“Nëse pyesim veten se cili është ndryshimi kryesor midis filozofisë antike dhe asaj mesjetare, mund të themi se të parës i mungonte ndjenja e mëkatit. Për Grekët dhe Romakët e Lashtë, njeriu nuk dukej i prekur nga një ngarkesë personale e trashëguar e mëkatit. Ata me të vërtetë mund të vërejnë se jeta në tokë ishte një gjë e pasigurt që mund të dërrmohej nga ndëshkimi i perëndive. Por kjo në asnjë mënyrë nuk mund të interpretohej si një pjesë e drejtë dhe e barabartë për të këqijat e kryera në të kaluarën. Nga kjo rrjedh se për mendjen greke nuk kishte asnjë problem shëlbimi apo shpëtimi. Prandaj, të menduarit etik të grekëve është, në tërësi, një çështje mjaft jometafizike. Në kohët helenistike, veçanërisht me stoicizmin, një notë pranimi e refuzuar depërton në etikë dhe më vonë u transmetua në sektet e hershme të krishtera. Sidoqoftë, në përgjithësi, filozofia greke nuk u përball me probleme teologjike dhe për këtë arsye mbeti tërësisht laike.
Kur feja e krishterë pushtoi Perëndimin, situata në çështjet etike pësoi një ndryshim rrënjësor. I krishteri e konsideronte jetën tokësore si një përgatitje për një jetë më të madhe që do të vinte, dhe mjerimin e ekzistencës njerëzore si sprova të imponuara ndaj tij për ta pastruar atë nga barra e lindur e mëkatit, të cilës ai ishte trashëgimtar. Por kjo ishte fjalë për fjalë një detyrë mbinjerëzore. Për t’i mbijetuar me sukses provës, njeriu kishte nevojë për ndihmë hyjnore dhe kjo mund të ndodhte ose jo. Aty ku një virtyt grek ishte shpërblimi i tij, i krishteri duhet të jetë i virtytshëm sepse kështu i thotë Zoti. Edhe pse ndjekja e rrugës së ngushtë të virtytit nuk mund të siguronte në vetvete shpëtimin, ai ishte gjithsesi një parakusht. Sigurisht, disa nga këto parime duhet të merren me besim dhe këtu ndërhyn fillimisht ndihma hyjnore. Sepse kërkon hirin e Perëndisë që njeriu të fitojë besimin dhe që këtej e tutje të respektojë artikujt e tij. Ata që nuk mundën të bënin as këtë hap të parë, u mallkuan në mënyrë të pariparueshme.
Në këtë kontekst, filozofia filloi të kishte një funksion fetar. Sepse edhe pse besimi e kapërcen arsyen, besimtarit i takon të forcohet sa më mirë që të mundet kundër dyshimit duke e lënë arsyen të hedhë mbi besimin aq dritë sa të mundet. Filozofia, pra, në kohët mesjetare, bëhet shërbëtore e teologjisë. Për sa kohë që ky qëndrim mbizotëronte, filozofët e krishterë ishin domosdoshmërisht njerëz të kishës. Mësimi laik, për aq sa mbijetoi fare, u ruajt nga klerikët, dhe shkollat, dhe më vonë universitetet, drejtoheshin nga njerëz që i përkisnin njërit apo tjetrit rend të madh fetar. Aparati filozofik që u fut në lojë nga këta mendimtarë shkon prapa tek Platoni dhe Aristoteli. Më konkretisht, lloji Aristotelian fiton epërsinë në shekullin e trembëdhjetë.
Edhe pse, sigurisht, Zoti i hebrenjve dhe të krishterëve është një gjë shumë e ndryshme nga hyjnia aristoteliane, megjithatë është e vërtetë që Aristotelianizmi përshtatet shumë më mirë në skemën e krishterë sesa platonizmi. Teoria platonike është llogaritur të frymëzojë doktrina panteiste, si për shembull, me Spinozën, megjithëse marka e tij e panteizmit është thjesht logjike. Ky bashkim midis filozofisë dhe teologjisë mund të zgjasë për aq kohë sa lejohet që arsyeja të mund të mbështesë besimin në një farë mase. Kur studiuesit françeskanë të shekullit të katërmbëdhjetë e mohuan këtë mundësi dhe e konsideruan arsyen dhe besimin si të parëndësishme reciproke, përgatitet skena për një zhdukje graduale të pikëpamjes mesjetare. Nuk mbetet punë e mëtejshme për filozofinë në fushën teologjike. Duke çliruar besimin nga të gjitha lidhjet e mundshme me kërkimin racional, Uilliam i Okamit e vendosi filozofinë në rrugën e kthimit drejt sekularizmit. Nga shekulli i gjashtëmbëdhjetë e në vazhdim Kisha nuk dominon më në këtë fushë.
Është e lehtë të kuptohet pse Aristoteli është më i adaptueshëm me teologjinë e krishterë sesa Platoni. Duke përdorur gjuhën skolastike, mund ta vendosim çështjen kështu: një teori realiste nuk i lë shumë hapësirë një fuqie hyjnore me ndonjë funksion jetësor në drejtimin e gjërave.
– Bertrand Russell, Urtësia e Perëndimit: një studim historik i filozofisë perëndimore në mjedisin e saj social dhe politik (1959), Ch. V: Scholasticism, fq 168-9
━━
Imazhi i majtë: Portret mermeri romak/kopje e bustit të Platonit nga origjinali grek, me Gorgias (dialog), shekulli i 12-të. Gorgias është një dialog Sokratik i shkruar nga Platoni rreth vitit 380 pes.
Imazhi djathtas: Piktura e Shën Thomas Aquinas; i atribuohet Sandro Botticelli (1481–82) me dorëshkrim Summa Theologiae, Italia e shekullit të 13-të.
Marrë nga https://www.facebook.com/russellbertie
Përgatiti: Albert Vataj
