Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for August 2024

Modeli i Demencës LIPAJ: Një qasje Holistike, e bazuar në Evidencë dhe Etikë për kujdesin ndaj Demencës

by

Xhavit Lipaj, (ORCID-iD: 0009-0009-9345-0900) 1,3

Fadil Çitaku (ORCID:0000-0002-9966-0046) 1, 2, 3 

1 Department of Healthcare, Academy of Leadership Sciences Switzerland, Zürich, Switzerland

2 Department of Humanities, Social and Political Sciences, ETH, Zürich, Switzerland

3 Department of Research, Instituti për Avancim Kombëtar, Prishtinë, Kosovë

Contact: xhavit.lipaj@bluewin.ch

Fjalët kyçe: Modeli i Demencës Lipaj, Demenca, Kujdesi Holistik, Praktikat e Bazuar në Evidencë Shkencore, Kujdesi Etik, Neuroshkenca, Terapia e Personalizuar, Mjedisi Aktivizues.

Hyrje

Kujdesi për pacientët me demencë paraqet sfida të mëdha që kërkojnë zgjidhje të reja dhe gjithëpërfshirëse. Qasjet tradicionale shpesh nuk arrijnë të përmbushin nevojat komplekse të këtyre pacientëve. Si një përgjigje ndaj këtyre mangësive, modeli LIPAJ paraqitet si një paradigmë holistike që përfshin avancimet më të fundit në neuroshkencë me standardet etike, për të ofruar kujdes të personalizuar. Ky punim përshkruan elementët bazë të modelit LIPAJ: Ndriçimi i Ndërgjegjes, Kujdesi Neuroindividual, Terapia e Personalizuar, Mjedisi Aktivizues dhe Kujdesi Juridik-Etik. Secili komponent i modelit është dizajnuar për të adresuar në mënyrë të plotë nevojat e shumta të pacientëve me demencë. Duke integruar këto aspekte të ndryshme, modeli LIPAJ synon të përmirësojë cilësinë e jetës dhe rezultatet e kujdesit për individët që jetojnë me demencë. Ky kuadër përfaqëson një përparim të rëndësishëm në kujdesin ndaj demencës, duke ofruar një qasje të strukturuar që përfshin si dimensionet mjekësore ashtu edhe ato etike të kujdesit.

Metodat

Modeli LIPAJ është zhvilluar përmes një qasjeje të gjerë dhe multidisiplinare, që përfshin perspektiva nga neuroshkenca, psikologjia, etika dhe studimet juridike. Zhvillimi i tij reflekton një përkushtim për të ofruar trajnime të vazhdueshme dhe mjete praktike për kujdestarët, me qëllim që të sigurohet relevanca dhe efikasiteti i praktikave të kujdesit. Nëpërmjet studimeve rigoroze empirike dhe provave klinike, studiuesit vlerësuan efektivitetin e modelit LIPAJ në krahasim me qasjet tradicionale të kujdesit. Kjo analizë kishte për qëllim të validonte përfitimet dhe përmirësimet e mundshme në krahasim me metodat ekzistuese. Duke kombinuar njohuritë teorike me aplikimin praktik, modeli synon të përmirësojë cilësinë e kujdesit për individët nën kuadrin e tij. Bazimi i tij në të dhëna empirike siguron që kujdestarët të mbështeten në teknika dhe metoda të provuara. Në përgjithësi, modeli LIPAJ paraqet një përpjekje të përbashkët për të përmirësuar standardet e kujdesit përmes një qasjeje sistematike dhe të bazuar në prova, duke lidhur kërkimin akademik me zbatimin praktik në kontekstet e kujdesit.

Përpunimi i Literaturës

Zhvillimi i modelit LIPAJ është thellësisht i bazuar në literaturën e gjerë mbi kujdesin ndaj demencës. Sipas Kitwood (1997), një aspekt thelbësor është njohja e individit përtej diagnozës së tij, duke avokuar fuqishëm për qasje të personalizuara të kujdesit. Budson dhe Kowall (2016) theksojnë nevojën e domosdoshme për të integruar zbulimet më të fundit shkencore në praktikën klinike, gjë që përputhet me parimet e bazuara në prova të modelit LIPAJ. Sabat (2001) hedh dritë mbi perspektivat personale dhe përvojat e individëve që jetojnë me sëmundjen e Alzheimerit, duke ndikuar kështu në bazën etike të LIPAJ. Brooker dhe Latham (2015) propozojnë një kuadër gjithëpërfshirës për kujdesin e përqendruar te personi me demencë, i cili përputhet në mënyrë të përkryer me qasjen e individualizuar dhe holistike në thelbin e LIPAJ. Feil (2002) diskuton strategji efektive të komunikimit për të bashkëvepruar me pacientët me demencë, duke nënvizuar rëndësinë që LIPAJ i jep krijimit të një mjedisi interaktiv dhe mbështetës.

Për më tepër, zhvillimi i modelit LIPAJ integron këto perspektiva të ndryshme në një kuadër koherent që vë theksin si te nevojat emocionale, ashtu edhe te ato praktike të pacientëve me demencë. Duke u mbështetur në njohuritë e Kitwood, Budson, Sabat, Brooker, Latham dhe Feil, LIPAJ siguron një kuptim të hollësishëm të kujdesit ndaj demencës, që respekton dinjitetin dhe autonominë e çdo individi. Modeli thekson përshtatjen e vazhdueshme të praktikave të kujdesit në përputhje me njohuritë shkencore që evoluojnë, duke pasqyruar natyrën dinamike të menaxhimit të kujdesit për demencën. Për më tepër, LIPAJ inkurajon kujdestarët të krijojnë lidhje domethënëse dhe të promovojnë një ndjenjë qëllimi dhe përmbushjeje te individët që jetojnë me demencë. Në përgjithësi, modeli LIPAJ paraqet një sintezë të kërkimeve shkencore dhe përvojës praktike, me synimin për të përmirësuar cilësinë e jetës së pacientëve me demencë përmes strategjive të kujdesit të ndjeshëm dhe të personalizuar.

Rezultatet

Modeli LIPAJ, I njohur për efektivitetin e tij në kujdesin ndaj demencës, ka sjellë përmirësime të dukshme në rezultatet e pacientëve. Në veçanti, është lidhur me përmirësime të konsiderueshme në kënaqësinë e pacientëve, mirëqenien emocionale dhe angazhimin në aktivitetet e përditshme. Ky model dallohet për fokusin e tij në terapinë e personalizuar dhe krijimin e një mjedisi aktivizues, strategji që kanë rezultuar të efektshme në ngadalësimin e përparimit të simptomave të demencës. Për më tepër, këto ndërhyrje kontribuojnë ndjeshëm në përmirësimin e cilësisë së përgjithshme të jetës për individët nën kujdesin e tij. Theksi te përshtatja e trajtimit sipas nevojave individuale siguron që pacientët të marrin mbështetje të synuar, duke maksimizuar përfitimet terapeutike. Në fund të fundit, modeli LIPAJ përfaqëson një qasje premtuese në kujdesin ndaj demencës, duke ofruar një kuadër gjithëpërfshirës që adreson si aspektet mjekësore ashtu edhe ato psikosociale të sëmundjes.

Përshkrimi i Detajuar i Komponentëve të Modelit LIPAJ

Ein Bild, das Diagramm, Reihe, Screenshot enthält. Automatisch generierte Beschreibung

                                                   Figura 1: Komponentet e Modelit LIPAJ

Në këtë diagram, katër komponentët kryesorë (Ndriçimi i Ndërgjegjes, Kujdesi Neuroindividual, Terapia e Personalizuar dhe Mjedisi Aktivizues) vlerësohen në një shkallë nga 1 në 5, ku secili aspekt merr rëndësinë më të lartë (5). Kjo përfaqësim thekson rëndësinë qendrore të secilit komponent brenda modelit dhe e paraqet atë në një format të qartë dhe shkencërisht të strukturuar.

L – Ndriçimi i Ndërgjegjes Demenca shpesh shihet si një humbje progresive e aftësive njohëse. Megjithatë, koncepti i “Ndriçimit të Ndërgjegjes” inkurajon një ndryshim perspektive, duke u përqendruar te ajo që mbetet, në vend të asaj që humbet. Ngjashëm me ndriçimin, ku drita emetohet pa nxehtësi, ndërgjegjja te pacientët me demencë mund të shfaqet në mënyra unike dhe të papritura. Kjo qasje inkurajon kujdestarët të kërkojnë dhe të mbështesin këto momente të qartësisë dhe lidhjes.

I – Kujdesi Neuroindividual Çdo tru është unik, veçanërisht në kontekstin e demencës, ku simptomat dhe përparimi ndryshojnë gjerësisht. Kujdesi Neuroindividual është një filozofi që promovon plane kujdesi të personalizuara bazuar në profilet specifike neurologjike dhe psikologjike të pacientëve. Kjo qasje shfrytëzon përparimet më të fundit në neuroshkencë për të përshtatur ndërhyrjet, duke minimizuar frustrimet dhe duke rritur mirëqenien.

P – Terapia e Personalizuar Terapia e personalizuar përqendrohet te nevojat dhe preferencat unike të çdo individi. Terapitë standarde shpesh nuk marrin parasysh ndryshimet personale, ndërsa terapitë e personalizuara janë të përshtatura me historinë, pikat e forta dhe interesat e individit. Studimet tregojnë se qasjet e tilla çojnë në kënaqësi më të lartë të pacientëve dhe rezultate më të mira klinike.

A – Mjedisi Aktivizues Një mjedis aktivizues është thelbësor për mirëqenien e pacientëve me demencë dhe përfshin si hapësirat fizike, ashtu edhe atmosferat sociale të dizajnuara për të promovuar angazhimin dhe pavarësinë. Shembuj përfshijnë dhoma të ndriçuara mirë, zona me kontrast ngjyrash, hapësira të sigurta në natyrë dhe aktivitete të përbashkëta. Këto mjedise ndihmojnë në ngadalësimin e përparimit të demencës dhe përmirësojnë cilësinë e jetës.

J – Kujdesi Juridik-Etik Sigurimi që të gjitha praktikat e kujdesit janë etike dhe në përputhje me ligjin është thelbësor. Kjo përfshin respektimin e të drejtave dhe dëshirave të pacientëve, respektimin e ligjeve përkatëse dhe ofrimin e komunikimit të qartë me familjet dhe kujdestarët. Trajnimi i rregullt dhe krijimi i komisioneve etike ndihmojnë në ruajtjen e standardeve të larta të kujdesit.

Diskutim

Modeli LIPAJ ofron një qasje gjithëpërfshirëse për kujdesin ndaj demencës, duke adresuar nevojat unike të çdo individi. Duke u fokusuar te ndriçimi i ndërgjegjes, kujdestarët inkurajohen të njohin dhe të mbështesin aftësitë e mbetura njohëse të pacientëve me demencë. Komponenti i kujdesit neuroindividual përshtat praktikat e kujdesit sipas profileve specifike neurologjike dhe psikologjike të pacientëve. Terapia e personalizuar siguron që planet e trajtimit janë relevante dhe efektive, ndërsa një mjedis aktivizues promovon stimulimin njohës dhe ndërveprimin social. Kujdesi juridik-etik mbron të drejtat dhe dinjitetin e pacientëve, duke siguruar që të gjitha praktikat e kujdesit janë në përputhje me standardet ligjore dhe etike.

Kontributet në Teori

Modeli LIPAJ paraqet një kornizë teorike të re në kujdesin ndaj demencës duke theksuar një qasje holistike që integron neuroshkencën, psikologjinë, etikën dhe studimet juridike. Përparimet teorike përfshijnë:

  1. Ndriçimi i Ndërgjegjes: Ky koncept zhvendos fokusin nga pikëpamja tradicionale e demencës si një rënie progresive e aftësive njohëse drejt një qasjeje që vë në pah aftësitë e mbetura njohëse. Ai sugjeron që momentet e qartësisë te pacientët me demencë, të ngjashme me ndriçimin, mund të kultivohen, duke shtuar një dimension të ri në kuptimin dhe kujdesin për individët me demencë.
  2. Kujdesi Neuroindividual: Modeli përparon diskutimet teorike duke avokuar për plane kujdesi të përshtatura sipas profileve unike neurologjike dhe psikologjike të secilit pacient. Ky komponent bazohet në kërkimet më të fundit të neuroshkencës, duke kaluar përtej qasjeve të përgjithshme të trajtimit.
  3. Terapia e Personalizuar: Modeli thellon njohuritë teorike duke theksuar terapinë që është e përshtatur me historinë, pikat e forta dhe interesat e individit, duke promovuar kështu rezultate më të mira klinike dhe kënaqësinë e pacientit.
  4. Mjedisi Aktivizues: Ky koncept prezanton teorinë se faktorët mjedisorë mund të ndikojnë ndjeshëm në mirëqenien dhe stimulimin njohës të pacientëve me demencë. Ai integron teoritë nga psikologjia e mjedisit në kujdesin ndaj demencës.
  5. Kujdesi Juridik-Etik: Ky komponent zgjeron kornizën teorike të kujdesit ndaj demencës duke përfshirë konsideratat ligjore dhe etike, duke siguruar që praktikat e kujdesit të jenë në përputhje me ligjin dhe të respektojnë të drejtat e pacientit.

Kontributet në Praktikë

Modeli LIPAJ ofron një kornizë praktike dhe të bazuar në prova për kujdestarët, profesionistët e kujdesit shëndetësor dhe institucionet që merren me kujdesin ndaj demencës. Kontributet kryesore praktike përfshijnë:

  1. Kujdes i Strukturuar dhe Gjithëpërfshirës: Modeli ofron një strukturë të qartë për kujdesin ndaj demencës, duke siguruar që të gjitha aspektet e nevojave të pacientit—njohëse, emocionale, fizike dhe etike—të adresohen. Kjo mund të çojë në praktika më të organizuara dhe efektive të kujdesit.
  2. Trajnime dhe Mjete për Kujdestarët: Modeli thekson nevojën për trajnime të vazhdueshme për kujdestarët, duke i pajisur ata me mjete praktike për të zbatuar me sukses komponentët e LIPAJ-it. Ky fokus në edukimin e vazhdueshëm ndihmon në ruajtjen e standardeve të larta të kujdesit.
  3. Plane Kujdesi të Personalizuara dhe Adaptuara: Duke avokuar për plane kujdesi të individualizuara, modeli LIPAJ siguron që trajtimet të jenë jo vetëm të bazuara në prova, por edhe të personalizuara sipas nevojave specifike të pacientit, duke përmirësuar cilësinë e jetës dhe rezultatet e kujdesit.
  4. Optimizimi i Mjedisit: Theksi i vënë në krijimin e një mjedisi aktivizues përkthehet në strategji praktike për dizajnimin e hapësirave të jetesës dhe aktiviteteve që rrisin angazhimin e pacientit dhe ngadalësojnë përparimin e simptomave të demencës.
  5. Zbatimi i Kujdesit Etik: Përqendrimi i modelit në kujdesin juridik-etik siguron që të gjitha praktikat të jenë në përputhje me ligjin dhe etikën, duke nxitur kështu besimin dhe transparencën në praktikat e kujdesit.

Kontributet në Politika

Modeli LIPAJ ka implikime të rëndësishme për zhvillimin e politikave në kujdesin ndaj demencës:

  1. Standardet e Kujdesit Holistik: Modeli mund të informojë krijimin e standardeve të kujdesit holistik që integrojnë konsideratat mjekësore, psikologjike dhe etike. Këto standarde mund të adoptohen në nivele institucionale, rajonale ose kombëtare për të përmirësuar kujdesin ndaj demencës.
  2. Udhëzime për Kujdesin Etik: Theksi në kujdesin juridik-etik mund të ndikojë në politikat që kërkojnë trajnime etike për kujdestarët dhe krijimin e komisioneve etike brenda institucioneve të kujdesit. Kjo do të siguronte që praktikat e kujdesit ndaj demencës të jenë në përputhje me standardet ligjore dhe parimet etike.
  3. Mbështetje Politike për Dizajnin e Mjedisit: Përqendrimi i modelit LIPAJ në mjediset aktivizuese mund të çojë në politika që inkurajojnë ose kërkojnë krijimin e mjediseve miqësore për demencën në mjediset e kujdesit shëndetësor dhe banimit, duke promovuar mirëqenien e pacientit.
  4. Avokim për Edukimin e Vazhdueshëm: Duke theksuar nevojën për trajnime të vazhdueshme, modeli mbështet iniciativat politike që financojnë dhe promovojnë zhvillimin profesional të vazhdueshëm për ata që punojnë në kujdesin ndaj demencës.

Konkludim 

Modeli LIPAJ përfaqëson një përparim të rëndësishëm në kujdesin ndaj demencës, duke kombinuar rigorozitetin shkencor me ndjeshmërinë etike për të ofruar kujdes holistik dhe të personalizuar. Ai nënvizon rëndësinë e trajnimit të vazhdueshëm, kërkimit dhe bashkëpunimit ndërdisiplinor për të ruajtur standarde të larta të kujdesit.

Modeli LIPAJ ofron një kornizë inovative dhe gjithëpërfshirëse për kujdesin ndaj demencës, duke integruar përparimet shkencore me konsideratat etike për të ofruar kujdes të individualizuar, të respektueshëm dhe efektiv. Ai thekson rëndësinë e të parit të individit përtej sëmundjes, duke avokuar për edukim të vazhdueshëm dhe bashkëpunim ndërdisiplinor për t’u përshtatur me nevojat e kujdesit që evoluojnë.

Kërkimet e ardhshme duhet të fokusohen në validimin e mëtejshëm empirik të modelit dhe aplikimin e tij në mjedise të ndryshme të kujdesit

Referencat

  1. Kitwood, T. (1997). Dementia Reconsidered: The Person Comes First. Open University Press.
  2. Budson, A. E., & Kowall, N. W. (2016). The Handbook of Alzheimer’s Disease and Other Dementias. Wiley-Blackwell.
  3. Sabat, S. R. (2001). The Experience of Alzheimer’s Disease: Life Through a Tangled Veil. Blackwell.
  4. Brooker, D., & Latham, I. (2015). Person-Centred Dementia Care: Making Services Better with the VIPS Framework. Jessica Kingsley Publishers.
  5. Feil, N. (2002). The Validation Breakthrough: Simple Techniques for Communicating with People with Alzheimer’s-Type Dementia. Health Professions Press.

Copyright (c) 2024 Xhavit Lipaj, Fadil Çitaku

Si e zgjidhi DNC problemin me Joe Biden

by

Gomarët e injoruan elefantin në dhomë. Dhe funksionoi.

Nga  Zack Beauchamp “Vox” përktheu Rafael Floqi

US-VOTE-POLITICS-DEMOCRATIC-CONVENTION

Me Presidentin Joe Biden duke folur në rolin kryesor, natën e parë e konventës së Demokratëve dukej sikur do të ishte ceremonia për kalimin e pishtarit. Dhe nuk ishte se demokratët në skenë e bënë këtë të qartë.

Fjalimi i Biden ishte vonë. Filloi rreth orës 23:30 me orën Lindore, aq vonë sa disa ekspertë vendosën që DNC e kishte varrosur fjalimin e tij me qëllim (një teori që zyrtarët e konventës e mohuan). Kur presidenti më në fund foli, ai e kapërceu plotësisht pyetjen e qartë të ngritur nga prania e tij: Pse ajo dhe jo ai? Biden shpenzoi pjesën më të madhe të fjalimit duke promovuar rekordin e tij në detyrë, duke e vënë Harrisin si një kampion të trashëgimisë së tij pa shpenzuar asnjë fjalë të vetme për të shpjeguar se përse i duhej një kampion në radhë të parë.

Në këtë, Biden nuk ishte i vetëm. Gjatë gjithë natës, demokratët u siguruan që të mos pranonin lëvizjen e paprecedentë që çoi në mbajtjen e fjalimit kryesor në vend të fundit të konventës nga presidenti në detyrë. Konventa në thelb veproi sikur Biden të ishte një president i mandatit të dytë të ndaluar ligjërisht nga kandidimi për postin, jo një president i shtyrë mënjanë nga partia e tij.

Kjo mund të duket e pakëndshme. Por kjo ishte ndoshta mënyra më e mirë e mundshme për të trajtuar situatën.

Elefanti në dhomën e gomarit?

Konventat politike janë, në teori, reklama informative shumëditore për palën pritëse. Ata duhet të llogariten me kujdes për ta paraqitur partinë në dritën e saj më të mirë, duke theksuar çështjet e saj më të forta, politikanët më të talentuar dhe pikat më të qarta të unitetit.

Për momentin, demokratët kanë një histori mjaft të mirë për të treguar. Harris po rritet në sondazhe, i nxitur nga një nivel entuziazmi në mesin e bazës partiake që nuk është parë që kur Barack Obama kryesoi biletën. Ekonomia është e fortë, krimi është ulur dhe nuk ka trupa amerikane që vdesin në luftëra të huaja në shkallë të gjerë. Gjërat janë aq të mira, në fakt, sa modelet e zgjedhjeve dhe tregjet e parashikimit tani e kanë atë si një favorit të lehtë për të mundur Donald Trump në nëntor.

Gjëja e fundit që dëshironi të bëni është të prishnin partinë duke u ndalur në të kaluarën e afërt – veçanërisht në luftën e brendshme të keqe, ende të freskët nëse duhet zëvendësuar Bideni me Harris. Megjithatë, a mund ta shmangnin vërtet demokratët pranimin se partia sapo kishte bërë histori duke shkëmbyer një kandidat presidencial pas zgjedhjeve paraprake?

Po, rezulton – ata mundën.

Për pjesën më të madhe të natës, kjo ndihej e natyrshme. Programi u fokusua në zgjedhjen me të cilën përballen votuesit në nëntor, duke bërë dallimin e Harris (e mirë!) me Trump (i keq!). Kishte pak nevojë për t’u ndalur te Biden sepse ai nuk është në fletëvotim.

Kjo filloi të ndihej e çuditshme vetëm kur nata u zhvendos drejt adresimit të Bidenit, me fjalime nga figura të botës së Bidenit: Senatori i Delaware Chris Coons, zonja e parë Jill Biden dhe vajza e presidentit Ashley. Ka raporte se presidenti mbetet i zemëruar dhe i zemëruar për të gjithë këtë gjë, dhe është e vështirë të imagjinohet që fjalimi i tij të shtyhet deri aq vonë, që të mos ndihej si kripa në plagë.

“Kjo është e tmerrshme. Ai krijoi fjalë për fjalë një fushatë dhe ua dorëzoi atyre – a duhet ta hiqnin atë nga prime time ?” pyeste një ndihmës i Bidenit gazetari i Axios, Alex Thompson.

Megjithatë, kur erdhi koha, Biden i qëndroi skenarit. Ai foli për veten e tij, natyrisht, por nuk tha apo bëri asgjë që mund të perceptohej, si rrush i thartë për Harrisin. Ai, si gjithë të tjerët, thjesht e injoroi çështjen e trashëgimisë. Dhe problemi pak a shumë u kujdes vetë.

Kjo pajtueshmëri pasqyron stilin më të përgjithshëm politik të Bidenit.

“Biden vërtet ndërtoi dhe varej nga një koalicion në vend të një kulti personaliteti, në një shkallë më të madhe se pothuajse çdo POTUS modern,” shkruan politologu i Georgetown, Matt Glassman. “Ai thjesht nuk është i dashur siç ishte Obama, Klintoni apo Regani apo, mirë, edhe Trumpi. Kjo ndodh në qasjen e tij ndaj politikëbërjes, qasjen e tij ndaj marrëdhënieve me publikun dhe marrëdhëniet e tij me fraksionet e partisë.”

Me sa duket, kjo është arsyeja pse Biden u tërhoq në mes të presionit të partisë, kur Trump nuk do ta bënte (pas regjistrimit të Access Hollywood, të themi, ose trazirave të Kapitolit të 6 janarit). Por shpjegon gjithashtu se pse Bideni mund t’i rezistojë tundimit për të qëndruar në largimin e tij dhe për të ecur përpara sikur të mos kishte ndodhur kurrë.

Në fund të fundit, ai është një burrë partiak.

Marrëdhëniet e Skënderbeut me Huniadin

by

Prof. Dr. Bedri Muhadri

Instituti i historis, “Ali Hadri”, Prishtinë/

Figurat më të shquara ne luftën e madhe të popujve të juglindjes së Evropës kundër zgjerimit të fuqishëm të perandorisë osmane nga mesi i shekullit XV ishin dy kolosët e kohës Janosh Huniadi, vojvodë i famshëm me origjinë rumune prej Transilvanie, që u bë regjent i Hungarisë, dhe Gjergj Kastrioti Skënderbeu princi i famshëm e Shqipërisë. Lidhjet e tyre të jashtëzakonshme është plotësisht e shpjegueshme po të kihet parasysh ngjashmëri e karrierës së tyre mahnitëse që pasqyrohet si në burime historike ashtu edhe në ato të shekujve të mëvonshme më botime të shumta e studime. Në fakt është fjala për dy protagonistët e një lufte me karakter epik kundër armikut të përbashkët, megjithëse në dy sektorë të ndryshme, brenda të cilëve ne konstatojmë sigurisht nga varfëria e dëshmimeve, kemi shumë më pak kontakte nga sa mund të pritej prej rrethanave historike, që duhej të krijonin një bashkëpunim shumë të ngushtë, madje në nivel të një aleancë të natyrshme. Huniadi si përfaqësues i popujve të sektorit Danubain, zhvillonte një luftë pothuajse të pareshtur, e cila synonte të dëboheshin feudalët osmanë, dhe për t’iu dhënë fund sulmeve shkatërrimtare të osmanëve. Në krahasim me këtë politikë kundërsulmi të Janosh Huniadit, programi i Skënderbeut në sektorin shqiptar, megjithëse i përshkruar nga një frymë e njëjtë, ndonëse më ushtri më të vogël e burime mjaft të kufizuara, bashkoi forcat e popullit të etur për liri dhe i dha një përpjesëtim të ri, me forcë e madhështi të jashtëzakonshme, luftës për pavarësinë e Shqipërisë, duke e udhëhequr për një çerek shekulli me trimërinë e vet legjendare këtë qëndresë kundër fuqisë së madhe osmane. Në analizë boshti i krijuara nga Skënderbeu dhe Huniadi qe një luftë për lirin e vendeve të tyre, por që pati ndikim në mbrojte të vlerave themelore të qytetërimit evropian, me të cilat ishin lidhur popujt e këtyre krahinave. Duket se heroi shqiptarë ishte plotësisht i ndërgjegjshëm për këtë rol të vet historik, kur i shkruante me 1460 një fisniku napolitan, princit të Tarentoes: “…Et se io fosse stato spontanto, certamente Italia se ne sentiria…” “Nëse do të isha i mundur, sigurisht se Italia do ta ndiente”.

Marrëdhëniet që Skënderbeu kishte me Huniadin provohen nga burimet të kohës. Sipas historianit bizantin Laonik Halkokondili, bashkëkohës i këtyre ngjarjeve, Janosh Huniadi i dërgoi përfaqësues Skënderbeut dhe Arianitit, duke pasur qëllim të bashkohej me ta me një marrëveshje të vendosur që më parë. 

Për një aleancë të përfunduar pak kohë më përpara ekspeditës së re të Huniadit me Skënderbeun, flet gjithashtu Antonio Bofini, historiografi i oborrit të Matias Korvinit, (i biri i Huniadit dhe mbretit të Hungarisë, në vitet 1458-1490)  por sigurisht bazuar në shënimet e Halkokondilit. Sipas Bofinit, në përputhje me këtë marrëveshje, Huniadi, duke përparuar nëpër Serbi e Bullgari, do ta sulmonte armikun ballë për ballë, ndërsa Skënderbeu do ta godiste nga prapa, nga ana e Ilirikut do të thotë Shqipërisë. Sipas letrës së Pasqual de Sorgos, fisnik i njohur i Raguzës, që gjendej në shërbim të Brankoviqëve, letër e shënuar me datën 11 shtator 1448, pas kalimit të Danubit, përmes Serbisë, Huiniadi priti disa ambasadorë nga Shqipëria, që i premtuan ndihmë prej njëzet mijë vetash. . Pavarësisht se shifra duket e fryrë, misioni i ambasadorëve tregon se Skënderbeu kishte ndërmend të merrte pjese në luftën e madhe që po përgatitnin hungarezët. Drejtimi i ri i Hunidati i kundër me fushatën në Varna, tregon edhe për qëllimin e Hunaidit për tu bashkuar forcat me ato shqiptare. 1448. 

Huniadi edhe përkundër përpjekjeve nuk kishte gjetur përkrahje të duhur në shtetet italiane. Kështu, derisa Sulltan Murati II, në korrik të vitit 1448, sulmoi Shqipërinë me një armatë të madhe në luftë kundër Skënderbeut, Huniadi e pa këtë si moment të volitshëm për të marrë rrugën e ndeshjes me osmanët. Ai mblodhi një ushtri prej afër 50 000 ushtarësh, që ishin kryesisht hungarezë, dhe reparte të vogla vlakase (rumune), si dhe mercenarë gjermanë dhe çekë. Në depërtimin e ushtrisë hungareze nëpër Serbi e pengoi Gjergj Brankoviqi, i cili ishte në raporte vasaliteti me Sulltan Murtain II. Duke qenë besnik i Muratit II, Gjergj Brankoviqi, kishte arrit që përmes rrjetit të agjenturës së tij, në kampet ushtarake të Huniadit të informonte Murtain II për efektivat e ushtrisë së udhëhequr nga Janosh Huniadi. Nga fundi i shtatorit 1448, Huniadi hyri në Serbi, duke mos e përfillur fare Gjergj Brankoviqin, duke marshuar përgjatë luginës së Moravës. Gjatë depërtimit të ushtrisë së Huniadit nëpër Rashkë, Gjergj Brankoviqi lajmëroi Sulltan Murati II, duke i dhënë informata sekret mbi përbërjen e ushtrisë së Huniadit. Këto informata ishin dërguar nëpërmjet Pascuale de Sorgos, i cili ishte në shërbim të Gjergj Brankoviqit. Gjergj Brankoviqi i kishte pasur njoftimet më të hershme lidhur me kontaktet e Skënderbeut dhe Huniadit dhe ato njoftime i kishte marrë përmes të deleguarit të tij Pasquale de Sorgo, një bujar raguzan që kishte qëndruar në kampin hungarez. Sorgo, i kishte shkuar tri herë në bisedime me Huniadin, por nuk kishte arritur marrëveshje bashkëpunimi. Nga një letër, e datës 5 shtator 1448, e dërguar nga Sorgo prej kampit të Huniadit, kuptojmë se në Betejën e Dytë të Kosovës do të marrin pjesë edhe shqiptarët. “… Selgianech Turchus suo cum exercitu potimo ordine paratus est Panones vero, qiu et Hungari vicitantur, Appoliniique el Transilvani una simul et Albaneses unanimiter sancto patri fidelitatem iuvavere …”. Ky përfaqësues na del si i dyshuari kryesor që i përcjell informatat te Brankoviqit lidhur me qëllimet e Huniadit, të cilat pastaj ky ia përcjell Muratit II. Një letër e datës 11 shtator 1448 e dërguar nga Pasqualis Juni de Sorgo drejt Brankoviqit, jep hollësi për gjendjen e ushtrisë së Huniadit. Në raportin e Sorgos përfshihet edhe informacioni se te Huniadi kishin arritur emisarët e Skënderbeut të cilët i kishin premtuar atij 2 000 ushtarë. Sulltan Murati II, i informuar për lëvizjet e ushtrisë së Huniadit, me kohë u tërhoq nga rrethimi i Krujës që kishte planifikuar, duke grumbulluar ushtrinë e tij për të qenë në gatishmëri. 

Huniadi duhet te ketë mbërritur në Fushën e Kosovës diku në fillim  të muajit tetor. Sipas shënimeve të Matej Mazrekut, nga viti 1762, Huniadi kishte arritur edhe në Janjevë ku në shenjë falënderimi Zotit për fitoret e tija, kishte marrë pjesë në meshë në Kishën e Shën Nikollës. Mbi qëndrimin e tij në Janjevë tradita popullore kishte mbajtur gjallë këtë kujtim me shekuj.  

Në këtë kohë Skënderbeu ishte i zënë me luftime me Venedikun rreth çështjes së qytetit të Danjës, por, duke parë pamundësinë e zhvillimit të luftës në dy fronte, ai lidhte paqe sa më shpejtë me Venedikun më 1448, në mënyrë që t’i kishte duart e lira për të vepruar në Kosovë së bashku me hungarezët. Sipas Traktatit të 4 tetorit 1448, Danja i mbetej Venedikut, kurse Republika i siguronte Skënderbeut dhe më tej trashëgimtarëve të tij (pra vetëm Skënderbeut dhe jo zotëve të tjerë), një pension prej 1 400 dukatesh në vit, i cili do të paguhej në Ditën e Shën Mitrit (26 tetor);.

Në fund të tekstit të Traktatit, thuhet se në kampin e Skënderbeut zotët e Shqipërisë (i signori de l’Albania) vendosën që Skënderbeu të nisej sa më parë me një ushtri sa më të madhe për t’u bashkuar me Janosh Huniadin në fushatën që po ndërmerrte kundër ushtrisë osmane prapa krahëve. Për këtë qëllim krerët shqiptarë i kërkuan Sinjorisë që t’i jepte para kohe, brenda 15 ditëve, pensionin vjetor që prej 1 400 dukatësh. Pra, ekzistonte interesi strategjik dhe përpjekja Skënderbeut për bashkim të forcave ushtarake me ato hungareze në luftë kundër osmanëve.

Menjëherë pas marrëveshjes më Venedikun, Skënderbeu bëri përgatitjet për ti ardhur në ndihmë Jonosh Huniadit, që sipas Kronistit Bofini, Huniadi i kishte kërkuar Skënderbeut që më nguti me ardhë në fushë betejë. Por Skënderbeu arriti tek me 19 tetor, një ditë pas mbarimit të luftës ku Huniadi ishte mundur dhe kishte pësuar humbje të rënda nga ushtria osmane. Sipas kronistit Bofini, trupar hungareze u gjendën në situatë të rëndë dhe kishin marr arratinë anekënd. Një pjesë të atyre ushtarëve që kishin shpëtuar kishin marrë arratinë në drejtim të Shqipërisë, dhe nja tredhjet kilometra nga vendi i Fushë Kosovës, Skënderbeu  i takoi ata. Skënderbeu u ofroi strehë. Sipas kronikës  të Raguzasit, Giunio Restit e shkruar në shekullin XVIII ardhja e princit shqiptar në ndihmë të Janosh Huniadit qe penguar prej Brakoviçëve, aleat i dhëndrit dhe sovranit të vet Sulltan Murati II, i cili kishte zënë grykat midis Shqipërisë dhe vendit të vet. Prandaj, për të mos mbetur pa u dënuar për këtë krim, shkruan Barleti: “Skënderbeu i cili ndodhej në kufijtë e Misisë, e mori vesh me pikëllim shpartallimin dhe shkatërrimin e ushtrisë së hungarezeve dhe, “… për të marrë hakun për pabesinë e Gjergjit (Despoti Gjergj Brankoviçi), u vërsul kundër viseve armike të Despotit, u vuri zjarrin e i shkatërroi me shpatë anë mbanë”. Skënderbeu vë në pah Barleti, trupave ushtarake hungareze e poloneze të shpartalluara u ofroi ndihmë me ushqim e banim. Pasta, u ndihmoi në transportimin e tyre me anije në qytetin e Raguzës, prej nga ky ata kanë mundur të kthehen në vendlindjet e veta. Edhe një pjesë tjetër e ushtarëve të Huniadit, të cilët u gjenden në malet e Çiçavicës, në afërsi të Vushtrrisë, iu ofrua ndihmë nga dukë Bogdani, një stërgjysh i Pjetër Bogadanit, të cilët pa vështirësi shmangën rrezikun nga ushtria osman që i ndiqte.

Është e ditur se Marin Barleti, ngjarjet e Betejës sw Kosovës në vitin 1448 i vendos në vitin 1444, duke e ngatërruar me betejën Varnës. 

Kjo ngjarje me karakter ndërkombëtar zë vend të dukshëm edhe në veprën e kronistit bizantin Dukas (1400-1470), “Historia turko-bizantine”. Dukasi shkruan për ardhjen e ushtrisë së Huniadit në Kosovë. “… Kur Jani mori vesh këtë, kaloi në bregun tjetër të Istrit, nga një rrugë tjetër dhe, mbasi kaloi të gjitha ngushticat erdhi në drejtim të Nishit ose drejt në Kosovë…”. 

Me informata të shumta vjen edhe kronisti raguzan me origjinë arbërore nga Lezha Giacamo Pietro di Lucari me veprën e tij “Capioso ristretto degli Annali di Ragusa” (Pasqyrë e gjerë e Analeve të Raguzës), të botuar në Venedik 1605. Ky autor, ndonëse ngjarjen për luftën e dytë të Kosovës e vë në vitin 1447, pra një vit para se të bëhej kjo luftë, jep përshkrim të gjerë rrjedhave të kësaj lufte. Ai flet për një luftë të rreptë, të cilën e fituan turqit. Po ashtu, edhe G. Luccari, si shumë kronistë të kohës, për disfatën e koalicionit kudër osman në Kosovë, më 1448, e fajëson despotin serb Gjergjin.

Për këtë ngjarje të rëndësishme, studiuesi N. Malcolm, shkruan: “Kjo, Beteja e Dytë e Kosovës, është një nga ato ngjarje që mund të kishin ndryshuar historinë e Ballkanit. Në qoftë se është e vërtetë se beteja zgjati tri ditë, atëherë ky është një tregues se forcat e të dyja palëve gati kishin qenë të barabarta. Ardhja e Skënderbeut, i cili kishte përvojë të luftës kundër osmane dhe kishte korrur suksese të konsiderueshme, me kohë do të kishte qenë vendimtar. Po të kishte pësuar ushtria turke në këtë betejë, “tërë historia e Ballkanit do të mund të ndryshonte””.

Rrethanat diktuan që trupat ushtarake të këtyre trimave të asaj kohe të mos ndodhen të bashkuar në fushën e betejës kundër trupave turke. Por, megjithatë angazhimi dhe heroizmat e njëmendta të mëdha të Skënderbeut dhe Huniadit, kundër të njëjtit armik – Perandorisë Osmane ia lehtësonin njëri-tjetrit detyrat historike që kishin marrë – çlirimin, pavarësinë dhe lirinë e vendit.

KONGRESISTI REPUBLIKAN KEITH SELF VIZITOI VATRËN

by

Sokol Paja/

New York, 22 Gusht 2024- Kongresisti republikan Keith Self përfaqësuesi i Distriktit të 3-të në Teksas vizitoi Federatën Pan-Shqiptare të Amerikës Vatra i shoqëruar nga Gino Mulliqi, Këshilltar Bashkiak në qytetin Wylie në Teksas dhe aktivisti i komunitetit shqiptar në Texas, Doc Vranici drejtues i “Albanians for America”. Në fjalën e mirëseardhjes kryetari i Vatrës Dr. Elmi Berisha shprehu mirënjohjen e thellë dhe vlerësimin e lartë për Kongresistin Keith Self, lidhjen e tij me kombin tonë dhe diskutoi rreth kontributit historik që Shtetet e Bashkuara të Amerikës i kanë dhënë kombit shqiptar. Përgjatë fjalës së tij Dr. Berisha kërkoi mbështetjen e kongresistit Keith Self në aprovimin e ambasadorit amerikan në Tiranë David Kostelancik dhe ambasadorin amerikan në Mal të Zi Bix Aliu, emërime këto kaq të nevojshme dhe të domosdoshme në një kohë që po rritet ndërhyrja e trysnia ruse në Ballkan. Kongresisti republikan Keith Self shprehi kënaqësi e respekt për vizitën te Vatra i shoqëruar nga veprimtarë të komunitetit shqiptar në Texas. Ai kujtoi kohën e bashkëpunimit me gjeneral Wesley Clarc, takimin me presidentin e Shqipërisë e Kosovës, kryeministrin e Kosovës dhe mbështetjen ndaj shqiptarëve përgjatë veprimtarisë së tij në Uashington. Gino Mulliqi, Këshilltar Bashkiak në qytetin Wylie në Teksas vlerësoi punën e jashtëzakonshme të Vatrës dhe vlerësoi Kongresistin për ndihmën në çështjen e Kosovës ku renditi ndihmën në kohën e bombardimeve të Serbisë nga NATO ku kongresisti Self kordinoi ushtarë nga 37 vende të ndryshme të botës në kohën e luftës së Kosovës. Kemi nevojë për miq të fortë në Uashington për të kontribuar për çështjen kombëtare, tha ndër të tjera z.Mulliqi. Veprimtari Doc Vranici drejtues i “Albanians for America” e cilësoi takimin në Vatër shumë të rëndësishëm dhe emocio al në respekt të historisë së Vatrës dhe komunitetit shqiptar në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Delegacioni i Vatrës përbëhej nga kryetari i Vatrës Dr. Elmi Berisha, sekretari Dr. Pashko Camaj, editori i Diellit, anëtari i kryesisë Ilir Cubi dhe veprimtari Anton Raja.