toga gazetareske u mblodh rreth nesh dhe u largua me ne. Kalorësia, e paraprirë nga Gegu Faik, një guidë karakteristike me pelerinë të zezë, një pelerinë të bardhë dhe dy pistoleta në bel – e mbyllur jo fort heroikisht nga përkthyesi Llazi, një figurë e gëzimit taksonik – u largua herët në mëngjes nga Vlora në mes të një ngjarjeje të madhe me zhurmë duke ecur nën një diell flakërues nëpër lagunën e Artës. Meqenëse, ia vlen të paralajmërohet menjëherë lexuesi, kalërimi shqiptar është gjithmonë me ritëm ecjeje, dhe shpesh – si ta them? Duke notuar mbi kalë. Laguna e Artës është një moçal që mezi e kalojmë ndërsa gjiri i Vlorës shtrihet anash në të gjithë konfigurimin e tij madhështor. Profilet janë shënuar në gryka nga kepi I Gjuhezës dhe Sazani në sfond, malet famëkeqe Karaburunit duken të zeza, malet që ishin tashmë sfondi i luftës civile në vitet e fundit të republikës romake. Dhe udhëtimi nëpër baltë, një pelegrinazh piktoresk nëpër rrugët e luftës, zgjat pothuajse deri në kalimin e Vjosës. Por edhe para lumit, dezertorët u përhapën: pothuajse të gjithë janë të mbyllur me tunikat e tyre të mëdha të copëtuara, pa këpucë, pa rroba, pa një shprehje të gjallë në fytyrat e tyre. Dhimbja i ngurtëson këta ushtarë krenarë të Anadollit që janë skeletuar nga lufta. Ata që nuk mund të ecin më, hidhen në njërën anë të shtegut që do të donin të ishte një rrugë, dhe vdesin nën këtë diell hyjnor, pa një fjalë apo një rënkim. Pashë një që po vdiste nën hijen e një peme të madhe; pranë tij ishte një tjetër ushtar. Ai nuk e ndihmoi, e shikoi: me siguri mendonte për veten e tij. Dhe askush nga ne nuk mendoi të shpëtonte njeriun që po vdiste: nuk do të kishte asnjë mënyrë, as nuk do të kishim mundur të shpëtonim të gjithë ata që takuam më pas. Tashmë lufta po kthehej për të mësuar shpirtin tonë dhe për të mbyllur fytyrat tona me një shprehje hermetike. Lufta ka mbaruar, por në rrugën e kryqëzuar nga Fieri në Vlorë, njerëzit vdesin ende, për shkak të luftës. Më pas, në horizont shfaqen edhe drurë të tjerë frashëri…. Natyrisht, pranë është një lumë, Vjosa Atje me jetën e lumit ushtarët këmbëzbathur që takojmë me njërën dorë e mbajnë të mbyllur pallton, e me tjetrën të kërkojnë lëmoshë para. Turqia e sotme përfaqësohet në Shqipëri nga këta fatkeqë që dje kishin armë për të komanduar e për të ofenduar dhe që sot kërkojnë para nga uria. Agonia e perandorisë shkëlqen para syve tanë.

Nga një kasolle, karakteristike si një e rrethuar nga ndryrësia, dalin dy-tre ciganë, të kapur për këmbës së kalit dhe duke kërcitur në gjuhën e tyre, duke kërkuar në mënyra nënkuptuese, një para. Natyra aty pranë është e admirueshme dhe megjithatë ankesat e varfërisë janë në të gjithë. Inercia e dënon Shqipërinë në këtë gjendje, pasi toka e shkëlqyer argjilore mund të kultivohej me rendiment të madh; dhe e gjithë Shqipëria e sheshtë është shumë pjellore. Me Shqipërinë bujqësore mund të bësh çfarë të duash. Më pak se asgjë nuk do të bëhet nëse nuk ndërtohen rrugët. Në bërryl të Vjosë-s, pak kilometra përpara grykës, dy çadra me flamurin flakërues shqiptar ruajnë kalimin. Ata janë rojet e qeverisë së përkohshme kundër avancimit ekstrem turk. Spektakli i dy ushtrive të vogla përballë njëra-tjetrës i ndarë nga një lumë i gjerë që rrjedh nën bimët e gjelbra, është vërtet epik.

Prandaj shqiptarët janë krenarë si të gjithë, burrat që ngrihen drejt së ardhmes; prej andej turqit nuk kishin më vullnet për të luftuar. Janë shërbimet logjistike të ushtrisë të reduktuara në komunikimin me detin në këtë mënyrë; edhe në këtë vend ekstrem flamuri turk mungon. Turqit janë padyshim edhe të mundurit përtej lumit: këtë e shohim menjëherë kur një shqiptar na fton të zbresim në vilën që i ka vënë në dispozicion kushëriri Pertef Vasco Babatasi – i ftuari që flet shumë mirë italisht si shumë bashkatdhetarë të tij – më tregon në një cep një flamur të vogël shqiptar, i cili duhej të qëndronte i fshehur për një kohë të gjatë studimevet të tij të dashura. Dhe na tregon në dhomën e vogël punët që pret dhe pret, në Francë ku shkoi në mërgim, në Shqipëri ku përgatitet të hartojë një fjalor të saktë kombëtar. Pranë armëve të tij damaske, ai mban librat e tij. Eshtë prekëse kujdesi për plotësimin e fjalorit të gjuhës së tij: një njeri i admirueshëm që jo vetëm punon për pavarësinë e atdheut, por përpiqet ta formësojë kombin e ri në një gjuhë të gjallë. Dhe së fundi rifillojmë trokun drejt Fierit, ndërsa dallëndyshet dhe lejlekët – hije të vogla të zeza ose pika të bardha në qiell – ndryshojnë në blu. Udhëtimi vazhdon me një ritëm të shpejtë deri në pyllin e banditëve, ku gegu Faik këmbëngul për rreziqet që ai dëshiron të imagjinojë. Në orët e vona të pasdites shfaqen shtëpitë dhe çadrat e ushtrisë së Vardarit; arritëm pa ngacmime. Turqit nuk e kërcënojnë rrugën. Ndërmarrja më e lodhshme që bëjnë ushtarët gjatë rrugës është tërheqja e qeseve të pafundme me miell që vijnë çdo ditë nga deti, dhe ngjiten drejt qytetit të urisë. Ushtria e Vardarit kërkon vetëm të mos vdesë. Në rrugën e mbushur me pemë para hyrjes së Fierit, kurora e personave me aftësi të kufizuara është më e trashë; duket se këta ushtarë vijnë të mblidhen rreth drejtuesve të tyre për të përfunduar mirë në një rrugë të vogël të ngopur me erën e fortë të dezinfektantëve (bujtina është shndërruar në spital) del një procesion i vogël i trishtuar: një ushtar i vdekur bartet me krahë drejt Varrezat që hapen përpara kishës së vogël ortodokse. Krahas vdekjes, jeta në sulmet e saj më brutale të urisë… Tregu dhe thertorja e Fierit janë kthyer në depo gjigande ku buka dhe mishi nxjerrin erën e tyre të miellit dhe gjakut, nga çdo hapje dyqani. Dhe zyrtarët e komisionerit rregullojnë shitjen. Është ushtria e Vardarit ajo që kërkon edhe një herë të mos vdesë. Ne endemi nëpër rrugët me baltë të qytetit duke kërkuar dhe pyetur; një oficer i ri, dua të them nga Smirna, na kthehet me sytë plot ankth për shkak të dhimbjes së tepërt që ka parë dhe përmbledh shkurt odisenë e tij të trishtuar. Për shtatë muaj ushtria e mundur ka jetuar kështu; pas Kumanovës ajo thjesht u tërhoq nga kampi në kamp dhe më në fund u vendos në Shqipërinë e skajshme: këtu vuajti urinë për pesë muaj për shkak të bllokadës greke në bregdet. Ishin ditë agonie në të cilat mund të shiheshin ushtarë që enden rrugëve duke kërkuar kush e di se çfarë. Ushtarë që nuk ishin më të tillë për të luftuar, por vetëm sepse një frymë kohezioni i mbante të mjerët bashkë në ditët e fatkeqësisë. Kjo është shtëpia – thotë ai duke treguar spitalin – ku vdisnin dyqind e pesëdhjetë burra në ditë… Dhe tani këta njëzet e pesë mijë aziatikë në të cilët ishte përmbledhur ushtria e perëndimit – pas tradhtisë së divizioneve shqiptare që në ditët e para, dhe pas trazirave urinë dhe mjerimin – presin të largohen. Më në fund! Konvikti duhet të fillojë brenda disa ditësh; një grup i parë, i madhi i të sëmurëve, do të çohet nga këtu në grykën e Semanit, ku do t’i presin vaporët me qira për t’i çuar në shtëpitë e largëta të Azisë së Vogël. Pas të sëmurëve, të aftëve: ushtarët e fundit turq që perandoria kishte ruajtur në perëndim të llogoreve të Ciatalgjisë, të humbur në gadishullin e madh, tani të çliruar, do të shkojnë. Në kampin e Fierit tashmë gjithçka flet për eksodin… Larg, bregdeti i Shqipërisë zhduket dhe mbi kurorat e maleve ushtria turke e Vardarit jeton ditët e fundit të mërgimit, ndërsa lufta vdes.