Archives for July 2024

Martin Camaj, një vullnet qiellor që na shpërbleu me urtësi dhe zemërbardhësi

July 24, 2024 by s p

Nga Albert Vataj/

Martin Camaj ishte padyshim një vullnet qiellor që na shpërblen bujarisht me urtësinë e asaj mendjeje të dritshme dhe zemërbardhësinë e atij hiri të lartë. Askush nuk do ta besonte se një i lindur “… në një vis të egër, ‘ku s’ka shkelë kurrë kamba e kalit’”, do të arrinte të bëhej një emër i rëndësishëm në historinë e letërsisë dhe albanologjisë. Djali i Kolë Camës, njëherësh bari dhe bujk dhe nënës Tereza nga Prekali domosdo do të ishte një përjashtim fatlum. U lind më 21 korrik 1925 në Temal të Dukagjinit, atje ku luten “për qiell e për dhé” sepse më i epërmi vullnet, në skajet e këtyre caqeve ngjizet. Ai zu të fluturojë kur edhe qiellit i vunë gardhe dhe shpresën e fshehën si ëndrrat. Iku në kërkim të lirisë dhe gjeti misionarin e vlerave që e bënë të pavdekshëm.

Martin Camaj i përket një plejade përkushtuesish me mish e me shpirt, për të vënë në themelet e vetëdijes sonë kombëtare një gur të qenësishëm, të dëshmimit të pasurisë shpirtëror dhe gjuhësor. Pena dhe puna, zemërbardhësia dhe urtësia, pasioni dhe përkushtimi, ishin jo vetëm cilësitë veçuese të këtij personaliteti të pashoq të letërsisë dhe albanologjisë, por edhe ai kontelacion yjesh që do të lindte këtë zë të zëshëm të traditës dhe pasurisë sonë kombëtare.

Fikja e një ylli

Më 12 mars 1992, fryma e tij do të këputej. Do të shuhej një prej pishtarëve më kulmues të shqipshkrimit, poezis dhe prozës. Një zemër e tretur duke shndrit do të ndalonte për të lënë si testament, vullnesën e mirë të endur me përkujdesën që diti vetëm ai.

Martin Camaj me mbylljen e syve, u fashit edhe ëndrra e flakëruar në njëmijë diej përmallues, për shkelur në tokën amë. Atij i’a mohuan atdheun, i’a privuan dheun dhe shkrepin, dhimbjen dhe amanetin, por kurrkush dhe kurrqysh nuk e vuri nën fre dritimin që feksi ai ndër shqiptarë dhe yshtja e pashoq që u ngas për njëmendësimin e njohjes dhe pranimit të veprës së tij dhe dialektit geg, që ai lëvroi me parmendën e rëndë të mërgimtarit.

Camaj, megjithëse në të gjallët e tij nuk i’u dha e drejta të shkelte në Shqipëri, për asnjë moment, nuk e shqiti nga gjoksi shpirtin e lënduar dhe plagën lënguese të të mohuarit. Në dheun e marrun borxh, ku dhe u tret mishi dhe prehen kockat e tij, ai si një Sizif u ngjit majës së përfaqësimit të shqipes. Një prej mëtimeve ngadhënjyese dhe vetëmohuese, pamëdyshje mbetet lëvrimi i gegnishtes dhe arbërishtes. S’andejmi ai arriti të dëshmonte botërisht mbi atë vlerë që vete ka të mbrujtur shqipja dhe shqiptarët. Shërbesa që i bari gegnishtes, e pse jo dhe arbërishtes, mbeten në kryeradhën e gjitha përpjekjeve të mahershme dhe të tashembasshme. Ngritja dhe trajtimi i tyre në rrafshin shkencor, e dëshmon masmiri këtë. Ngulmi i papramun për të mëtuar gjithseçka të mirë, e për ta shtruar në një sofër, larushinë e dialekteve, si vlerë gjuhësore, e dallon atë dhe e rreshton në rendin e etërve të shqipshkrimit.

Martin Camaj edhe pse u përndoq, u përjashtua, u anatemua, dhe e gjitha kjo, jo dhe aq se ai ishte arratisur, apo kishte blasfemuar ndaj kujt, por prej tekstshkrimit gegnisht, të cilën ai e mylmeu, e pasuroi dhe e lëvroi mjeshtërisht. Me gjithë këtë ai nuk e flligu gojën, nuk e helmoi shpirtin, dhe shërbesës ogurmirë nuk i’a vuri damkën, e cila mund të gjehej e përligjur te ndokush tjetër, por kurrqysh jo tek ai. Duke dëshmuar mendimtarin e epërm, merr ndonjiherë rol atnor dhe këshillues, për të gjithë ata që kishin në dorë shqipen dhe i’a deshën t’mirën asaj. Ai nuk bari asnjë herë dallime e dasi, nuk e shikoi shqipen vetëm të toskëve dhe të gegëve, por të shqiptarëve dhe për këtë ai mëton: “Besoj se duke ecë krahas gegnishtja dhe tosknishtja e shkrueme apo letrare, si dy mortra të mira, pa ja pré rrugën njana-tjetrës, kanë me viju mâ me fryt të gjêjnë pikat e përbashkta, si mbas një zhvillimi normal. Kjo rrugë âsht e domosdoshme të ndiqet poqese dëshirojmë që novela e romani shqiptar të mbërrijnë në sferat e një stili të kulluet artistik”.

Ai kur shton kësisoj, ka parasysh dhe naltësimin që ka një komb që pranon diversitetet dhe nuk priret hakmarrës e linçues prej qëllesave anatemuese, me nda dhe me veçu, përkundrazi.

Kinse, vërejmë shpërthimet krijuese të patëdyta në letërsi, që lejuan ngritjen e kreshtave, anipse u endën në avelmenin e dialektores. Për të ardhur masanej te trualli ynë, dhe veçmas te shkrimtaria e Fishtës, Mjedës, Koliqit, Shantojës, Prenushit, Haxhiademit, Konicës, Nolit, Poradecit, Kutelit, Asllanit, e shumë të tjerëve, që lindën e u lartësuan, pa hyqmin e shqipes së njësuar, standardit, siç i thonë. Duke mos patur tavan mbi kokat, ata krijuan atë thesar, të cilin me krenari mudn ta pagëzojmë si testament të vlerave të njimendta të letërsisë shqipshkruese.

Camaj rendi pareshtur dhe sfidues duke shkruar dhe lëvruar gegnishten. Vepra u rrit me të, dhe ai e gjalloi përbrenda vetes çdo faqe të saj në një marrëdhënie njësimi. Ata dhanë dhe morën prej njëri-tjetrit shumëçka, por në kryerend mëvetësuan, motivin e ngulmit për t’u ngjit në më lartat kjartësi, prejnga nuk do të mund ta zbriste ndokush a diçka. Mveshur prej kësaj magjie dhe ngadhnjimi, Martin Camaj bëri me dije se: “Jeta ime âsht nji luftë për gegnishten, një luftë për mbijetesën, frymën e qenies, të dikurshmen dhe ardhmninë, një luftë jo me mbetë gjallë, por me ruejt të pastër fillin e amës së gjuhës dhe artit, mbi të gjitha me shpëtue shpirtin krenar të shqiptarit”. Bash njikshtu i bzani zemra dhe ia ligjëroi penda, këtij kolosi të mendimit dhe letrave shqipe deri më 12 mars 1992, sot 27 vite më parë kur hapi i tij ndali, shpirti mori udhën e përjetësisë dhe emri u skalit me shkronja të arta në historinë e lëtërsisë dhe albanologjisë.

KONKURRENCË ME SUPORT QEVERITAR

July 24, 2024 by s p

Kosta Nake/

Vepra hapet me pyetjen që një “shok i ngushtë” i drejton protagonistit Adam Zaganjori: “A je i lumtur?” Lumturia është një gjendje shpirtërore kalimtare që dallohet nga ndjenja e kënaqësisë ose e përmbushjes. Thërrimet e saj mund të jenë më të shpeshta kur familja ku ti jeton është e plotë në nevojat e saj, kur banesa jote rrethohet nga fqinj që të përshëndesin dhe me të cilët shkëmben vizita, kur në vendbanimin tënd mund të dalësh dhe të gjesh dikë me të cilin ulesh dhe pi një kafe, kur në vendin e punës ke kolegë me të cilët bashkëpunimi është i domosdoshëm, kur përveç familjes dhe punës ke dhe një hapësirë kohe vetëm për veten që të jep mundësi të mbushesh me ajër dhe të reflektosh për botën. Samuel Kolerixh e shikon lumturinë si fraksione minutash, Viktor Hygo e kërkon te dashuria, Stendal e gjen te komuniteti dhe rrethanat, kurse veprës së Tufës i shkon për shtat qasja e Ben Xhonsonit: “Lumturia e vërtetë nuk qëndron te sasia e shokëve, por te vlera dhe zgjedhja e tyre.” Adami beson se Visar Hoti është shoku i vet më i ngushtë, me të cilët mund t’i qajë hallet, por del që ishte shkatërruesi i paqes së tij.

Romani është një qëndrim sfidues ndaj realitetit të sotëm duke u fokusuar te konkurrenca e egër me suport qeveritar në fushën ekonomike që shkon deri në shkatërrimin e familjes dhe prodhon reagim ekstrem ndaj së keqes. Autori ka gjithë informacionin e duhur për çdo qelizë të jetës, madje në disa raste ndërhyn edhe me terminologjinë e fushës përkatëse, siç është mjekësia, ekonomia, juridiksioni, etj.

Adam Zaganjori është njeriu i mirë i tranzicionit që i qëndron besnik familjes tradicionale duke marrë çdo detyrim që i takon, është emigranti i vuajtur që pas shumë vitesh në Greqi dhe Itali, edhe pse ka një të ardhme të sigurt në Tempio Pausania, duke qenë atdhetar, mendon se ka ardhur koha të ushtrojë në Shqipëri mjeshtërinë e fituar duke ngritur nga themelet, me mendjen dhe djersën e vet, një biznes të suksesshëm. Ka krijuar familjen dhe ka një fëmijë, ka njërin nga prindërit dhe dy vëllezër. Ky inventar do të ishte i mjaftueshëm për të qenë i lumtur, nëse shoqëria do të kishte ca parametra bashkëjetese ku puna vlerësohet, suksesi mbështetet dhe shoqëria forcohet. Por nuk ndodh kështu në realitetin shqiptar dhe goditja fillon nga njerëzit më të afërt që mendon se i ke shokë e miq, fillon nga vëllezërit që “ia lënë në derë babën”, pasi i kanë diktuar një ndarje të pabarabartë të pasurisë mes vëllazërisë, pasi ia kanë përvetësuar pensionin dhe e kanë ushqyer me hirrë, sikur të ishte derr. Mujë Zaganjori i ka orët të numëruara, nëse dikush nuk do t’i dhurojë një veshkë. Uka dhe Zeka jo vetëm nuk ia japin këtë, jo vetëm nuk marrin mbi vete asnjë detyrim financiar, por e kanë zvarritur ndërhyrjen deri në çastin e fundit. Atë që thuhet përditë në tavolinat e kafeneve apo në ndenjëset e mjeteve të transportit publik, autori e sjell artistikisht me karakteret përkatëse duke treguar krisjen që ka pësuar familja e sotme shqiptare që nga marrëdhëniet mes bashkëshortëve, mes prindërve dhe fëmijëve, ashtu edhe me rrethin e gjerë të trungut familjar. Adami bën sakrificën e madhe duke ia dhënë babait një nga veshkat e veta dhe duke u kujdesur e rikujdesur për të edhe pas daljes nga spitali.

Në kontrast të thellë me Adamin është Visar Hoti, përfaqësuesi tipik i njeriut të poshtër, që duke njohur karakterin e butë të shokut të vet, fillon dhe end një rrjetë intrige mbi të cilën hedh dritë dikush tjetër: “Qasja më e mirë për të ka qenë të shtinte më parë në dorë gruan, e më pas, nëpërmjet saj, krejt pasurinë dhe biznesin.” (f.217)

Ka një parahistori lidhja shoqërore e tyre që në vitet e shkollës, atëherë kur Visari ia “rrëmbeu” Anetën që donte, ngaqë nuk kishte guximin t’ia shfaqte dashurinë. Visari është tipi i shkathët që angazhohet në politikë dhe e shfrytëzon atë për interesat e veta të ngushta. Duke patur një post të rëndësishëm në administratën qendrore, i ofron Adamit “një vend pëllumbash” për bashkëshorten Hana, por mjaftoi një vit që t’ia shkatërronte familjen duke e shfrytëzuar jo vetëm seksualisht, por edhe duke e çuar në divorc për t’i marrë gjysmën e punishtes, për t’ia ndërprerë burimet e lëndës së parë, për ta detyruar të falimentojë dhe të marrë sërish rrugën e emigracionit.

Adami kishte një ëndërr në sirtar, ai ishte piktor, por nuk kishte patur mundësi të ndiqte Institutin e Lartë të Arteve. Ai ka një mik tjetër, profesorin e artit Zaharia Ristani. Në vend të bashkëshortes që filloi punë në administratën shtetërore, merr një sekretare, Katrina Katunin dhe, çuditërisht, këto sekretaret qëllojnë që janë gjithmonë të bukura, më shumë se të bukura, kanë një joshje seksuale. Ajo mund të shërbejë si modele për një nga pikturat me femra nudo që deri tani kanë qenë fryt i imagjinatës. Por Adami është burri tradicional që e ka të shenjtë familjen, prandaj mendohet gjatë, edhe pasi profesori i artit i bën pyetjen provokative “a e bën?”. Ai ndjehet krenar se “nuk degradoi në stereotipin banal të historive të shumta me drejtorë, me shefa shtetërorë e privatë, të cilët, para së gjithash, kujdesen për instalimin e infrastrukturës erotike me sekretaret e veta. “ (f.38)

Hana është femra që është rritur e lirë, është ajo që ia ka shfaqur dashurinë Adamit, duke e ndier pulsimin e botës së tij dhe në rastin më të parë që i krijohet, i jep fund lidhjes duke mos shkuar asnjëherë në spital pranë të shoqit, me pretekstin e tradhëtisë bashkëshortore. Fillimisht Hana bëri të ndershmen duke i treguar si me shaka se i kishte propozuar për seks një burrë flokëkorb, njëfarë Marigleni, por ajo “ia vuri kufirin te thana”. Ajo e vë veten në rolin e viktimës duke e sjellë legjendën e Rozafës në një variant të ri. “Pse nuk pranuan ta jepnin veshkën vëllezërit e tu? Pse të gjetën ty? Ta them unë pse: nuk i lanë gratë e tyre. Kurse ti as që më pyet!” (f.182) Akuza për tradhëti bashkëshortore duke dhënë veshkën pa pëlqimin e saj, kalon në tradhëti financiare për pagesën e operacionit nga të ardhurat e përbashkëta. Intriga merr përmasa të reja dhe rrethi i armiqve që duan t’ia bëjnë gropën, sa vjen e rritet, madje edhe avokati Spiro Melangu që e kishte paguar për ta mbrojtur.

Adami pëson zhgënjimin e madh: “Ky atdhe që kishte ëndërruar me sytë gati të përlotur, ky atdhe në të cilin ia kishte dalë të ndërtonte kalatë e bukura të ëndrrës së tij, kjo tokë e atdheut pra, po hapte gojën për ta përpirë me gjithësej, me gjithë lecka, pa pikë mëshire.” (f.220) Tanimë, pas pësimit, ai i kthehet parimit “dyshim për këdo e për çdo gjë, ngado e gjithkund.” Kjo është një qasje për shumë shqiptarë që shpjegon edhe ikjen e madhe pa kthim, e prekshme për qytetarët e sotëm, por e diskutueshme për lexuesit e ardhshëm. Adami vendos të largohet në Itali, por bie në pritën e organizuar nga e shoqja: duhet të takojë Lean, bijën e vet, për herë të fundit, por policia i gjen në makinë revolverin që i pati blerë vjehrrit dhe përfundon në burg. Edhe greva e urisë nuk ndryshoi gjë, sepse askujt nuk i ha palla për të. “Në çështjen Zaganjori, Temida jonë, perëndesha antike e drejtësisë, nuk i ka të sytë e lidhur me shami, por vetëm njërin, ashtu si piratët.” (f.266) Adami e humb gjyqin, Mujë Zaganjori kërcënohet për t’u larguar nga shtëpia dhe përfundon në azil e sërish në spital.

Pas vuajtjes së dënimit profesor Ristani e këshilloi Adamin të ruhet nga ushqimet dhe provokimet, pasi mund ta eliminojnë fizikisht. Nëse duhet ta rifillojë aktivitetin “jo këtu, Adam. Këtu jo.” (f.251) Kjo është një tjetër zgjidhje e diskutueshme që mendoj se autorit ia ka diktur përvoja e vet. Edhe pse nuk ka ndonjë lidhje të drejtpërdrejtë me subjektin e romanit, autori gjen shtegun për të bërë oponencën për planet qeveritare të turizmit duke vendosur grupin Visar, Hana, Tomor dhe avokatin e tyre Petraq Shkodrani në një tribunë me ministren përkatëse.

Adami pret për herë të dytë biletën e largimit nga atdheu, por edhe këtë herë ia presin rrugën Visari dhe Hana dhe ai sheh se donzhuani Visar ka lënë shtatzënë edhe ish-sekretaren Katrinë, madje ka pafytyrësinë dhe cinizmin ekstrem për ta ftuar në ortakëri në biznes dhe jetë erotike treshe. Kjo është pika e ngopjes që autori e zgjidh me vrasje dhe vetëvrasje, duke u tërhequr nga qasja e mëparshme e braktisjes së vendit, një zgjidhje që tingëllon si jakobine.

(Romani “Paqja e përgjakur e Adamit” i Agron Tufës, Onufri 2022).

Përkujtojmë sot 94-vjetorin e ndarjes nga jeta të atdhetarit dhe patriotit Bajo Topulli

July 24, 2024 by s p

Muzeu Historik Kombëtar/

Bajo Topulli u arsimua në Stamboll që në moshën 11 vjeçare, ku brumoset me idetë përparimtare dhe patriotike të vëllezërve Frashëri, Samiut dhe Naimit, por edhe Jani Vretos. Sipas këshillave të tyre ai shkon në Selanik, ku fillon një aktivitet të gjerë si propagandues i gjuhës shqipe. Më pas, në vjeshtën e vitit 1904, Bajon do ta shohim në Manastir, ku bëhet pedagog dhe nëndrejtor i gjimnazit të Manastirit. Bashkë me lëndët mësimore, nisi t’iu mësonte edhe gjuhën shqipe djemve të gjimnazit e të shpërndante libra në gjuhën shqipe, edhe pse ishte gjithnjë në shënjestër. Gjatë qëndrimit të tij në Manastir u ngrit “Komiteti për Lirinë e Shqipërisë”(1905), ku mblodhën patriotë shqiptarë. Disa muaj pas krijimit të komitetit, do të ishte vullnetari i parë, në të parën çetë çlirimtare, duke u quajtur “Garibaldi i Shqipërisë”.

Pas aktivitetit në Jug të Shqipërisë dhe vrasjes së Dhespotit të Korçës, për të larë gjakun e Papa Kristo Negovanit, Bajo Topulli e pati shumë të vështirë qëndrimin në Shqipëri, ndaj dhe në fund të nëntorit, Bajo i shoqëruar nga Çerçizi dhe Zeman Haskua udhëtojnë drejt Sofjes, ku e priti një grup shqiptarësh me në krye Shahin Kolonjën. Aty gjejnë një situatë po aq të ndezur patriotike, në Sofje e Bukuresht u njohën me figura të njohura, mes të cilëve dhe Mihal Gramenon (kronikanin e betejave). Ai ndikoi në formimin dhe idetë e veprimtarit Çerçiz Topulli deri në fund. Bajo ndërmerr një udhëtim të gjatë në kryeqendra të Evropës dhe në Amerikë (ku u shoqërua nga Fan Noli), për të gjetur mbështetje për çështjen shqiptare.

Mori pjesë në Kongresin e Manastirit, madje ai u zgjodh në komisionin e ngushtë të Alfabetit, prej 11 vetësh, ku ndër të tjerë bënin pjesë edhe At Fishta, Dom Mjeda, Mit’hat Frashëri, Sotir Peci, etj. Bajo Topulli ishte përkrahës i variantit të alfabetit me gërma latine, i cili u pranua si një nga dy variantet, bashkë me alfabetin e Stambollit, që të përdoreshin mes shqiptarëve. Kjo ngjarje e madhe u pasua me hapjen e shkollave dhe klubeve të gjuhës shqipe.

Pas Shpalljes së Pavarësisë për 15 vjet jetoi e punoi në Turqi, ku pati poste të larta drejtuese në kohën e Mustafa Qemal Ataturkut. Në vitin 1925 ai kthehet në Gjirokastër, ku e propozojnë për kryetar bashkie, të cilën edhe pse i sëmurë e drejtoi për tri vjet radhë. Gjatë kohës së drejtimit ndërmori një sërë reformash, të cilat lanë gjurmë dhe u bënë traditë dhe pjesë e bashkëjetesës qytetare në Gjirokastër.

I sëmurë rëndë, Bajo Topulli u nda nga jeta në 24 korrik të vitit 1930, në shtëpinë e të vëllait në Sarandë. Një ceremoni lamtumire madhështore u organizua që nga Saranda deri në Gjirokastër. Fjalën e lamtumirës e ka mbajtur Eqerem Çabej, i cili ndër të tjera ka thënë: “Në emër të djalërisë vijnë t’i them Bajo Topullit lamtumirën e fundit. Jo me lot grarie do ta varrosim, se sot nuk është ditë për zi. Ne do ta varrosim si burra, sepse edhe ti, o shpirt bujar, derdhe tërë gazin e jetës për këtë Shqipëri dhe tani, hero re dhe do flesh në këtë tokë që t’i e deshe gjithë jetën më tepër sesa shpirtin”!…

Libri, ushqim a helmim?

July 23, 2024 by s p

Irida Xhura/

Libri është një mik i mirë që mund të të edukojë e udhëzojë, por mund të bëjë edhe të kundërtën! Jemi mësuar t’i qasemi librit duke e vlerësuar atë dhe duke gjykuar se do të na ndriçojë pjesë të mendjes e të shpirtit tonë, do të na bëjë të njohim vetveten e të tjerët. Libri artistik është një mënyrë e shkëlqyer për të kaluar edhe kohën e lirë, ndaj tani është stina ideale për lexime, por çfarë po zgjedhin të rinjtë? Si përzgjidhen librat në raftet e librarive?

Në mesin e jetës vanitoze, pakkush shkruan kritikë e pakkush e lexon kritikën, ndaj në mungesë të saj e të filtrit profesional, lexuesi shkon verbazi drejt zgjedhjeve të leximit. Dendur zgjidhet ai libër që qarkullon më shumë në rrjet, që qarkullon mes adoleshentësh, ai që në kopertinë ka vulën “bestseller”, që do të thotë më i shituri, a thua se kjo vulë jep konfimimin se libri që ke në duar është ushqim i kontrolluar për trurin e mund ta gëlltisësh pa frikë. Kështu, këto libra të shumëshitur e të shumëlexuar, zënë hapësirë në bibliotekat e në mendjet e lexuesit të pakualifikuar, përcaktim ky që u referohet atyre lexuesve, të cilët nuk kanë formim shkencor mbi letërsinë. Ata janë më të brishtët, kur vjen puna te zgjedhja e librave. Veçanërisht dua të ndalem tek adoleshentët. Jo se nuk ka të rritur, të cilët futen te grupi i lexuesve të pakualifikuar, por shqetësimi im i referohet kësaj grupmoshe, që është në kohën e ndërtimit të personalitetit, të formimit intelektual e shpirtëror, është në një çast kritik për të njohur veten e botën përreth. E ne të rriturit veçanërisht ngulmojmë se libri është një rrugë e ndritshme dhe e sigurt për to, mirëpo në tregun tejmbushur me “bestseller” adoleshentët po “helmohen” nga vula e shitjeve.

Rëndom shoh 15-vjeçarë që lexojnë me etje mangat, histori të shkurtra, të thjeshta, të zbrazëta ose autorë si Collen Hoover, Holly Jackson, Holly Black, Lucy Score etj. E di që shumë prej jush në këto çaste po pyesin veten nëse i kanë dëgjuar ndonjëherë. Njësoj edhe unë, derisa mora në duar të lexoja disa pasazhe për të kuptuar më shumë se pse adoleshentët zhyten në këto libra.

Nuk qe fort e vështirë për ta zbërthyer enigmën, sepse faqet ishin të mbushura me përshkrime të zhveshura, të rëndomta, të pashije të aktit seksual ose me histori të frikshme e të përgjakshme vrasjesh, rrëmbimesh e aktesh të tjera makabre, çnjerëzore. Personazhe të vendosura në histori absurde dashurie, në marrëdhënie varësie, të abuzuar dhe të ngecur në kurthe që i çojnë drejt degradimit.

Është e kuptueshme se adoleshentët duan të zbulojnë botë të panjohura, është e kuptueshme edhe se dashuria, përfshirë edhe erotikën ka qenë kahera e do të vazhdojë të jetë, një “substancë” e pëlqyeshme në letërsi, mirëpo kur kjo vjen e rëndomtë e pa artistiken, humbet çdo vlerë. Ajo krijon vizione të gabuara, të pashëndetshme si dhe ofron keqedukim.

Këto libra, të cilët nuk paraqesin as teknika rrëfimi, as kompozicioni, as përshkrimi, as larmi leksiku, as kurrfarë mesazhi, janë si një dozë adrenaline. Ato ndezin një lumturi akute, një imagjinatë absurde, ireale, e cila depërton për t’u brendësuar dhe për të fomësuar lexuesin. Por të dashur lexues, teksti nuk mund të jetë vetëm një objekt, një imazh, një sekuencë tingujsh, një rreshtim shkronjash a fjalësh. Objekti si lëndë nuk është ende tekst, por duhet krijuar si i tillë dhe jeni ju lexuesit që e krijoni atë. Do të citoj këtu Umberto Econ, sipas të cilit teksti është një “makinë dembele”, e cila arrin të aktivizohet plotësisht vetëm falë kooperimit të lexuesit. Ky i fundit e interpreton tekstin, mbush hapësirat e bardha.

Kështu pra, teksti nuk e modelon lexuesin vetëm nga njohja, por provokon tek ai një seri gjendjesh emocionale e pasionale. Kuptimi i një teksti rrjedh nga raporti komunikues që realizon me lexuesin, i cili mund të arrijë një thellësi më të vogël a më të madhe në krahasim me nivelet e ndryshme të tekstit.

Ti lexues je duke ndërvepruar me romanin që po lexon edhe pa vetëdije, ai po lë tek ti një ide a një mendim, ndaj të lexuarit mund të jetë një “ushqim” a një “helmim”. Cili lloj lexuesi do të jesh ti? Nëse shkrimi i një romani të madh shpesh është krahasuar me ndërtimin e një katedraleje, mund të themi se leximi e rihap këtë kantier të stërmadh. Ti mund të ndjekësh thjesht dramën dhe si turist, të mjaftohesh me “filmimin” e asaj që sheh, duke e shtyrë për më vonë shqyrtimin me të kujdesshëm të pamjeve që ke marrë. Por të lexosh me kujdes një roman është krejt tjetër gjë: do të thotë të zbulosh, të ripërshkosh etapat e një rrugëtimi ndërtues dhe të kuptosh marrëdhnëniet mes pjesëve në tërësinë komplekse të veprës.

Për të mbërritur këtu duhet të lexosh autorë dhe vepra që kanë dëshmuar të jenë të tejkohshëm. Lexoni klasikët për t’u njohur me letërsinë e vërtetë, atë letërsi që pavarësisht rrokullisjes nëpër shekuj, mbetet aktuale dhe me vlerë. (Në rrjet gjeni lehtësisht 100 autorët më të mirë klasikë dhe titujt e veprave të tyre.) Me ta mësuar veten me to, do ta ndieni se shumë autorë, me të cilët keni humbur kohë, pas 10 e kusur vjetësh do të jenë zhdukur nga qarkullimi. Në fillim mund të hasni vështirësi për shkak se ritmi i leximit do të jetë më i ngadaltë, gjuha më e larmishme do të kërkojë më shumë përqendrim e hulumtim, por kjo do t’ju stërvisë edhe për detyra madhore në të ardhmen.

Nuk mjafton të lexosh, duhet të dish çfarë të lexosh! Asnjëherë mos e nënvlerësoni rëndësinë dhe ndikimin e librave në atë që ju mendoni, ndieni e veproni. Investoni te vetja duke lexuar në mënyrë të orientuar, këshillohuni me profesionistë të fushës, me mësuesit ose me prindërit tuaj. Qëndroni në zonën e sigurisë duke lexuar si fillim klasikët, e më pas do të ndieni të jetë ndërtuar në mendjen tuaj themeli për të lexuar shkrimtarë modernë e postmodernë. Lexoni jo për ta vrarë kohën, por për ta fituar atë.

DIARIO CRÍTICA (1929) / DEBUTIMI I ALEKSANDËR MOISIUT NË ARGJENTINË, NJË EVENIMENT ARTISTIK – INTERVISTA EKSKLUZIVE ME AKTORIN E LAVDISHËM

July 23, 2024 by s p

Burimi : Diario Crítica, e mërkurë, 10 prill 1929, faqe n°14

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 23 Korrik 2024

“Diario Crítica” ka botuar, të mërkurën e 10 prillit 1929, në faqen n°14, intervistën ekskluzive me Aleksandër Moisiun me rastin e debutimit të tij në Argjentinë (në teatrin Odeon, në Buenos Ajres), të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Debutimi i Moisiut është evenimenti artistik i sotëm

Artisti i madh që performon sonte me “Espectros – Fantazmat” në Odeon, na flet për artin e tij

Moisiu na jep përshtypjet për shfaqjet e tij të ardhshme, dhe “Doce Mil – Dymbëdhjetë mijët”, të Bruno Frank-ut

Opinionet e Moisiut për mënyrën e të kuptuarit të Hamletit dhe për teatrin bashkëkohor

Kinematografia, kinemaja me zë dhe teatri

Sonte, Moisiu debuton në Odeon. Prezantimi i tij është ndoshta një nga ngjarjet kryeqytetase të vitit artistik të Buenos Aires. Koha e tij në skenën aristokratike do të jetë shumë e shkurtër, ai mezi do të na lërë kujtimin e katër shfaqjeve të tij: “Espectros – Fantazmat”, “Hamleti”, “El cadáver viviente – Kufoma e gjallë”, y “Doce mil – Dymbëdhjetë mijë”. Ne kemi raportuar tashmë për domethënien e pranisë së një aktori të shtatit të tij dhe me famë botërore. Buenos Aires do të dijë ta mirëpresë artistin dhe ta gjykojë atë dhe triumfi i tij i mundshëm në “Espectros – Fantazmat” do të jetë më i vlefshëm për të, pasi ai do të hyjë në kontakt me emocionin e publikut duke mos përdorur asgjë më shumë se shpirtin e tij si interpretues, siç ka ndodhur së fundmi në Nju Jork. Gjuha, një mjet shprehjeje, këtë herë nuk do të thotë asgjë për shumicën e spektatorëve.

Portreti i Moisiut

Jemi në prani të një personaliteti të fortë. Flokët janë të bollshme dhe të çrregulluara në mënyrë inteligjente në një ballë të pastër ku cilësia e shkëlqyer e epidermës zbulon një njeri të përzgjedhur. Sytë ishin të kthjellët dhe plot gjallëri në ndryshim… Me përmasa mesatare, ai lëviz dhe vepron me guxim. Veshja e tij e pakujdesshme dhe e thjeshtë nuk i prish asgjë elegancës së gjesteve dhe qëndrimit të tij karakteristik. Me gjithë modestinë e tij dhe një mirësjellje shumë franceze që ai kultivon në marrëdhëniet e tij, përmes fjalëve të tij mund të shihet një sfond i përzemërsisë së vërtetë. Ky aktor i lavdishëm i kërkuar me forcë nga skenat më të mëdha në botë dhe me të cilin folëm për herë të parë, na jep ndjesinë e një miku të vjetër, i cili pasi kishte bërë një udhëtim të gjatë dhe thuri shumë gjëra për të treguar, nuk dinte nga ta fillonte historinë e tij.

Në mënyrë të çrregullt, na tregon për rrugëtimin e tij plot ngjarje dhe padurimin me të cilin priste momentin për të takuar njerëzit tanë.

“Latiniteti” i Moisiut

— Simpatia ime për popujt latinë — na thotë — i përgjigjet një impulsi pothuajse fizik të gjakut tim italian dhe në asnjë vend të huaj nuk ndihem aq i lumtur sa në Francë dhe veçanërisht në Paris, që për mendimin tim është zemra e “latinitetit”. Aty më duan shumë, — shton Moisiu pa e fshehur emocionin, — dhe kur më duhet të ngushëlloj shpirtin dhe të rinovoj entuziazmin tim, një qëndrim i shkurtër në Paris është ilaçi im.

Ne, që mëkatojmë me të njëjtën dobësi, do të vazhdojmë të dëgjojmë me kënaqësi lavdërimet e Moisiut për kryeqytetin francez, por jemi të udhëzuar që ta bëjmë atë të flasë për disa pika :

— Edhe pse mund t’ju duket e habitshme, duhet të rrëfejmë se performanca juaj në “El cadáver viviente – Kufoma e gjallë” e Tolstoit duhet të jetë e para që do të luhet në Buenos Aires…

— Megjithatë — na ndërpret zoti Moisi — nuk mund të them asgjë të re për të. Nëse nuk është shfaqur kurrë, nuk kam dyshim se megjithatë është lexuar gjerësisht. Pavarësisht se nuk është një roman i vënë në skenë, por një vepër e shkruar drejtpërdrejt për skenën, gjithçka që them për “Kufoma e gjallë” do të jetë një ribotim shumë i kthjellët i gjithçkaje që është thënë dhe shkruar për romancierin dhe moralistin që ka ekzistuar te Tolstoi. Ata që e admirojnë në vepra të një zhanri tjetër, do të gjejnë në teatrin e tij të njëjtat arsye të shkëlqyera admirimi.

Vepra e Bruno Frankut dhe Gjermania e sotme

— Midis nesh, vepra e Bruno Frankut që shfaqet në repertorin tuaj është thuajse krejtësisht e panjohur dhe do të donim t’i paraprinim publikut disa detaje të komplotit të saj.

— Para së gjithash — na thotë Moisiu — “Los doce mil – Dymbëdhjetë mijët” e Bruno Frankut, ndryshon nga vepra e Tolstoit në karakterin e saj absolutisht teatror. Meritat e tij, të shumta, vijnë mbi të gjitha nga konceptimi madhështor teatror, ndërtimi i arritur me mjeshtëri dhe interesimi i vazhdueshëm i skenave të tij. Argumenti bazohet në një rrethanë historike të pavarësisë së Amerikës së Veriut : anglezët, të cilët e konsideronin veten tepër fisnikë për të luftuar kundër kryengritësve kolonialë nga Amerika, blenë në Gjermani, dhe ashtu siç bëhej në mesjetë, dymbëdhjetë mijë burra, dymbëdhjetë mijë mallra njerëzore, me të cilat ata formuan ushtrinë që duhej t’i kundërviheshin kryengritjes. Prandaj edhe titulli i veprës së Bruno Frankut. Për sa i përket prapavijës transhendentale të veprës, mund të pohoni, pa frikë se mos gaboni, se “Los doce mil – Dymbëdhjetë mijët” kanë marrë pjesë thellë në themelimin e Republikës Gjermane.

Hamleti në Moisiun

— E kuptojmë, zoti Moisi, se personaliteti i Hamletit paraqet dy personazhe thelbësore : intelektualin dhe sentimentalin dhe se aktorët e mëdhenj janë dalluar rrënjësisht sipas preferencës së një personazhi apo tjetrit. Kujt prej tyre i kushtohet veçanërisht interpretimi juaj ?

— Për mendimin tim, personaliteti i Princit Hamlet është shumë më i ndërlikuar, dhe në të njëjtën kohë më i thjeshtë. E ndjej personazhin dhe kaq. Kur futem në skenë, përditshmëria ime nuk ndërpritet për t’i lënë vend trillimit. Unë e përfaqësoj rolin e Hamletit me një bashkëfajësi të tillë të ideve, ndjesive apo ndjenjave të mia, sa shfaqja përbën një moment të jetës sime, më intensive, më e fortë për shkak të dhunës me të cilën më lëviz fati, por po aq e vërtetë, aq reale sa ngjarja më e vogël ditore.

— Këtu u fol disa muaj më parë për një vizitë të mundshme të kompanisë Piteoff në vendin tonë. Ne kemi pasur rastin ta shohim atë në interpretimin e tij të famshëm të Hamletit. Çfarë mendoni për atë interpretim?

— Pitoeff (Georges) është një djalë i mirë, i talentuar me inteligjencë të madhe. Ne jemi miq të mëdhenj; por aktori i vërtetë i kompanisë është ajo, ajo është Ludmila Pitoeff. Nëse e keni parë në rolin e Santa Juanës dhe në atë të Ofelias, duhet t’ju habisë të dini se ky person i vogël me gërsheta të gjata bionde, ajo krijesë engjëllore, ajo poezi e pastërtisë, është nëna e tetë fëmijëve…

Kjo na befason vërtet dhe ne nuk jemi në gjendje të pajtojmë këtë ide të virgjërisë dhe pafajësisë që na dha Ofelia e zonjës Pitoeff me këtë amësi bujare për të cilën na flet Moisiu.

Arti i rusëve dhe teatri “avangardë”

Por Moisiu vazhdon të flasë dhe duket shumë i sigurt se i ka shpëtuar inkuizicionit tonë. Le të lëmë më vonë për të vërtetuar të kundërtën dhe tani për tani le të dëgjojmë se çfarë na thotë :

— Përparimi i madh i artit skenik në Rusinë Sovjetike është në përputhje me atë të arritur nga të gjitha artet në atë vend. Për një artist, kjo është një parajsë, kam luajtur disa herë në Teatrin e Artit të Moskës, me regji të shkëlqyer Stanislavsky-t, ai djalë i madh i admirueshëm dhe i sjellshëm. Kam kujtime të bukura nga qëndrimet e mia të shpeshta në atë qytet.

— Çfarë mendoni për teatrin avangard të Francës?

— Mendoj se është i gjithi teatër francez. Jashtë atyre përpjekjeve simpatike të bëra për ripërtëritjen e artit skenik, nuk ka asgjë që ia vlen të shihet në Francë; përveç nëse ndani shijet e borgjezisë së imët franceze…

Në Gjermani, nga ana tjetër, teatri avangardë është shumë i egër, shumë rinor dhe merr pjesë në një lloj romantizmi që dëmton ekuilibrin e kërkuar.

Teatri dhe kinemaja

— E dimë që jeni përfshirë në xhirimet e disa filmave me zë, çfarë mundësish për shprehje artistike u akordoni filmave të tillë?

— Nga përmirësimi i tyre mund të presësh surpriza të mëdha, dhe ndoshta përmirësim të kinematografisë. Për momentin këto janë dy gjëra shumë të ndryshme.

— Ju sapo keni qenë në Shtetet e Bashkuara dhe do të keni dëgjuar për vdekjen e Teatrit, të profetizuar nga disa kritikë amerikanë pas shpikjes së De Forest-it…

— Marrëzira… Teatri i trashëguar nga Greqia e lashtë është një shprehje e artit, e rrënjosur shumë thellë në frymën perëndimore. Kinematografia dhe filmat me zë do të vazhdojnë evolucionin e tyre në një rrugë tjetër dhe do të përmirësohen ndërsa largohen nga teatri.

Në “Espectros – Fantazmat”… antiprofilaktik

— Një pyetje e fundit, zoti Moisi. Kemi harruar një pjesë nga repertori i juaj, dhe pikërisht atë që do të shërbejë si prezantim i juaj në Buenos Aires.

— E vetmja gjë që mund t’ju them për interpretimin tim në “Espectros – Fantazmat” është se në asnjë moment nuk i kushtohet tezës së profilaksisë sociale që disa aktorë pa imagjinatë zbuluan në të. Unë shoh në veprën e Ibsenit një farë paralelizmi me “Edipin” e teatrit klasik dhe nëse personazhi që interpretoj arrin lartësi të mëdha, kjo është që rënia e tij të jetë më e thellë dhe pjesëmarrja e fatalitetit më e dukshme.

Dhe Moisiu i shoqëron fjalët e tij me një gjest që zbulon befas aktorin e madh dhe na shpjegon se në asnjë vend të huaj për gjuhën e tij, nuk kanë kërkuar ndonjë elokuencë tjetër përveç asaj të mimikës së tij.