Archives for July 2024

Nga Blendi Fevziu/

Kur e pashë për herë të parë nga afër, kisha lexuar thuajse çdo

gjë që pati shkruar deri atë ditë. Njihja çdo vepër të tij dhe nuk

mund të mos thosha se Ismail Kadare ishte shkrimtari që më kishte

magjepsur mbi këdo tjetër. Në atë kohë ai ishte njeriu që ndikonte

më shumë në formimin e atyre që besonin se shkollimi dhe drejtimi

intelektual do të ishte e ardhmja e tyre. Për të tjerët, për ata që nuk

e donin regjimin ose përgjonin çdo mundësi ndryshimi, ai ishte

prova për të parë se deri ku ishte i gatshëm të lëshonte diktatori.

Por në shkurt të vitit 1986, kur u gjenda përballë tij në rrugën e

ngushtë midis Bashkisë së sotme dhe bar Sahati, Ismail Kadare ishte

tashmë intelektuali më i konsoliduar në vend. Një personazh me

njohje ndërkombëtare dhe në shkëlqimin e tij të plotë. Enver Hoxha

kishte vdekur, Ramiz Alia që e pasonte nuk kishte as hijen dhe as

vullnetin e tij për ndëshkime. Ndërkohë, në Francë ai po përmendej

jo vetëm si një shkrimtar shqiptar, por edhe si një ndër intelektualët

më të mëdhenj të kohës. Disa herë kandidat për çmimin Nobel në

letërsi.

Ishte duke ecur bashkë me Helenën, bashkëshorten. Me një hap

të ngadaltë dhe me një lloj indiference që i binte gjithnjë në sy. Isha

gjimnazist i vitit të 3-të dhe atë ditë, e madje gjithë javën në vijim,

kisha një ndjesi gëzimi që nuk e dija nga më vinte. Padyshim kishte

lidhje me atë takim të rastësishëm që trazoi gjithë ëndrrat e mia.

Deri në tetor 1990, kur u largua nga Shqipëria, e pashë edhe shumë

herë të tjera. Pas rikthimit të tij në Shqipërinë demokratike në maj

1992 e takova shumë herë. Kemi bërë bashkë mbi 12 intervista dhe

kemi qenë në dreka të gjata e të lirshme, ku duhet thënë se Kadare

kishte një sharm mahnitës. E kam parë në ditë të mira dhe të këqija.

Në ditë, kur mllefi dhe urrejtja derdhej mbi të si në vjeshtën e vitit

2006 me një intensitet dhe me shpifje befasuese, por edhe në ditë kur

shkëlqente, si në Pallatin Elize, në maj 2016, ku mori titullin Oficer

i Lartë i Legjionit të Nderit nga vetë presidenti francez Holland. Ky

i fundit mbajti një fjalim të gjatë në nder të tij. Jeta e tij nuk pati

ulje dhe ngritje të mëdha, por ai është padyshim një nga njerëzit më

interesantë që kam njohur në jetën time.

Ismail Kadare lindi në Gjirokastër më 28 janar 1936. Qyteti i

lindjes do linte gjurmë të thella tek ai, por njëherazi, Kadare do ta

përjetësonte atë në një prej librave më të bukur e më të përkthyer të

letërsisë shqipe: “Kronikë në gur”. Siç thotë që në fillim të librit, ai

lindi në një qytet, ku po të qëlloi të rrëzohesh anës rrugës, nuk bie në

kanal, por në çatinë e shtëpisë tjetër. Më shumë sesa vetë qyteti tek ai

la gjurmë mënyra e jetesës dhe kodet zakonore që rregullonin jetën

e tij. I rritur nga gjyshja dhe një kompani bashkëmoshataresh të saj,

ai e kaloi fëmijërinë mes kujtimeve të Perandorisë Osmane që kishte

pasur ndikim të fortë në qytet dhe luftës së saponisur italo-greke që

po e trondiste atë. Në librat e tij ai thotë se i takon atij brezi fëmijësh

që më parë se emrat e zogjve mësuan llojet e avionëve ushtarakë që

uturinin mbi qytet. Jeta e luftës e trazoi disa herë qytetin e gurtë, por

ardhja në fuqi e komunistëve solli një trazim që nuk ishte njohur

kurrë. Aq më tepër që ai vetë u gjend mes dy furive: babait dhe

familjes së tij që ishin konservatorë dhe nuk e donin regjimin dhe

familjes së mamasë, ose më mirë dajave të tij, që e kishin përqafuar

atë.

Në këtë kohë, ende fëmijë, Ismail Kadare përfshihet nga magjia

e letërsisë. Në shtëpinë e gjyshërve gjen librin “Makbethi” të

Shekspirit dhe pa pyetur askënd zhytet në subjektin tragjik. Nuk e

di se si mund të jetë përkthyer në fantazinë e një fëmije historia

makabre e Makbethit, por që nga ai moment, me gjasë, ai e ndjeu

që letërsia dhe krijimi ishin rruga e jetës së tij. Madje nuk humbi

kohë, e quajti veten shkrimtar dhe këtë status e mori duke kopjuar

me dorë tragjedinë e Makbethit që e kishte lexuar ato ditë. Nga ky

kopjim mori rrugë një prej autorëve të mëdhenj të shekullit XX në

botë.

Atmosfera letrare në Gjirokastër duhet të ketë qenë e ndezur. Në

gjimnaz sapo kishte mbaruar studimet Dritëro Agolli, kur mbërriti

Ismail Kadareja. Bashkë me të ishte edhe Agim Shehu që do bëhej një

poet i njohur, në nivelet e mesme të kohës. Gjatë viteve të gjimnazit

ai botoi poezinë e parë në shtypin e kohës. Më pas një poezi për

vdekjen e Stalinit. Maturant kishte përgatitur tashmë librin e tij të

parë me poezi, “Frymëzime djaloshare” që u botua para se të shkonte

në universitet.

Në gjimnaz pati edhe një incident të vogël që pas viteve të

komunizmit e tregonte me shaka, por edhe e përmendi në veprat e

tij. Bashkë me një shok kishin arritur të shkrinin pak plumb dhe e

kishin derdhur në një kallëp monedhe 0.5 lekëshe të improvizuar.

Me entuziazmin e riprodhimit të një monedhe reale, ua treguan

shokëve të klasës, por dikush i kallëzoi. Në vend që të qeshnin me

nismën e tyre, autoritetet e morën më shumë seriozitet. I akuzuan

për falsifikim monedhash dhe i mbyllën në burg. Qëndruan aty 48

orë derisa dikush i bindi autoritetet se një lojë fëmijësh nuk mund

të ishte falsifikim monedhash. Ato 48 orë burgu ktheheshin jo rrallë

në rrëfimet e tij me humor.

Me një libër të botuar dhe me premtimin e një prej talenteve të

më mëdha të moshës, nisi studimet në Universitetin e Tiranës. Kur

i mbaroi u dërgua për studime plotësuese në Institutin Gorki në

Moskë. Një strukturë mjaft e njohur në gjithë Lindjen Komuniste

për përgatitjen e shkrimtarëve të realizmit socialist. Por Ismail

Kadare mbërriti atje në një moment të trazuar, kur Hrushovi

kishte denoncuar Stalinin dhe kur artet në BS po merrnin frymë.

Në rrethet letrare pati mundësi të njihte Evgjeni Jevtushenkon dhe

Boris Pastërnakun. Ky i fundit mori edhe çmimin Nobel, gjatë kohës

që Kadare ishte atje, me romanin “Doktor Zhivago”. Ai i përmend

të gjitha këto evente në librin e tij mahnitës, “Muzgu i perëndive të

stepës”.

Por veç klimës më të hapur dhe më të ndezur letrare, Moska

ridimensionoi tek i riu edhe përmasat e lirisë. Një qytet me miliona

banorë, me shumë dashuri për të huajt, me shumë evente dhe mbi

të gjitha me pak njerëz që e njihnin, ishte një botë tjetër për të riun

që vinte nga një qytet ku të gjithë përshëndesnin njëri-tjetrin. Ai

u zhyt brenda asaj bote duke provuar gjithë tundimet e saj. Nisi të

kishte histori të bukura me vajza, bleu një kamera me honorarin

e një libri që botoi dhe me të mundohej të bënte filma të shkurtër

sipas modelit amerikan. Por ndërkohë që jetonte në Moskë, me një

lloj snobizmi që po e tërhiqte çdo ditë, poezitë që botonte në shtypin

shqiptar e kishin bërë edhe më të famshëm.

Ismail Kadare mund të kishte ndenjur edhe më gjatë në Moskë.

Askush nuk mund të thoshte se cili do të kishte qenë fati i tij, sikur

raportet politike mes Tiranës e Moskës të mos tensionoheshin e më

pas të prisheshin fare. Ai mbërriti në Tiranë për pushime, por nuk

u kthye më kurrë në Moskë. Siç rrëfente më vonë, kjo ndarje pa

lamtumirë duhet të ketë ndikuar fort në subkoshiencën e tij, sepse

për vite me radhë e shihte atë në të njëjtën ëndërr të përsëritur.

Shihte rrugën e shkollës dhe qendrën e qytetit, duke e ditur që aty

nuk mund të shkelte më. Por pas vitit 1990, kur Shqipëria dhe Rusia

u hapën dhe kushdo mund të shkonte pa asnjë ndalesë, hezitoi ta

bënte këtë. Ëndrra iu zhduk si me magji. Mbase kishte pasur të

drejtë. Kur më 2008 u rikthye në Moskë pas 50 vjetësh, shumë pak

kishte mbetur nga qyteti që kujtonte ai. Përfshi sharmin e femrave

që nuk ekzistonte më.

I mbetur në Shqipëri, u ndje si i mbyllur në kafaz. Jeta në përmasa

kontinentale mbaroi dhe atdheu dukej shumë i vogël dhe provincial

për të. U kujtua që një shoku i tij nuk ishte kthyer nga Bashkimi

Sovjetik, madje kishte blerë një kasolle në Jakuti, vendin më të ftohtë

të globit për t’i shpëtuar ndjekjes së ambasadës. Vendosi që po ashtu

të arratisej edhe ai. Ndërsa ishte me një delegacion të rinisë, tranzit

në Pragë, u largua nga të tjerët dhe tentoi të shkonte në ambasadën

e Bashkimit Sovjetik për të kërkuar strehim politik. Nuk dihet se si

llogaria për atë që do pësonte familja atje, por edhe tundime të tjera

ia kthyen mendjen. Iku nga hoteli ku ishte strehuar me idenë për t’u

arratisur dhe u kthye tek të tjerët. Shoku i dhomës, piktor, i vetmi që

ia kishte vënë re mungesën as nuk tregoi dhe as nuk i tha gjë. Shumë

vite më vonë i tregoi se e kishte kuptuar që ai tentoi të ikte dhe u

kthye sërish.

Nuk ishte tentativa e vetme për ikje e Ismail Kadaresë. Më 1983,

në një nga dimrat më të ashpër dhe të rrezikshëm për të, mendoi të

kërkonte strehim politik në Francë. Por shqetësimi për atë që mund

t’i ndodhte familjes nuk e la ta bënte. Miqtë e tij francezë e suportuan,

duke i thënë se nëse prej tij nuk vinin lajme, ata do ndiznin shtypin

e Parisit dhe atë europian. Media botërore do ngrihej në mbrojtje të

tij.

Herën e tretë, më tetor 1990, kërkoi realisht azil politik. Me atë

gjest, gjeneroi më shumë një proces që kishte nisur pa kthim në

Shqipëri. Atë të hapjes së saj. Por deri atëherë kishte ende 30 vjet për

të jetuar si shkrimtar në komunizëm.

Por më 1960-n, i kapur në kurthin e Shqipërisë së mbyllur, iu

dedikua letërsisë. Botoi vëllimin poetik “Shekulli im”, që ishte një

bum për brezin e ri shqiptar. Letërsia e Kadaresë ishte shumë ndryshe

nga ajo që ishte shkruar deri atë ditë në Shqipëri. Por njëherazi ajo u

kthye në një stekë shumë të lartë për këto që tentonte letërsinë.

Më 1963 botoi librin që e bëri të njohur ndërkombëtarisht,

romanin “Gjenerali i ushtrisë së vdekur”. Një vepër e ngjeshur, pa

stërhollime dhe me një figurativitet mahnitës. Stili i tij bëri për vete

edhe një përkthyes shqiptar nga frëngjishtja, një ish-i burgosur

politik që quhej Jusuf Vrioni. Libri i përkthyer nga Vrioni u paraqit

në Francë nga ambasadori shqiptar Javer Malo në disa adresa dhe

papritur, pati një sukses befasues. Kadare u nis vetë në Francë, siç

kujton ai, për t’iu përgjigjur ftesës së atjeshme, por kur mbërriti

kuptoi që nuk kishte asnjë ftesë. Megjithatë kjo nuk pati asnjë

rëndësi. Pas veprës së parë pasoi një seri veprash të tjera, njëra më

mbresëlënëse se tjera. Botimi i tij u mor përsipër nga Fayard. Klod

Duran, presidenti i saj, duket se u lidh shumë me Kadarenë. Vite më

vonë kur e intervistova në Qerret, më tha se Kadare kishte ndërruar

qasjen e francezëve ndaj Shqipërisë. Ishte pikërisht Klod Dyran, që

nxori jashtë një pjesë të madhe të veprës së Kadaresë në verën e vitit

1990. I mori me vete në bagazhet e tij pas një vizite në Shqipëri.

Në fillim të viteve ’70, Ismail Kadare ishte shkrimtari më i njohur

në vend dhe mbi të gjitha më i përkthyeri në Perëndim. Në këtë

kohë zhvillohet edhe takimi i parë dhe i fundit i tij me diktatorin

Enver Hoxha. Në raste të tjera qëlloi që ata të shtrëngonin dorën ose

të uleshin në të njëjtën sallë, por ky ishte i vetmi takim i plotë.

Ismail Kadare po shkruante një roman për prishjen e

marrëdhënieve shqiptaro-sovjetike në Moskë dhe kishte kërkuar

akses në dokumente, kur Nexhmije Hoxha, gruaja e diktatorit, e ftoi

për një kafe në shtëpi.

“Një moment”, më rrëfente Kadare më vonë, “dera u shty ngadalë.

Me një trokitje të lehtë, diktatori u shfaq në të dhe kërkoi leje nëse

mund të ulej me ne”.

Siç kujton Kadare ishte krejt e kundërta e atij që shumë

mendonin, ose atë ditë donte të sillej si i tillë. Biseda e tyre u vërtit

rreth Gjirokastrës, familjeve atje, jetës në qytet dhe shumë pak tek

aktualiteti.

“Me një gjenerozitet të çuditshëm”, kujton Kadare, “më ofroi disa

shënime që ai vetë kishte mbajtur për qytetin”.

Takimi nuk pati ndonjë kulm, por ai ka ndezur shumë debate, për

dekada në Shqipëri. “Dimri i vetmisë së madhe”, romani që Kadare

botoi, u ndalua shpejt. Një fushatë masive nisi kudër tij, një fushatë

që u ndal po nga ai që e kishte frymëzuar – vetë diktatori.

Për thuajse 10 vjet raportet e Kadaresë me Hoxhën mbetën ndër

më komplekset dhe aspak të lehta për t’u përshkruar. Në dekadën

e fundit të jetës së tij, Enver Hoxha ishte më i fuqishëm dhe më

paranojak se kurrë. Ndërkohë, po atë dekadë, Ismail Kadare ishte

personaliteti më i rëndësishëm në vend dhe i vetmi me njohje të

plotë ndërkombëtare.

Pas ndalimit dhe rilejimit me përpunim të romanit “Dimri

i vetmisë së madhe”, Ismail Kadare dërgoi për botim veprën

“Pashallarët e kuq”. Botuesi i gazetës, me frikën e ndonjë problemi

ia nisi Ramiz Alisë. Entuziast për veprën, Alia ia përmendi atë Enver

Hoxhës në mbledhjen e mëngjesit, duke i lënë mbi tavolinë edhe një

kopje. Mëria e Hoxhës në këtë rast është e gjitha e dokumentuar.

Në ditarin e tij, publikuar vetëm në 10 vitet e fundit, Hoxha ka një

shpërthim të pabesueshëm kundër Kadaresë. E akuzon atë ndër të

tjera për qëndrim antiparti, (“krimi” më i frikshëm për të cilin mund

të ndëshkohej një qytetar në Shqipërinë komuniste). Vetë sekretari

i Enver Hoxhës ka rrëfyer në kujtimet e tij se shpërthimi i diktatorit

ndaj Kadaresë ishte i frikshëm. Vepra u ndalua dhe atëherë kur të

gjithë prisnin arrestimin, Kadare mbijetoi.

Mbijetesa e tij ka qenë gjithnjë e çuditshme. Shumica e veprave u

kritikuan ose u ndaluan direkt. Në librin “Vjeshta e ankthit”, djali i

kryeministrit Mehmet Shehu, tregon se një natë, duke u grindur me

të, babai i kërkoi të mos shoqërohej më me Ismail Kadarenë.

“Ai është një ‘agjent i borgjezisë’”, i kishte thënë.

Më vonë, Bashkim Shehu dhe Ismail Kadare kanë rrëfyer se ai ia

tregoi këtë gjë shkrimtarit që atë natë. Kadare nuk shprehu asnjë lloj

trazimi.

Si mundet që në një vend si Shqipëria komuniste, ku koka e

njeriut nuk kishte asnjë vlerë dhe ku humori i diktatorit mund të

të fuste shtatë pashë nën dhe, Ismail Kadare mbijetoi, kur njeriu

numër dy i regjimit e quante “agjent të borgjezisë”? Shpjegimi është

gjithnjë në kuadrin e hamendjeve, por më e mundshmja është ajo

që një arrestim i Kadaresë do sillte edhe ndalimin e veprës së tij,

ku protagonist ishte edhe vetë Enver Hoxha. Versioni i dytë, më i

mundshëm është ai që Hoxha prek indirekt në një nga bisedat e tij

me Ramiz Alinë dhe Kadri Hazbiun në vitin 1982.

“Nëse e arrestojmë Kadarenë”, shprehet, “ata do ta bëjnë disident

e do mbushin faqet e gazetave. Edhe librarinë përballë ambasadës

sonë në Paris e kanë mbushur me librat e tij. Ne nuk kemi pse ua

japim kënaqësinë që të na akuzojnë se ka disidencë këtu. Po Kadare

të ulë mirë kokën”.

Natën që Enver Hoxha kishte rënë në koma, Ismail Kadare

përballej me një mbledhje demaskuese në Lidhjen e Shkrimtarëve

për novelën e tij “Nata me hënë”. Por vdekja e Hoxhës ishte një lloj

lehtësimi për të. Siç thotë ai:

“Enver Hoxha më kishte mbrojtur. Po nga kush më mbrojti? Po

nga vetë Enver Hoxha?”

Në fund të viteve ‘80, Kadare kishte fituar statusin e të paprekshmit.

Ishte ndoshta i vetmi individ në Shqipëri jashtë çdo lloj rreshtimi.

Në qershor 1989, ai qe i ftuar nderi i presidentit francez Miteran,

në festimet e 200-vjetorit të Revolucionit Francez. Qëndronte në

të njëjtën sallë dhe në të njëjtat evente me presidentin amerikan

Xhorxh Bush. Këtij të fundit i nisi, siç dëshmoi më pas, edhe një letër,

në të cilën, i konfirmonte se populli shqiptar i ishte tejet mirënjohës

Amerikës, se e donte këtë vend dhe se qëndrimi i komunistëve ndaj

SHBA-së, nuk përfaqësonte ndjenjat e vërteta të shqiptarëve. Letrën

mori përsipër t’ia dorëzonte në dorë një hebre i famshëm i mbijetuar

i Holokaustit, Elie Viezel. Ky i fundit e mori vetë në telefon nga

Uashingtoni për t’i dhënë lajmin: “Porosia u dorëzua!”

Në pranverën e vitit 1990 erdhi për një takim me studentë në

fakultet. Ftesat i shpërndante Mero Baze dhe tri ditë para takimit nuk

kishte asnjë vend bosh në sallë. Ditën e takimit dyert u shpërthyen

dhe në një sallë të tejmbushur ovacionet për të vijuan gjatë. Frazat e

tij ishin të drejtpërdrejta, pa atë ngërçin që kishin gjithë të tjerët dhe

me një lloj arrogance që vetëm ai mund ta dëshmonte. Tregonte që

nuk kishte frikë dhe këtë e manifestonte dukshëm. Po kaq dukshëm

ndihej mbështetja e studentëve për të. Të gjithë besonin se Kadare do

të ishte e ardhmja politike që po përgatitej në Shqipëri. Asnjë nga ne

nuk e dinte se dy ditë pas atij takimi ai kishte pasur një letërkëmbim

zhgënjyes me Ramiz Alinë, Sekretarin e Parë të KQ të PPSh. Njeriun

që e kishte takuar në shkurt dhe me të cilin kishte folur hapur.

Raportet Alia-Kadare, që dominuan thuajse një vit ndryshimet

shqiptare, nisën pikërisht këtu. Një letre të Kadaresë të muajit prill

ku i kërkohej të bënte ndryshime më shpejt, Ramiz Alia i ishte

përgjigjur me një kundërletër ku i kujtonte se në letrën e tij partia

nuk përmendej askund. Letërkëmbimi i tyre është botuar i plotë.

Siç thotë Kadare, shpresa e tij tek Alia si një lider i ndryshimit

mbaroi atë ditë. Po atë ditë, ai vendosi që në rastin më të parë të

kërkonte strehim politik në Francë. Përpara kësaj do të kishte edhe

një përballje tjetër midis tyre, ajo te takimi i Alisë me intelektualët

më 13 gusht 1990.

Ismail Kadare ishte personaliteti më i rëndësishëm në atë

mbledhje dhe qendra e vëmendjes së të gjithëve. Por ai zgjodhi të

heshtë. Iu shmang edhe pyetjeve direkte të Alisë, që kërkonte me

çdo kusht të dinte mendimin e tij. Madje, përgjigjes së Kadaresë, “se

këtë çështjen e pluralizmit, nuk e kuptoj”, iu kundërpërgjigj: “Këtu,

ti je njeri që e di më mirë këtë!”

Dy muaj më vonë Kadare kërkoi strehim politik në Francë, në

zyrën e Ministrit të Jashtëm Francez, Roland Dyma.

Ishte 26 tetor 1990. E mbaj mend me detaje atë ditë. Në Tiranë po

zhvillohej mbledhja e Ministrave të Jashtëm të Ballkanit. Ishte hera

e parë që organizohej në Shqipëri. Në drekë kisha parë diplomatët

që zbrisnin nga hotel Dajti drejt Pallatit të Kongreseve. Mbasdite

isha në Bibliotekën e Akademisë së Shkencave kur Ben Blushi ma

bëri me dorë nga jashtë, duke insistuar me shenja se kishte një lajm

shumë të rëndësishëm:

“Ismail Kadare kërkoi strehim politik në Francë”, më tha.

Duhet të kesh jetuar në atë kohë për ta kuptuar efektin e asaj

fjalie. Pas ikjeve të ambasadave regjimi po kalonte një periudhë

relativisht monotone. Kadare e ndezi sërish. Tirana ishte e gjitha si e

dalldisur atë pasdite. Në Teatrin Kombëtar ku vihej në skenë “Nata

me hënë” e Kadaresë, dyert u shpërthyen kanat. Më shumë sesa me

një sallë ngjante me një stadium. Libraritë u boshatisën nga blerës

që donin të kishin çdo kopje të mbetur të librave të tij. Bulevardi,

oponenca reale e regjimit, gumëzhinte me një triumfalizëm që rrallë

e kam ndier më vonë. Edhe pse besoj se përshkrimi ka qenë një

nga pikat e mia të forta në gazetari, këtë moment jam i paaftë ta

riprodhoj atë që po ndodhte realisht. Nga çdo cep dëgjoheshin valët

e VOA dhe zëri i Elez Biberajt që pak nga pak konfirmonte atë që

tani e dinte gjithë Tirana. Kadare kishte ikur. Ikja e tij ishte në një

mënyrë edhe fundi i regjimit. Edhe dita jonë e fundit e universitetit.

Që nga e nesërmja nuk hymë pothuajse asnjë ditë në auditor. Dy

javë më vonë, Konferenca Kombëtare e Talenteve të reja në Korçë u

shndërrua thuajse në një manifestim. Kur Teodor Keko përmendi

emrin e Kadaresë, salla u ngrit në këmbë e nisi të duartrokasë.

Kadare ishte vendosur ndërkohë në Paris nën mbrojtjen e

qeverisë franceze. Një vit më vonë, kur Ramiz Alia shkoi për vizitë

në Francë, i nisi një letër përmes një punonjësi të ambasadës: “Jam

në hotel Crillion. Të pres të flasim për të mirën e Shqipërisë”.

Kadare nuk shkoi dhe ata nuk u takuan më kurrë.

Në maj 1992, Kadare u kthye në Shqipërinë pluraliste. Dola

bashkë me një ushtri të tërë për ta pritur te dera e avionit. Disa kohë

më parë i kisha dërguar një letër të gjatë me Remzi Lanin dhe ai ma

kishte kthyer me librin e tij “Nga një dhjetor në tjetrin” me dedikim.

Për herë të parë e takova personalisht një pasdite të majit 1992, kur

shkova ta merrja për një takim me studentë dhe intelektualë. Takimin

do ta drejtoja unë. Isha 23 vjeç dhe i tregova gjithë atmosferën pas

ikjes së tij. Atë që po ndodhte në universitet dhe në Tiranë. Ato javë

që ndenji në Shqipëri u takuam shpesh. Ditën që po ikte qëlluam

të dy në avionin e linjës Tiranë-Zyrih. Ai shkonte në Paris, unë në

Strasburg. Nuk e dija nëse do kisha rast ta shihja sërish. Në fakt për

thuajse 31 vite e kam takuar më shpesh sesa çdo njeri tjetër. Ai nisi

ta ndajë jetën midis Parisit dhe Tiranës. Refuzoi çdo ftesë për t’u

bërë pjesë e politikës; çdo propozim të çdo pesë viteve për t’u bërë

President i Republikës.

“Unë nuk mund të bëhem President i Republikës”, më tha një

ditë, “unë jam diktator, shkrimtari nga natyra është diktator, nuk i

pranon kundërshtimet”.

Kur ishte në formë rrëfente me një humor fantastik. Kishte edhe

një sens autoironie. Tregonte sesi kishte vizituar Kinën në kulmin e

revolucionit kulturor dhe se shkrimtarët i kishin çuar t’i takonin në

orizore. Më pas i kishin transferuar në Vietnam, në kulmin e luftës

me amerikanët. “Bombat binin diku afër”, rrëfente, “ndërsa ne na

tregonin trase dhe flisnin për shumë armiq të vrarë. Kur u nisëm

me avion, dritaret qenë zënë me batanije. Një moment dëgjuam një

anuncim: ‘Kemi dalë nga hapësira ajrore e Vietnamit’. Shpërthyen

duartrokitje”.

Herë të tjera rrëfente për njerëzit e famshëm që kishte njohur në

jetë. Që nga presidentë e mbretër e deri tek Marçelo Mastrojani apo

Milan Kundera.

Shumë herë të tjera e kam takuar në Paris. Kam drekuar sa herë

në shtëpinë e tij, me gatimet fantastike të Elenës. Ose kemi shëtitur

bashkë në Parkun e Luksemburgut, në bulevardin Sen Zhermen, ose

kemi kaluar kohë në kafenetë e Bulevardit San Mishel.

Më 2016-n, mora një ftesë për të asistuar në dekorimin e tij si

Oficer i Lartë i Legjionit të Nderit. Në Francë ai kishte arritur gjithçka.

Që prej vitit 1996 ishte anëtar i përjetshëm i Akademisë Franceze,

struktura më elitare e mendimit dhe artit francez. Më 1989-n ishte

ftuar bashkë me 200 njerëzit më influentë të planetit në festimet e

200 vjetorit të Revolucionit Francez. Në botë kishte marrë çdo çmim

të mundshëm, veç Nobelit. Pikërisht çmimit që i ishte afruar më

shumë në jetë. Që herët në fillimet e tij.

Fransua Holland, Presidenti i Francës kishte organizuar një

ceremoni madhështore. Kishte dashur t’ia jepte vetë çmimin në

Pallatin Elize. Mes duartrokitjeve nisi një fjalim të gjatë ku çdo

emër dhe çdo personazh ishte kaq familjar për mua. Ndërsa ai fliste,

nisa të kujtoja shumë prej bisedave që kishim bërë bashkë edhe në

shëtitjet buzë detit në Qerret. Aty ku Kadare kishte ndërtuar një vilë

që e kishte shumë për zemër dhe ku kalonte thuajse pa ardhur në

Tiranë verat e tij.

Ndërsa shihja dekorimet madhështore të një prej sallave më të

famshme të Francës; intonacionin e zërit të presidentit të saj dhe

duartrokitjet që e pasonin, mendova se njeriu më pak i interesuar

për të gjithë atë ishte Kadareja vetë. Dëgjonte shpërfillshëm, thuajse

pa mendje.

Çmimet dhe titujt janë shpesh konfirmim për pasiguritë e

njerëzve. Kadare nuk ishte nga ata. Nuk kishte qenë kurrë. Ai ishte

koshient i asaj që ishte dhe asaj që kishte sjellë e do linte mbrapa

në këtë botë. Kam frikë se ai e kishte pasur këtë ndjesi, që atë ditë

në moshën 13-vjeçare, kur duke kopjuar një nga tragjeditë më

të famshme të Shekspirit, në qytetin e tij mesjetar, e quajti veten

shkrimtar.

Kishte pasur të drejtë. Është një shkrimtar i vërtetë! Më i vërteti

që unë kam njohur ndonjëherë!