Archives for October 2024

Protesta masive për arsimin në vjeshtën e ‘97 ës në Kosovë

October 3, 2024 by s p

Fatlinda Bajçinca- Gashi/

E drejta për arsim shprehet në një numër të madh dokumentesh të Kombeve të Bashkuara dhe të të drejtave të njeriut, përfshirë Paktin Ndërkombëtar të të Drejtave Ekonomike, Shoqërore dhe Kulturore (neni 14), dhe Konventa për të Drejtat e Fëmijës (neni 28,29). Pasuruar me dokumente të tjera në lidhje me të drejtën për arsimim, si Deklarata Botërore për Arsim për të Gjithë( neni I,III, IV, VI, VII). Arsimi është e drejtë themelore. Është investimi i vetëm më i mirë që vendet mund të bëjnë për të ndërtuar shoqëri të begata, të shëndetshme dhe të barabarta ( neni 26), i Deklaratës Universale të të drejtave të Njeriut 1948. Më 1990- 1991 pushtuesit serbë vënë dry nëpër çdo institucion arsimor të Kosovës duke synuar ta ndalonin arsimimin në tërësi. Pa të drejtë arsimimi nëpër institucione, pa të drejtën e shërbimeve mjekësore nëpër ambulanta, spitale, pa të drejtë pune për kategoritë si: industri, miniera-xehtari, ekonomi, juridiksion, arsim, mjekësi, presioni sa vinte e rritej. Përdornin çdo mjet duke pretenduar ta nënshtronin popullin liridashës shqiptar dhe ta arrinin dorëzimin para pushtetit barbar serb.

Në vjeshtën e 1997’s afërsisht 30.000 studentë, shumë profesorë e intelektualë të tjerë me në krye prof. dr. Ejup Statovci( 1940-1999), bashkë me mbi 100.000 qytetarë marshuan- protestuan në mënyrë paqësore rrugëve të Prishtinës.

Kërkesë e jona ishte lirimi i pakusht i hapësirave arsimore universitare të okupuara padrejtësisht nga regjimi i dhunshëm serb. Në pranverën e vitit 1990 me datë 21 dhe 23 mars në ambientet e shkollave ku zhvillonin mësimin nxënësit shqiptar, u hodh helm (dimetil-phosphoditionat, sarin), dhe helme tjera të rrezikshme nëpër shkollat e qyteteve kryesore të Kosovës: Prishtinë, Podujevë, Ferizaj, Gjilan, Vushtrri, Mitrovicë etj. Gjithsej ishin 8 mijë nxënës të helmuar. Sulm tronditës dhe një ndër aktet më antinjerëzore që i njeh historia që pas luftës së Dytë Botërore.

Sërish më 1 shtator të vitit 1991 në oborrin e shkollës fillore “ Dardania” në lagjen Dardania, Prishtinë u atakuam me një akt brutal. Mbi 400 nxënës u bllokuam në objektin e shkollës si presion të pranohej planprogrami mësimor i Serbisë.

Rrugës për në protestën e 1 tetorit të ‘97- ës secili nga studentët jam e bindur që kishim përvoja po kaq të hidhura në raport me regjimin serb. Andaj s’kishte frikë nëpër rrugët e Prishtinës. Kishte këmbungulje e besim, pavarësisht faktit që protesta zhvillohej përballë policisë serbe të armatosur rëndë. Protestuesit ishin paqësorë dhe vazhdonin rrugës për në lagjen Velania ( Prishtinë), por të vetëdijshëm se ishim përballë një regjimi që e njihnim mirë për represionin, për të bëmat e llahtarshme ndaj nesh dhe nëpër Ballkan. Shpërtheu ndërhyrje e dhunshme, hedhje e gazit lotësjelles dhe dhunë brutale nga policia serbe mbi studentët dhe të gjithë protestuesit.Ne nuk ndaleshim, nuk dorëzoheshim. Me të drejtë na quajnë brezi i sakrificës dhe kthesës historike. 1 Tetori ishte akt sublim.

Frang Bardhi, dijetar i shquar i tokës së Arbërit

October 3, 2024 by s p

Gjon F. Ivezaj/

Fizionomia e Kishës Katolike në trojet etnike shqiptare, nuk mund të jetë e plotë e pa cituar kontributin e madh që kanë dhënë gjatë shekujve të historisë prelatët e saj dhe komuniteti i Urdhërave ose Kuvendeve të hershme Katolike, si: Benediktinët (shek.XII) dhe Françeskanët (shek.XIII), që nën moton himn “Lutu dhe Puno”, kanë mbetur gjurmë të thellë në të gjithë elementët e qenësisë dhe vetëdijes së popullit të lashtë iliroarbëror, së cilës i shërbyen me përkushtim të veçantë. Kështu kleri vendor e ai i lartë në Arqipeshkvinë Metroplitane Katolike asokohe, përveç shërbesave fetare të përditshme, ishte përkushtuar hulumitimit te vlerave të gurrës së etnokulturës së popullit të vet. Ato e kanë shtuar më shumë ndjenjën e dashurisë dhe respektit për grigjën në udhën e Zotit, dijes dhe përparimit të pandërprerë. Kjo tregon, se krishtërimi dhe kultura e saj ishte kompakte dhe solide, përparimtare dhe një shtysë e mirë, për të rradhitur popullin e arbërit në një nivel me kulturën civilizuese të kohës. Struktura e tërësisë kulturore arbërore, që ka mundur të mbijetojë deri në ditët tona, në formë fragmentare ose e plotë, është drejtëperdrejtë merite e kontributit të komunitetit të larmishëm të barinjve shpirtërorë të krishtër dhe grigjës, që epërkrahu dhe mbrojti me gjoks çdo vlerë emancipimi i popullit.

I kësaj shkolle diturie, me gjurmë të dukshme e të pashlyeshme në memorien e historisë së popullit arbëror, ishte dhe mbeti kleriku katolik françeskan At Frang Bardhi (1606- 1643), i cili, për të mos braktisur rrënjët hershme kristiane ndër shqiptarë, përmes Relacioneve të tij, do të shprehin kerkesat e perseritura , për të shkolluar klerikët e rinj arbërorë në kolegjet e huaja apo për të emruar në dioqezat e vendit ipeshkëvij arbëror, duke mundësuar kësisoj më vonë hapjen e mësojtoreve në gjuhën e nënës. Asokohe në Arbëri, dominonte kleri katolik i huaj, ku misionarët e huaj drejtonin kongregacionet (urdhërat misionet shpirtërore) të shprendarë ne të gjithë trojet etnike shqiptare. Prania e klerit të huaj nga ana e tjertër e veshtirsonte ne maksimum mënuren e komunikimit me popullin( mbasi edhe mesha per besimtatet thuhej në gjuhën latine dhe predikimi latinisht ose italisht ), ku ato shërbenin mbasi një pjesë të madhe e tyre nuk e zotërojnë gjuhën arbërishte, nuk njihnin doket, zakonet, traditat, ritet e lashta të popullit në zonat urbane dhe rurale. Në mënyrë që punët e Kishës dhe të hierarkisë së lartë të shikonin në rrjedhjen e tyre të natyrshme pa probleme apo fërkime të brendshme At Frang Bardhi, disa herë këmbë nguli për organizimin e klerit vendas, shkollimin e tyre në kolegjet italiane për filozofinë dhe teologjinë dhe evropiane në teresi. Gjithashtu frat Bardhi, këmbëngultë së bashku me bashkatdhetarët e vet, që këta barinj të rinjtë shpirtrorë duhet të mësonin gjuhën e arbërit, që ishin pranë grigjës së vet se ciles ata me përkushtim i shërbejnë në sherbesat fetare, si: pagëzim, krezmim, kungim, vojim, rrëfim, kurora e martesës, në rastet e lindjes së fëmijëve të vegjël, pagëzimin e shtëpive të tyre, në gëzimin dhe hidhërimin e banorëve të familjes së tij. Dhe ky interesim i jashtëzakonshëm i tij (si një atdhetar i vërtetë), shprehet edhe në Lutjen me shkrim, përmes të ciles i drejton klerikëve te lartë në Vatikan, midis të cilave kishte shumë dashamirë dhe miq që admironin historine e lavdishme të popullit arbëror. Lutja e tij e famshme me vetëdije të lartë, tregohet para një prelati të Romës, kur At Frang Bardhi i kërkon “Pash zemrën e Zotit, të mos na dërgoni ma ipeshkvij në këto anë që të jene me kombësi sllave.” Françeskani arbëror në Relacionet e tij pershkruan krahinën e Zadrit, që asokohe kishte strukturën administrative të një republike, jep një panoramë të pejsazhit te bukur të vendit, cilesite e vendasve, veshjet dhe jetën e vështirë ekonomike, plot të varfëri dhe mjerim në këto zona.

Ndër të tjera meshtari Bardhi përshkron Pukën dhe banorët malorë të saj, në Relacionin e parë të vitit 1637, ndërsa në Relacionin e dytë përpiluar po prej tij në vitin 1638 , ka lene një tjetër panoramën te kohës në krahinen e Pultit (Malësi e Madhe, zona e Dukagjinit) dhe banorët që e popullojnë atë. Kjo tregon se frati ishte një shitës dhe vëzhgues i kujdeshëm i banorëve dhe jetës së veshtire të tyre, duke qëndruar stoik mes maleve të thepisura dhe mos iu dorëzuar armikut turk, që i kishte detyruar të merrnin udhën e veshtire të jetës mes bjeshkëve. Gjate viteve ne vijim me radhë Bardhi jep informacione për Spasin, Pultin, Iballën, Kelmendin. Tre vite më vonë ai sërisht jep Relacionin e tretë, hartuar në vitin 1641, ku, si tematikë ka Zadrimën dhe banorët e saj të hershëm autokton, jetën e vështirë dhe ekonomike dhe politike të kohës që zhvillohej në atë vend etj. Pra, sikurse shihet, në tërësinë e relacioneve të Bardhit, bie në sy një përshkrim i hollësishëm për kohen për gjithçka ndodhte brenda njësisë ose rajonit të banuar në këtë mënyrë hirarkia e lartë në Vatikan, krijon një ide dhe merrte informacionin e bollshem për gjendjen ekonomike, politike dhe shpirtërore të besimtarëve katolik në rajonet te ndryshme të Arbërisë. Pra vepra e Imzot Bardhit, përmblidhet me emrin origjinal “Franciscum Blanchum”, vepra e të cilës titullohet: “Dictionarium Latino-Epiroticum”, botuar në Romë në vitin 1635.

Shenojmë se ky eshte autori i veprës së pare te plote te mirëfilltë ne fushen albanologjisë, fjalori i cili veçse është cituar ndonjëher ose shpesh autori është lënë anonim nga vetë sisitemi komunist, sepse nuk donte të tregonte, se ishte pikërisht Kleri Katolik dhe prelatët e saj, që kanë bërë të mbrohet me përkushtim emri dhe vlerat e paçmuara të Arbërisë gjatë shekujve. Francesco Bianchi “Relacione” (origjinali italisht), dërguar Vatikanit në vitet 1637, 1638 dhe 1641. Këto janë botuar për herë të parë në gjuhën shqipe në vitin 1965, me tekstin origjinal të përkthyer në gegnisht nga stuiduesi Prof. Injac Zamputti. Pra, sikurse shihet në terësi , kur ka pasur ndoni botim te kleriku ose prelati të klerit katolik (sikurse është rasti i Imzot Frang Bardhit), në hyrje të veprës, mbas përkthimit nga censura e kohës komuniste është hequr titulli i shenjës dalluese të klerikut katolik. Për më tepër në antologjitë e letërsisë shqipe (me karakter historik), të botuara gjatë vitëve të diktaturës komuniste nuk është përdorur asnjëherë titulli i klerikut, por është thirrë thjeshtë sikur ai të ishte laik i rëndomtë. Dihet se askohe të pakët ose raste të rralla ka treguar historia, që shekullarët ose laikët, janë marrë me hulumtime apo të kenë dhuruar vepra dinjitoze si pasaporta të identitetit të kombit shqiptar ndër shekuj. Nëse do të shikohet me kujdes dhe pa xhelozi, del se nëna ka të ruajtur në gjirin e arkivave të veta shembuj konkretë, ku, dallohet firma ose vula e klerikëve të lartë ose të thjeshtë te kuvendeve katolike që natyrshëm dhe me devocion kanë shërbyer në Shqipëri puno për popull dhe lute me te gjithmonë. Ky shembull është i barabartë edhe me shtete të tjera të Europës Perëndimore, ku, në të gjithë rrymat e hershëm të artit, kulturës, shkencës etj., ndihet ose gjendet nënshkrimi dinjitoz i Kishës Katolike, prelatëve, meshtarëve të thjeshtë, të cilët gjithnjë krahas shërbesave fetare të përditshme gjenin kohën dhe me pasion iu përkushtuan artit, kulturës së popujve ku ato shërbenin, duke gëzuar nder dhe respekt prej popujve të cilët atoi u dhanë gjithçka pa shpërblim, harxhuan mundin, djersën dhe energji të mëdha në fushat e dijës njerëzore… Duke mbetur sërisht në brendësi të temës sonë, theksoj, se Relacionet në fjalë, duke i vlerësuar shumë për periudhën kur ato janë hartuar (nën hundën e Perandorisë barbare Turke), përmbajnë informata interesante “Mbi gjendjen e Shqipnisë Veriore dhe të Mesme në shek. XVII”, vëllimi II, që përfshin harkun kohor të vitëve 1634-1650.

Këtu gjithashtu jepen të dhëna të vlefshme mbi organizimin e strukturës fetare, politike dhe ekonomike, për zonën që (kronisti ose raportuesi) ka shkelur pëllëmbë për pëllmbë. Këtë shembull kishte ndjekur edhe figura e shquar e kombit tonë Imzot Pjetër Bogdani, prelat i lartë i Arqipeshkvisë më të vjetër mbi 900-vjeçare të Tivarit (sot në Mal të Zi). Në tërësi të gjithë Relacionet, që i dërgoheshin Vatikanit, po të shikohen sot mbas dhjetra shekujsh del se kemi një vijimsi të autoktonisë në trojet etnike arbërore deri në ditët tona. Arbërit ose sot shqiptarët, janë pasardhësit e drejtpërdrejtë të pellazgëve dhe ilirëve, që kanë jetuar në këto troje, duke ruajtur etnicitetin, gjuhën, zakonet, ritet dhe civilizimin e barabartë me shtetet e kulturat e larta të asaj periudhe. Të gjithë burimet informative sot, tregojnë toponiminë e lashtë të qendrave urbane dhe rurale, lashtësinë e tombulave (varrezave të hershme ilire), gjurmët e së cilës na bëjnë krenar se jemi bijtë e popullit më të lashtë në Europë. At Frang Bardhi “La Profession della Santa Fede” (Dëshmia e Fesë), shkruar në vitin 1637. Ky përkthim, ende nuk dihet se ku gjendet, mbasi ka humbur ose nuk janë gjetur gjurmë të ekzistencës së tij. Shpresoj se në të ardhmen studiuesit e tjerë shqiptarë në vendlindje, do të bëjnë përpjekje për ta gjetur diku në arkiva, që padyshim mbetet një vepër e një rëndësie të veçantë për popullin dhe albanologjinë tonë. Një tjetër vepër e rëndësishme e Bardhit nuk është gjetur deri më sot. Ajo quhet: “L’Ordine del Synodo Posta Pontificale Romani” (Urdhëri i Sinodit i Vendosur në Pontifikatin Roman), botuar në vitin 1637.

Françeskani At Bardhi nga Zadrima, është i vetmi arbëror që ka mundur të na japë “Fjalorin e Parë të Gjuhës Shqipëri”. Dijetari dhe kleriku i përkushtuar dhe tepër i shquar Bardhi, vuri gurin e parë në themelet e liksigrafisë arbërore disa shekuj më parë. Ai e nisi këtë punë në shenjë dashurie të madhe për gjuhën e nënës, në mënyrë që të mos asimilohet nga fjalët e shumta me shprehje të huaja. I shtyrë nga dashuria e zjarrtë për pasuritë e pashtershme leksikore të popullit, dijetarët e trevave ku jetuan e punuan Urdhëri Françeskan në trevat Veriore të Shqipërisë. Sikurse vlerëson studiuesi dhe ishprofesori i Universitetit të Shkodrës Prof. Simon Pepa, në librin e tij: “Zadrima dhe bijtë e ndritur të saj” (Shtëpia Botuese “Camaj-Pipa”, Shkodër, 2003, f.51), ku, ndër të tjera shkruan: “Bardhi lindi më 1606 në Zadrimë… Sa i takon fshatit të lindjes, dijetarët rreshtohen në dy grupe. Për Kallmetin, janë: At Justin Rrota, Zinadrin Kodra etj., ndërsa për Nënshatin, janë misionari italian At Dedë Pasi, Kolë Kamsi, Prof. Kolë Ashta, Palokë Duka etj.” At Frang Bardhi, hapat e para të dijës i mori nga të afërmit e tij, ku, në mes të tjerash mësoi edhe turqishten, të cilën e shtini në përdorim në Fjalorin e vet, si dhe sllavishten, mbasi në “Apologjinë për Skënderbeun” do ta krijojë Marnaviqin, për interpretim të gabuar të disa fjalëve sllave. Trungu i familjes së Bardhajve, janë shquar për emër të mirë që kanë lënë disa klerikë. I tillë ishte Tolozi, i caktuar si Ipeshkëv i Zadrimës në moshën 80-vjeçare, Nikolla, Gjergji etj. Rrugën e tyre e ndjek edhe filizi i ri i kësaj peme prodhimtare, ku Frangu do të vijojë studimet e larta në një nga kolegjet e famshme të Italisë, me emrin e lashtë shqiptar ilirian, në Loreto, të cilat i vijoi pa shkëputje për 7 vjet.

Vitet kalojnë njëra mbas tjetrës dhe At Frangu krahas misionit si bari shpirtëror në vreshtëne madhe të Zotit, për asnjë çast nuk e shkëput vëmendjen nga fushat e dijës dhe burimeve të pashtershme të gurrës popullore, pranë së cilës ai grumbulloi nektarin të cilën e përpunoi dhe e dhuroi për brezat e shekujt e ardhshëm në veprat e tij. Synimi i tij ishte që të gjithë arbërorët të shkruajnë e flasin lirshëm në gjuhën e nënës, sikurse edhe shërbesat fetare të kryehen nga meshtarët po në gjuhën amtare që të kuptohet më mirë mesazhi dhe domethënia e tyre për të jetuar realisht praninë e Zotit në zemrën e tyre… Mirëpo kjo gjë do të bëhet realitet vetëm në vitin 1967, kur Papa VI i Romës shpall Koncilin II Vatikanas, në esencën e së cilës qëndronte thënia e meshës në gjuhën (shqipe në rastin tonë, shënimi im Gj.F.I.) në të cilën shërbente bariu shpirtëror, pavarësisht nga cili shtet ai vinte e meshonte për popullin e besimit katolik. I riu 37-vjeçar Bardhi, si pasojë e punës së madhe dhe shërbesave fetare të pandërprera, kaloi në amshim si Ipeshkëv i Zadrimës në Nënshat, në moshë fare të re, në pranverën e vitit 1643. Prelati i ynë i dha shumë Atdheut e kulturës arbërore. Meqenëse ky ishte klerik katolik, nga sistemi komunist kundërklerikal dhe kundërkatolik i Enver Hoxhës, u la në harresë dhe nuk u vlerësua si duhet. Sërisht, sikurse shkruan studiuesi Prof. Simon Pepa: “Vetëm një shkollë 8-vjeçare në fshatin ku lindi, sot ka emrin e tij. Edhe pllaka përkujtimore e vënë për të, u thye copë-copë nga fortuna kundër fesë, në vitin kobzi 1967, me motivacionin se Bardhi ishte klerik.”

Edhe sot mbas 400 vjetësh jeta dhe vepra e këtij prelati të lartë të Kishës Katolike Shqiptare, ka mbetur e paharruar nga populli së cilit i shërbeu me devocion si ungjillizues i Fjalës së Zotit, besimtarëve të përkushtuar që natyrshëm ai i kishte përfshirë në udhën e besimit në Zot, ashtu dhe si dijetar mendjendritur, duke i bërë të njohura trevat arbërore përtej kufirit shtetëror të shtetit të Arbërit. Shkencëtarët albanologë dhe studiues të huaj dhe vendas, sa herë që trajtojnë në punimet e tyre çështje të kulturës së hershme shqiptare (arbërore), citojnë me respekt edhe punimet e hershme të bëra nga një prelat i lartë i Kishës Katolike në Shqipëri, që janë sot dëshmia më e qartë e punës konkrete që Imzot Frang Bardhi ka bërë përherë për popullin e vet.

KËRKIME NË THEMELET E MADHËSHTISË

October 3, 2024 by s p

Kosta Nake/

Uitman është poeti më i madh demokrat amerikan, simbol i njeriut me dinjitet dhe shpirt të lirë, trumbetar i vëllazërimit brenda një populli dhe mes popujve, mbështetës i luftrave të popujve për çlirim nga skllavëria ose pushtuesit dhe adhurues i paqes në botë si shprehje e unitetit universal të ngritur mbi ura antitpodesh të shumta. E kam lexuar dikur botimin e parë të këtij vëllimi, një lexim i shpejtë dhe i parakohshëm, që nuk kishte lënë gjurmë përveç titullit, kurse në këtë lexim të dytë e ndjeva madhështinë e poetit dhe të veprës së tij, m’u duk sikur gjeta dhe burimin ku kanë pirë disa nga poetët tanë të shquar. Për të zbuluar themelet e kësaj madhështie i bëra edhe një lexim tjetër të shpejtë për të përforcuar ato që kisha parë dhe për të vëzhguar ato që kisha kaluar nxitimthi. Uitman është poet i apostrofave të fuqishme që të zgjojnë nga letargjia e jetës monotone, ta ngjethin mishin, ta ngrenë moralin, të vënë në lëvizje. Apostrofat janë brumi poetik i patosit ose frymës që i japin vlerë qenies njerëzore. Ato kanë qenë tipar i poezisë së re shqiptare të viteve ’60, kur shoqëria jonë ishte ende nën efektin e idealeve të larta dhe e atmosferës plot shembuj njerëzish idealistë. Shoqëria e sotme pragmatiste, individualiste dhe egoiste i ka hequr poezisë bazamentin e këtyre shpërthimeve të sinqerta dhe përbashkuese dhe apostrofat uitmane e pakëta mund të shkaktojnë habi, e shumta mund ta bëjë për të qeshur një kategori njerëzish që lundrojnë mbi anijet e drogës, të armëve dhe prostitutave.

Shpërthimi i parë apostrofik, që më tepër ka funksionin e nxemjes para vrapimit, ndodh te poezia “Vite të modernëve”:

“Vite të modernëve! Vite të të parriturve,

Horizonti juaj po ngrihet – e shoh tek hapet për drama më madhështore…

Gjithë këto ëndrra ethesh ekstatike, o vite!

Ëndrrat tuaja, o vite, si ma përshkojnë zemrën…

Amerika dhe Europa e rritur po veniten, tërhiqen si hije prapa meje,

E parritura më vigane se kurrë, po marshon, po marshon mbi mua.” (f.45-46)

Shpërthimi i dytë vjen te poezia “Europa”:

“O shpresë e besë!

O mall i patriotëve të arratisur!

O mizëri me zemra të brengosura!

Ktheni sytë nga fitorja dhe niseni prap luftën…

Liri! Të tjerët le ta humbin shpresën në ty.

Po unë kurrë nuk do të dëshpërohem!” (f.62-64)

Si shpërthim i njëpasnjëshëm, liria do të thirret edhe te poezia “Franca”:

“O liri! O shoqja ime!…

O më duket se era e lindjes po na sjell marshimin triumfal kundrejt lirisë.” (f.66)

Poezia “Lotë”, edhe pse e pakët në vargje, ka një ngarkesë të madhe apostrofike:

“O stuhi, që linde, u rrite, e turresh poshtë e lart zallit,

O stuhi, natë e marrë e tmerrshme! O furtunë e tërbuar!

O hije që je ditën aq e hijshme e me sjellje të mira, me fytyrën të qetë e çape të rregullt,

Po natën kur shpëton dhe nuk vë re se ç’ka,

O atëherë ç’oqean i çliruar lotësh! Lotësh! Lotësh!” (f.74)

Te poezia “Rrihni, daulle, rrihni!” grishja duket sikur të rrëmben edhe ty si lexues:

“Rrihni, daulle, rrihni! Bini, bori, bini!

Nga dritaret, nga dyert buçima të futet me forcë, pa mëshirë… Rrihni, daulle, rrihni! Bini, bori, bini!

Mbyteni zhurmën e tregut, mundeni poteren e rrotave të udhës…” (f.99)

Te poema “Kënga e udhës së madhe” apostrofës qëndrore “o udhë e madhe” u shtohen edhe elementë të tjerë që lidhen me të:

“Erë, që më jep frymë për të folur!

Kodrina që më kapni mendimet e shpërndara dhe u jepni trajtë!

Dritë që më mbështjell me gjithë sende me rreze të njëllojtë!

Shtigje me të përpjeta e tatëpjeta në çdo krah të udhës!

Besoj se keni plot gjëra të padukura, sa fort ju dua!” (f.125)

Apostrofa qëndrore është ndërtuar si bashkëbisedim:

“O udhë e madhe, ku udhëtoj, mos po më thua: Mos më lerë?

Mos po më thua: Mos guxo! Po më le, më humbe!”

Mos po më thua: Jam përgatituar, jam sheshuar, nuk më mposhtin, qëndro me mua?

O udhë e popullit! Të përgjigjem: Nuk trembem prej teje, por të dua,

Ti ma shpreh veten time më mirë nga sa mund ta shpreh unë vetë…” (f.126)

Te poema “Kur çeli jargavani vjet në oborr te porta”, apostrofat marrin brumë nga natyra për t’ua gatuar njerëzve:

“O yll vigan që re në perëndim!

O hijet e natës! O natë krye e pikëllimit!

O yll i madh që perëndove! O muzg i zi i zi që na fsheh yllin!

O duar që m’u lidhët! O zemër që m’u bëre copë-copë!

O re mizore që më rrethon e më burgos shpirtin!” (f.150)

“O zë që rrjedh i lirë, i rimë, i dhembshur!

O çlirimtar i egër i shpirtit tim! O këngëtar i mrekullueshëm!” (f.156)

Te poema “Trumbetari misterioz” apostrofa fokusohet te heroi i paralajmëruar:

“Kumbo, trumbetar, lirisht e qartë, po të ndjek…

Kumbo, trumbetar, dhe për sytë e mi të çelur…

Kumbo përsëri, trumbetar, dhe tema jote qoftë,

Ajo që pushton gjithë botën…Dashuria…

Kumbo përsëri, trumbetar, përgjo luftën…

Tani, trumbetar, bjeri këngës sate të fundit,…

Këndomi shpirtit tim, ngjallma shpresën e vdirë,

Forcoma besimin e dobët, jepmë vegimin e së ardhmes,

Më jep përfytyrimin dhe gazin e saj.

O këngë ngazëllimi e lumturie! (f.162-165)

Poema “Kënga e gëzimeve” përbën një nga shpërthimet më të mëdha e më të fuqishme apostrofike që përimton të gjitha gëzimet e jetës dhe fton në ansamblin e tyre elementë materialë dhe shpirtërorë:

“O zëra kafshësh! O shkathtësi dhe balancim i peshqve!

O pika pika shiu të derdhura në këngë!

O dritë dielli, lëvizje të valëve të shprehura në këngë!

O fllad i njomë i kripur…

O lundrim nëpër lumenj!…

O gëzim i shpirtit tim, i pangopur, i shpejtë si vetëtima!…

O shëtitje të këndshme nëpër ara e kodrina!

O fletë e lule gjethesh të rëndomta!…

O gëzime të inxhinierit në lokomotivë…, të kalorësit e kalorëses…,

të zjarrfikësit…, të mundësit…, të oratorit…, të nënës…, të rritjes e përtëritjes…, të luftës me balenat…, të bujkut…, të shokëve…, të ditës së bukur…, të muzikës së ëmbël…, të drekës së begatë…, të shëtitjes vetmore…, të mendimit mbi vdekjen…, të idealit të dashurisë së mirë… (f.181-189)

Të së njëjtës natyrë me këtë poemë janë dhe apostrofat e poezisë “Këngë për të korrat 1867”, por ndryshe nga të tjerat, më solli afër kopshtin poetik të Dritëro Agollit:

“O tokë që s’ke zë, lejomë të flas unë!

O të korrat e vendit tim! O verë me prodhim të pasur

O tokë e murrme pjellore, e mburrisur, dorëhapur pa kufi!

Një vjershë po të thurr e të këndoj.” (f.192)

Poezia “O yll i Francës!” e ka apostrofën të shpallur që në titull dhe ftillohet:

“O yll i zbehtë i rrahur!…

O anije e Francës, e sprapsur e dërmuar!” (f.211-212)

Kryepoema e vëllimit është “Këngë për veten time” që ka gjithçka për të ilustruar stilin dhe vlerat e një poeti, rrjedhimisht ka një inventar të pasur apostrofash:

“Pushtomë, o natë gjizhveshur! Pushtomë, o natë magnetike…

Qesh, o tokë epshore me frymë të freskët,

O dashuri e zjarrtë që s’të shpreh dot me fjalë!..

O erë e shpejtë! O hapësirë e kohë!…

O grimë rini! O elasticitet që përherë e zgjatim!

O burrëri e pjekur, e përmbajtur, që lulëzon e plotë…”

Dhe dy vargje për ta përmbyllur me kopshtin Agollian:

“Tokë! Duket se diçka pret prej meje;/Folë, moj plakarushë, ç’të mungon?” (f.270).

Uitman është arkitekt i enumeracionit, mjeshtëri që bie në sy fund e krye këtij vëllimi poetik dhe karakterizohet jo vetëm nga shumëllojshmëria e leksikut ndërtimor, por edhe nga intesiteti i ndryshëm i përdorimit të vargjeve enumerativë. Kjo veçori stilistike ka patur ndikim të madh në letërsinë botërore, posaçërisht në letërsinë moderne shqiptare, si një mundësi e jashtëzakonshme për të rrokur sa më shumë vend në kohë e hapësirë, por edhe për një përimtim të mjediseve dhe karaktereve, mundësi që mund ta realizojnë me sukses vetëm talentet sipërane.

Enumeracioni nuk është një figurë stilistike e kërkuar, ajo madje mund të jetë si kërkesë e brendshme e përmbajtjes së poezisë siç ndodh te “Falënderje pleqërishte” ku njeriu duket sikur do të bëjë një deklarim, pasi ka mbledhur një ngarkesë të madhe emocionale që ka nevojë të shkarkohet. Përse është ky falenderim? “Për shëndetin, për diellin e amëshuar, për ajrin e rimë,/Për jetën…/ Për kujtimet e paçmuarshme…/ Për gjithë ditët e mia…/Për fjalët e mira, përkëdheljet, dhuratat nga vise të huaja,/Për vatrën, për verën e mishin, për ngjatjetimin që më sjell gëzim…/ Për gjithçka që rron, për dashurinë, punët, fjalët, librat, për ngjyrat e format,/Për gjithë njerëzit e palodhur, të vendosur, trima, që sulen të mbrojnë lirinë…”

Vendin e parë në këtë vëllim e zënë enumeracionet emërore që mund të ngjishen brenda një vargu apo që shtrihen në disa vargje të njëpasnjëshëm.

“O t’u bësh ballë natës, erës, etjes e urisë, talljes, së keqes e disfatës…” (f.17) “Klithma, zjarr, gjak, vdekje, dehje, marrëzi.” (f.200)

Enumeracionet emërore mund të organizohen kuptimisht si skuadra artizanësh a mjeshtërish, si: zdruktar, murator, lundërtar, detar, këpucar, kapellar, sharrëxhi, pendar, etj, siç ndodh te poezia “Dëgjoj tek këndon Amerika”; ato i ngjajnë një inventari me grupe artikujsh siç ndodh te poezia “Bota nën ujin e detit” ku shquhen grupet e bimësisë ujore, ngjyrat e gjallesave të ujit dhe kafshët e mëdha. Enumeracioni me profesione rimerret edhe te poema “Këngë për veten time”: tavanxhiu, piloti, gjuetari, tjerrësja, tipografi, makinisti, kalldrëmxhiu, piktori, dirigjenti, lopari, konduktori, etj.

Anafora është një figurë stilistike që sakrifikohet për t’i dhënë forcë të veçantë enumeracionit. Ajo mund të jetë një emër, siç do të ilustrohet më poshtë, mund të jetë lidhëzë, përemër, mbiemër, pjesëz, etj. P.sh. te poezia “Salut au monde” përemri “ti” përdoret 22 herë si ananforë, te poema “Këngë për veten time” anafora “duke” përdoret 11 herë, “më kot” 9 herë, “dhe” 9 herë, “përjetë” 6 herë, “i kënaqur” 5 herë, etj.

Te poema “Kënga e gëzimeve” enumeracioni në rrafshin sintaksor përftohet nga togfjalësha që paraprihen nga anafora “gëzimi” pasuar nga përcaktorët “i shokëve, i ditës, i drekës së begatë, i të menduarit, i shëtitjes vetmitare, i idealit.” I njëjti ndërtim ndeshet te poema “Kënga e sëpatës” që paraprihet nga anafora “figura.”

Enumeracionet emërore që duket sikur luftojnë për titullim kampion në këtë vëllim janë ai për pjesët e trupit të njeriut te poema “Këndoj trupin elektrik” dhe ai për veglat e punës dhe lëndët e ndërtimit te poema “Kënga e sëpatës”; grupi i parë ka një vështrim anatomik prej doktori dhe përmenden rreth 70 të tilla të grupuara sipas vendndodhjes apo sipas funksionit. P.sh. pjesët e kokës: “Krye, qafë, leshra, veshë, kërmillëzat, daullet e veshëve…” ose te dora: “kyçet e nyjet e dorës, pëllëmbë, gishti i madh, tregonjësi, thonjtë…” Grupi i dytë ka rreth 40 njësi pa ndonjë organizim strikt: “Shata, grabuja, cfurku, kalemi, karroca, sharra, çekiçi, sqepari, turjela, karrigia, tryeza, kadja, rrota e fuçisë, deriçka, korniza, dyshemeja…”

Dy vargje enumeracionesh të ndërthurrur si gërshet përshkojnë në dy faqe poezinë “Salut au monde” ku përmenden shumë popuj të botës dhe disa emra gjeografikë. Sa keq që poeti nuk e ka identifikuar mes tyre Shqipërinë dhe shqiptarët!

Poema “Kënga e udhës së madhe” ka disa vargje enumeracionesh emërorë për njerëzit që kalojnë në udhë, për objektet që ndesh ndanë udhës.

Enumeracioni ndihet edhe në fjali pyetëse që shenjohen me anaforë si te poezia “Vite të modernëve”:

“Mos po kuvendojnë gjithë kombet?

Mos do të ketë vetëm një zemër gjithë lëmshi i dheut?

Mos po formon njerëzimi vetëm një masë?”

Por mund të jenë edhe pyetje me karakter ndërtimor të ndryshëm, si te poema “Kënga e udhës së madhe”:

“Ky mall përse është?

Këto mendime në errësirë përse janë?

Përse ka burra e gra… që ma ndezin gjakun?

Përse kur më largohen, më mpihen e më bien flatrat e gëzimit?…

Ç’është që papandehur shoqërohem me të huaj?…

Ç’më bën të jem i lirë për vullnetin e mirë të një guaje a të një burri?”

Shkalla më e lartë është përftimi enumerativ i apostrofave te poema “Kënga e gëzimeve”:

“O zëra kafshësh! O shkathtësi dhe balancim i peshqve!

O pika pika shiu të derdhura në këngë!

O dritë dielli, lëvizje të valëve të shprehura në këngë!

O fllad i njomë i kripur…O lundrim nëpër lumenj!…”

Enumeracionet foljore kuptimisht kanë aftësi shkallëzuese:

“O stuhi që linde, u rrite, e turresh poshtë e lart gjatë zallit…” (f.74) “O trumbetar, më duket se jam unë vegla që po lot,/Po m’i shkrin trutë e zemrën, m’i loz, m’i heq e m’i ndryshon pas qejfit.” (f.165) “Përplaset, goditet, plagoset, po mbahet sa kohë ka frymë.” (f.168) “Të ofendojnë, të torturojnë, të hedhin në burg.” (f.178) Enumeracioni foljor më i pasur i jep bukuri të veçantë poemës “Kënga e gëzimeve” me folje të mënyrës lidhore që kryesojnë fillimin e çdo vargu: të shijosh, të ndjesh, të vëresh, të vesh në betejë, të dëgjosh bataretë, të shohësh si bien e si vdesin njerëzit, të shijon të egrën shije të gjakut, të kënaqesh me plagët dhe vdekjen e armikut…”(f.185) Kurse te poema “Këngë për veten time” foljet e mënyrës lidhore paraprihen nga lidhëza veçuese “as”:

“Nuk do t’i marrësh nga dorë e dytë a e tretë,

As do të shohësh me sytë e të vdekurve,

As do t’i ushqesh me fantazma librash,

As do t’i shohësh me sytë e mi

As do t’i marrësh gjërat prej dorës sime.”

Edhe pse me një përdorim më të kufizuar, nuk mungojnë ndërtimet mbiemërore që mund të tingëllojnë edhe si enumeracion epitetesh si te poezia “E para lule radhiqe”: “E freskët, e thjeshtë dhe e bukur,/ E çliruar prej robërisë së dimrit…/E rimë, e qetë, e artë si agimi…”, te poema “Këngë për të korrat 1867”: Nuk qenë ushtarë parade, të rinj, po veteranë/ Të lodhur e të thekur, të bukur, të fortë… të forcuar në shumë fushata, të farkuar në shumë beteja…” Enumeracioni i epiteteve kulmon te poema “Kënga e udhës së madhe”: “Shpirti udhëton…/I madhërishëm, hijerëndë, i hidhëruar, i vetmuar, i mashtruar, i marrë, i turbulluar, i dobësuar, i pakënaqur,/I dëshpëruar, krenar, i dashur, i sëmurë, i pritur mirë, i pritur keq nga njerëzit…”

Uitman krijoi poezi me varg të lirë dhe çdo varg mëton të mbajë një ngarkesë të plotë mendimi, kjo bën që hapësira fizike e faqes së librit të jetë e pamjaftueshme për shtrirjen e tij, prandaj vazhdon edhe në hapësirën vijuese. Në këtë rast, përveç kryeradhës, kufijtë e poezisë ndahen nga kufijtë e prozës me anën e përdorimit të shpeshtë të anaforave dhe përdorimit të rrallë të epiforave, pastaj përforcohet edhe me përsëritjen brenda strukturave poetike.

Kur flasim për prozën, nganjëherë veçojmë brenda saj fragmente ose copa krejt të pavarura që kanë një ritëm të ndryshëm ligjërimi, kanë një përqëndrim më të madh figurash stilistike dhe i quajmë proza poetike. Tek Uitmani ndodh një dukuri e kundërt, ka fragmente poemash ose poezi të veçanta që mund t’i quajmë poezi prozaike. Kjo ndodh sepse Uitmani operon me mjete të prozës, siç janë rrëfimi i një ngjarje, evokimi i së kaluarës, portretizimi i një karakteri njerëzor ose i një sendi natyror, pikturimi me fjalë i një peizazhi apo i botës së gjallesave.

Së pari, ka rrëfime që pësojnë metamorfozë duke ndryshuar skeletin nga rreshta në vargje. Poezia “Oskeola” është një rrëfim poetik për çastet e fundit të jetës së heroit të njohur mbështetur mbi foljet që enumerojnë veprimet sipas radhës: “…u ngrit në shtrat e ndenji më bythë,/Veshi uniformën ushtarake, ngjeshi brezin,/Drodhi dollakët rreth pulpave…/Vendosi me kujdes në brez thikën që përdorte për skalpet,/U ngrit përgjysmë, buzëqeshi dhe në heshtje secilit i dha dorën/ Dhe ra i drobitur mbi shtrat…/ndaloi vështrimin tek e shoqja e te fëmijët e vegjël, vështrimin e fundit.”

Te poezia “Më kujtohet” që në titull paralajmërohet një rrëfim, përsëri për çastet e fundit të jetës së dikujt, këtë herë një karrocier, por jo të shtratin e vdekjes, por gjatë procesionit të varrimit: “Të gjallët zbresin nga karrocat, katafalku hapet,/Arkivolin e nxjerrin, e shpien te varri dhe e ulin,/E vendosin, kamxhikun e vënë mbi kapak dhe shpejt gropa mbulohet me dhe…”

Rrëfimi kulmon me një fragment nga poema “Këngë për veten time” për 412 djelmosha që u vranë trimërisht në Alamo të Teksasit:

“Asnjëri s’iu bind urdhrit që të gjunjëzoheshin,

Disa u turrën si të marrë, kot së koti, disa qëndruan në vend me kryet lart,

Pak u rrëzuan përnjëherë të qëlluar në tëmth a në zemër, të vdekur e të gjallë u përzien bashkë,

…Nja dy, gjysmë të vrarë, u përpoqën të tërhiqen barkazi,

Këta u vranë me bajonetë a me kondak dyfeku,

Një djalë akoma jo shtatëmbëdhjetë vjeç, e kapi vrasësin për gryke, por erdhën dy të tjerë e shpëtuan,

Të tre u bënë copë copë dhe u mbuluan me gjakun e djaloshit,

Më njëmbëdhjetë filloi djegia e kufomave…”

Poezia “Sikur të matesha dot” sjell autorë dhe heronj të veprave duke filluar që nga antikiteti grek me Homerin, Akilin, Ajaksin, Hektorin, duke kapërcyer te Shekspiri dhe karakteret e krijuara prej tij, Hamletin, mbretin Lir, Otellon dhe përfundon me afrimin në kohën e vet tek Alfred Tenisoni. Edhe tek poema “Kënga e sëpatës” ka një vështrim të shkurtër historik që lidh sëpatën me ndërtesat antike, liktorët romakë, ushtarët e vjetër të Europës, etj.

Së dyti, ka portretizime ku dalta ia lë vendin penelit. Portretizimi ndeshet edhe në poezinë shqiptare, te epika legjendare dhe te lirika popullore, por tek ne ato u ngjajnë rrëkezave që rrjedhin mbi xhamat e dritareve, kurse te Uitmani ritmi është i ngadalshëm. Tek poema “Këndoj trupin elektrik” ka një portretizim të bujkut që është njëkohësisht edhe peshkatar: “Njoh një burrë, bujk i thjeshtë, baba i pesë fëmijëve,/…Ky burrë kish pushtet e qetësi dhe bukuri trupore të mrekullueshme,/…Qe gjashtë këmbë i lartë, shkuar te të tetëdhjetat…/Pinte vetëm ujë, gjaku i shkëlqente kuqërushëm nëpër lëkurën e ndritshme të fytyrës,/Vinte për gjah dhe zinte peshq, vetë e drejtonte varkën…”

Poezia “Shoh një notar vigan të bukur” që në titull paralajmëron për një portret tjetër të një njeriu të thjeshtë: “Flokët e zes i rrinë derdhur mbi kokë…/I shoh trupin e bardhë, ia shoh sytë e patrembur…”

Kurse te poezia “Skuoja” sjell portretin e një gruaje indiane: “I kish flokët të zes, të drejtë, të ndritshëm, të ashpër, të përzier,/Çapin të lirë elastik, zërin të mrekullueshëm kur fliste,/Fytyrën e ritë e të lartë, gjymtyrët e plota, të zhdërvjellta…” dhe i vë kapak me vlerësimin maksimal: “Kurrë s’kisha parë të tillë bukuri të mrekullueshme e dlirësi.”

Poezia “Lokomotivës së dimrit” ka elementë të personifikimit dhe prej këtej kalohet në portretizimin e saj: “E veshur në hekur, të rreh me forcë zemra,/Trupi yt cilindrik i zi, tunxh i artë, çelik argjendi…/Klithma jote me frikë herë duke u rritur, herë duke humbur në hapësirë,/Feneri i madh në ballin tënd që lëshon dritë përpara…/Je tip i së resë, simbol i lëvizjes dhe fuqisë, puls i kontinentit…”

Te poema “Kur çeli jargavani vjet në oborr te porta”, pasi përmend tri gjëra pikante që pranvera i sjell autorit: jargavanin me lule, yllin e mëngjesit dhe kujtimet për ata që do, poeti bën edhe pikturimin leksikor të një peizazhi: “Ndërsa por rrija ditën dhe vështroja larg,/…Peizazhin e gjerë të vendit tim, me liqene e pyje,/Bukurinë ajrore të qiellit (pas motit me shtrëngatë e furtunë),/Kubenë e qiellit të ndajnatherës që po kalonte shpejt, me zërat e fëmijëve dhe të grave,/Dhe detin e tronditur me baticë e zbaticë, anijet si lundronin/…shtëpitë veç e veç, gjithkush në punë, me drekë e darkë dhe andrallat e ditës,/Rrugët se si gumëzhinin nga rrëmeti, qytetet e mbyllur në atë çast atje.”

Poezia “Lodra dashnore e shqiponjave” është një kundrim i dy shqiponjave që luajnë në qiell duke u kapur nga kthetrat dhe përfundon me vargun e gjatë: “Dhe prapë drejt përpjetë i ndejnë flatrat, të sigurta, në udhën e ngadalshme, të ndarë e të veçuar duke ndjekur ajo të sajën dhe ai të tijën.”

Në antitezë me dashurinë e shqiponjave poeti sjell skenën vrastare të balenës duke filluar që nga goditja e parë dhe përfundon: “Tek ngrihet rrjedh gjak, e shoh tek noton në rrathë më të ngushtë e më të ngushtë, duke çarë ujin shpejt, e shoh të vdesë!/Bën një kërcim plot dhimbje në mes të rrethit dhe rrëzohet në krah, pa lëvizur, në shkumbën e gjaktë.”

Normalisht, analiza e një vepre fillon nga vlerat ideore që përmban, po në shoqërinë shqiptare të elektrizuar politikisht, kjo do të sillte kalimin me mospërfillje të vlerave artistike dhe efekti i leximit të veprës do të shkonte në drejtimin e gabuar; analiza e ideve mund të na egërsojë në shkëmbimin e mendimeve, kurse analiza aritistike na e zbut shpirtin. Gjithsesi, është çasti për të ilustruar me vargje disa elementë botëkuptimorë të Uitmanit.

Poezia “Veten këndoj” që hap vëllimin, është një sintezë e filozofisë së poetit dhe shpalosje e programit vetjak: “Veten këndoj – çdo njeri të veçantë, të thjeshtë,/Po them dhe fjalën demokraci, fjalën en-masse,/Këndoj fiziologjinë nga koka gjer te thembrat,/Jo vetëm fytyra dhe jo vetëm truri qenkan të denjë për muzën, them se të gjithë tupi është më i denjë;/Këndoj femrën në barazi me mashkullin,/Jetën pa fund, me dëshira, damarë e fuqi,/Gazmoren – e cila, nën ligjet hyjnore, u gatua për vepra më të lira,/Këndoj njeriun e kohës së re!”

Edhe pse u shkrua një shekull e gjysmë më parë, bie në sy optimizmi i poetit largpamës, optimizëm i mëkuar edhe nga natyra, që kulmon te poezia “Mrekullira”: “Sa për vete, nuk shoh veç mrekulllira;/Qoftë kur shkoj udhëve të Manhatanit/A vështroj tej çative kundrejt qiellit,/Kur endem zbathur anës detit, mu në zgrip të valës,/Ose qëndroj nën lisat e pyllit,/…Ose rri në sofër me nënën,/Kur shikoj njerëz të huaj përballë meje tek rrimë në tren,/A këqyr bletët si buhisin rreth kosheres, mëngjesit në verë,/ose kafshët kur kullosin në livadh,/…Ose bukurinë e perëndimit të diellit, yjtë që ndrisin aq heshtur e qartë,/A draprin e mprehtë të hënës së re në pranverë.”

Para së gjithash Uitmani ishte luftëtar i heqjes së skllavërisë dhe flamurtar i fitores mbi të, ai ishte këngëtari dhe frymëzuesi i lirisë. Të gjithë ata që e kanë lexuar këtë vëllim poetik, mund të kujtojnë sakaq fjalët lapidare nga poezia “Shteteve”: “Kundërshtoni shumë, binduni pak!” Kurse te poezia “Një revolucionari europian të mundur” ai nënvizon: “Kur lë liria vendin, nuk largohet e para apo e dyta, as e treta,/Pret sa të dalin të gjithë, ajo shkon e fundit,” rrjedhimisht pishtari i shpirtit të lirisë nuk shuhet asnjëherë. Kurse te poezia “Europa” ai konkludon: “S’ka varr dëshmori ku nuk rritet fara e lirisë, që përsëri të shtohet e shumohet.”Ja pse studiuesi Moikom Zeqo e quajti patriark të demokracisë amerikane dhe kod të veçantë profetik të saj.

Uitmani ishte poeti që e çmonte punën dhe shkroi me dashuri për të gjithë njerëzit e thjeshtë që ushtronin një zeje, apo kishin arritur të bëheshin mjeshtra në profesionin e tyre dhe nuk lodhet t’i numërojë të gjithë, një për një. Duke e parë këtë vëllim nga ky këndvështrim, mund ta quajmë si një himn për punën dhe njeriun e punës. Prej këtu gurgullon gurra e shpirtit të tij të lirë e demokrat, prej këtu buron sinqeriteti dhe optimizmi që përkthehet si besim tek e ardhmja. Këtu i ka rrënjët edhe dashuria për të gjithë popujt e botës, pa asnjë paragjykim racor e klasor dhe mishërohet në poezinë “Salut au monde” ku poeti u drejtohet drejtpërdrejt me fjalën “ti” banorëve nga vende dhe kontinente të ndryshme i udhëhequr nga aksiomat vetjake me peshë universale për njerëzit: “cilido prej nesh është i domosdoshëm” dhe për natyrën: “gjithë sendet janë të barabartë mes tyre, asnjë s’mund ta quajmë më të madh a më të vogël nga tjetri.” Sa humanizëm ka në poezinë “Ç’kujtoni se do shënoj, që mora penën në dorë?”, presim me siguri ndonjë hero të luftës, jo, “Do të shënoj dy burra të thjeshtë që pashë sot, në skenë, në mes të rrëmetit, ndarjen e miqve të dashur,/Njëri që mbetej, u var në qafën e tjetrit dhe e puthi me mall,/Tjetri që ndahej, shtrëngonte pas zemrës atë që i mbeti në krahë.”

Uitman ishte kundër luftës, por mbështetës i luftrave për çlirim dhe përparim duke hedhur vështrimin nga lëvizjet revolucionare në Europë. Poezia “Ndonëse këndoj gjithnjë bashkimin” mbyllet me vargjet: “E drejtë e fshehtë e kryengritjes,/O zjarr që dukesh e nuk shuhesh kurrë!”

Kjo tematikë e bën më të dukshme dhe mbresëlënëse tonin oratorik të mishëruar në përdorimin e apostrofave të shumta, këto dhe të tjera bëhen më të dukshme dhe të prekshme nga shfrytëzimi i mjeteve oratorike si përsëritja, anafora dhe epifora. Fund e krye vëllimit shpaloset shpirti i lirë i poetit dhe kjo shtrihet edhe në hapësirën që i përket religjionit. Uitmani ka qasjen e vet trascendenciale ndaj Zotit, te poema “Këngë për veten time” shfaqet mospajtues ndaj priftërinjve duke bërë një dallim të qartë mes tokës dhe qiellit, madje ngrihet me guximin sfidues: “Kënaqësitë e qiellit i shartoj dhe i shtroj nën vete, mundimet e ferrit i përkthej në gjuhë të re.” “E mbinatyrshmja nuk është kushedi se çë, unë vetë pres që të vijë koha të bëhem një nga perënditë.” Nga ana tjetër, te kjo poemë, sjell edhe një qëndrim pajtues: “Në çdo ditë s’ka orë, në çdo orë s’ka sekondë kur të mos shoh Perëndinë,/Në fytyrat e urrave dhe grave shoh Perëndinë, edhe në pasqyrën e fytyrës sime.”

Qëndrim kritik ka Uitmani edhe ndaj dhunës së aparatit shtetëror. Ai më duket sikur flet edhe për Shqipërinë e sotme kur te poezia “Mendime” shkruan: “Rri mënjanë e vë re dhe diçka më çudit thellësisht:/Që turma njerëzish venë pas disave të cilët nuk besojnë në njerëz.” Kjo largpamësi mund të ketë lidhje me prirjen që, pavarësisht evokimit të së kaluarës, audienca e tij të ishte e ardhmja.

Si filozof Uitmani shtron shumë pyetje që synojnë zbulimin e enigmave të botës, njëkohësisht përkufizon poetikisht edhe kategori të caktuara, siç bën për luftën dhe paqen, për punën dhe relaksin, për dashurinë dhe urtësinë, për trupin dhe shpirtin, për raportin e marrëdhënieve burrë e grua, etj. Mjaft kontraverse është qasja ndaj vdekjes te poezia me titullin po aq befasues “Kënga e vdekjes”:

“O nënë e zymtë që gjithnjë na afrohesh me çape të butë,

S’të ka kënduar kush një këngë miradije, të përzemërt?

Ta këndoj unë, pra, të lavdëroj ty mbi të gjitha,

Të them një këngë që kur të vish vërtet, të më vish pa drojë.”

Kredoja e tij humane dhe poetike merr përndritjen të re te poema “Këngë për veten time” ku ka një deklarim të drejtpërdrejtë nominal: “Jam Uollt Uitmani, një kozmos, bir i Manhatanit,/I harbuar, prej mishi dhe epshesh, ha, pi e pjell,” një deklarim që e dallon nga poetët mediokër që përpiqen t’u shiten lexuesve si engjëj; vështrimi dhe përjetimi i tij përfshin gjithçka në vërshimin e fuqishëm të antitezave: i ri dhe plak, mendjelehtë dhe i urtë, nënë dhe baba, banor i veriut dhe i jugut, nxënës dhe mësues, fillestar dhe me përvojë dhe përfundon me vargun lapidar “surb për vete ajrin, po le dhe për të tjerët.”

Kur flasim për vlera ideore, kemi parasysh ndikimin e vargut te lexuesi dhe kjo përmbushet jo vetëm me evokimin e ngjarjeve të rëndësishme nga Amerika dhe bota, por edhe kur thirren për shprehësi peizazhet e natyrës. I bindur për sinqeritetin e komunikimit me botën, ai përmbyll poemën “Këngë për veten time” dhe krejt vëllimin me vargjet që na kanë sjellë tek takimi ynë i sotëm:

“Po s’më gjete menjëherë, mos u dëshpëro,

Po s’më gjete në një vend, kërkomë te një tjetër,

Diku jam ndalur e po të pres ty.”

(Vëllimi poetik “Fije bari” i Walt Whitman,

shqipëruar nga Skënder Luarasi, ribotim i Argeta LMG, Tiranë, 1997)

ROLAND TASHO MJESHTËR I FOTOGRAFISË, DOKUMENTUES I HISTORISË

October 3, 2024 by s p

Prof. Asoc. Dr. Zaho GOLEMI/

Një album i ri i mjeshtërit të fotografisë Roland Tasho është në dorë të të apasionuarve të fotografisë në këtë fundshtatori. Tirana jonë e dashur vjen në këtë album si një analizë krahasimore: “Tirana dje dhe sot”. Kushdo që ka parë albumet e mëparshme të mjeshtërit Tasho mrekullohet që një copëz të Tiranës së djeshme e ballafaqon jo me fjalë me me foto që flasin sa njëmijë fjalë. Rolan Tasho “të merr për dore” dhe të çon në rrugë e rrugica, në tregje e institucione, tek Lana, Piramida, Sheshe e parqe, rrugë e bulevarde. Ai të tregon si ishte dhe si është në një album plot dritë e kolorit pasionant, me thjeshtësi, me qartësi, me kthjelltësi, me dritë, që sjell të gjitha stinët, që di të “prekë” vellon tiranase në gjithë dimesionet e saj plot kulturë, finesë dhe artistikisht të arrirë. Faqeve të albumit mund të rrugëtosh plot frymëzim dhe të çlodhesh duke shijuar fotot artistike. Por artistikisht të përkrryera fotot e aparatit të mjeshtrit Roland Tasho i ka bërë që të flasin një tjetër mjeshtër në fushën e shtypshkrimeve, “Gentgrafik” që drejtohet plot profesionalizëm në shtypshrime Angjelo Kazo. Kushto që shikon produktin e Gentgrafik mrekullohet nga librat, revistat e albumet plot finesë e cilësi, artistikisht të arrira, thjesht dashurohen dhe nuk heqin dorë nga më të mirët në Tiranë. Albumet janë testament fotografije që e ka origjinën prej më shumë se një shekull e gjysmë. Rrugëtimi i fotografisë është interesant dhe nga “pronë” e europianëve u shprnda në gjithë civilizimin botëror.

Fotografia një dhuratë për botën dhe fotografët shqiptarë

Fotografia i ka rrënjët te shpikja e Dagerrotipit (Daguerreotype), një proces fotografik i zhvilluar nga Joseph Nicephore Niepce dhe Louis Daguerre në vitin 1837, që më vonë u patentua nga qeveria franceze dhe shpikja u prezantua si “dhuratë për botën”, më 19 gusht 1839, prandaj edhe njihet si “Dita Botërore e Fotografisë”. Rrugëtimi i fotografisë nis me dy francezët, Nicephor Niepce dhe Louis Daguerre, (më 1837), që bota i njeh si zbuluesit e fotografisë, pasi ata zhvilluan teknikën e parë dhe procesin kimik i cili mundësonte ruajtjen e pamjeve. Në të pastajmen pasuan me dekada zhvillimet teknike deri në prezantimin e parë të aparatit “Kodak” ne vitin 1889 ky zhvillim arriti një pikë zhvillimi dhe që u përhap në të pesë kontinentetet. Fakt është se vetëm elektronika dhe digitalizimi kane sjellë një medote të re fotografike, por mjeshtëra si Roland Tasho dhe të tjerë në Shqipëri janë ata që shkruan epokë suksesi dhe mbeten dokumentues të historisë së vjetër dhe të re shqiptare. Fotografë që vunë gurët e artit të fotografisë janë të shumtë dhe mbeten mësuesit e epokave si: Pietro Marubbi (1834-1903) italiani i lindur në Piacenza të Italisë, mbështetësi i flaktë i Garibaldit, do ta lidhte jetën e tij përjetësisht me Shqipërinë dhe do të hynte në histori si fotografi i parë i vendit tonë. Përndjekja nga forcat austro-hungareze e detyruan italianin Marubbi të emigronte drejt Shqipërisë, ku mbërriti rreth vitit 1850. Pietro do ta shqiptarizonte edhe emrin e tij për t’u njohur si “Pjetër Marubi”. Marubi hapi të parën studio fotografike “Foto Marubi”, vijues është Kel Marubi dhe brezi i tretë i fotografëve Marubi që ishte djali i Kelit, Gegë Marubi (1907-1984), që studioi në Lion të Francës në 1923- 1927 pranë shkollës së parë të fotografisë dhe të kinemasë të themeluar nga vëllezërit Lymier, dhe punoi në Shkodër si fotograf nga viti 1928-1940. Emra të tjerë të fotografisë janë edhe: Gjon Mili (1904-1984), Kristaq Sotiri (1883 – 1970), Petro Dhimitri (1886 – 1953), Kristo Sulidhi (1858 – 1938), Perikli Kaçauni (1870 – 1940), Dhimitër Vangjeli (1872 – 1957), Vani Burda (1875 – 1949), Thimi Raci (1886 – 1966), Dedë Jakova, Ymer (Mer) Bali, Mandi Koçi (1912-1982), Besim Fusha, Petrit Kumi, Niko Xhufka, Jani Ristani, Misto Cici, Mandi Adham Koçi (1912 – 1988), si dhe të njohur të kohës sonë, Armando Babani, Nikolin Pici, Vladimir Bizhga, Rexhep Kapole, Pandeli Ristani, Gani Xhengo, Ardian Bushi, fotografi i shquar fotografi Kostandin Poga etj.

Roland Tasho fotografi që ka hyrë në histori

Tashmë është mjaft e njohur veprimtaria e fotografit simbol të imazhit shqiptar Roland Tasho. Ai është fotoreporter shqiptar i njohur për fotografitë e tij në protestat e dhjetorit të viteve ’90-të, por edhe për një sërë albumesh që kanë në qendër komunitetet shqiptare jashtë Shqipërisë. Roland Tasho e filloi karrierën e tij si fotograf në vitin 1982 në laboratorin e ndërmarrjes komunale ku punoi për pesë vite, ndërsa në periudhën 1987-1992 ai ishte fotoreporter i revistës së njohur “Ylli”. Ishte gjatë kësaj kohe kur ai realizoi disa nga fotografitë më të njohura për periudhën në lidhje me protestat e dhjetorit të viteve ’90-të në Shqipëri. Në vitet 1993-1996 ishte fotoreporter në gazetën “Aleanca”, një vit më vonë (1997-1998) në gazetën “Shekulli” dhe që nga viti 1999 ushtron aktivitetin e tij si fotograf i pavarur. Nga viti 2001, Roland Tasho është botues i shumë albumeve të njohur fotografike, shumica e të cilëve kanë dokumentuar jetën e shqiptarëve që jetojnë jashtë atdheut të tyre. L’Altra Albania (2002), Urë ndërtuesit-Bridge Builders (2008), I speak Albanian (2010), Les Albanais de France (2011), Shqiptarë në Greqi (2012), Shqiptarë në Çeki (2018), dhe Shqiptarë në Hungari (2019), paraqesin portrete shqiptarësh që u përkasin jetës së zakonshme e figura të shquara respektivisht në Itali, Zvicër, SHBA, Francë, Greqi, Çeki, Hungari etj. Veprat e tjera përfshijnë Qëndresa në sytë e Kosovës, Kosovar Fortitude (2001), Marubi (2003), Një Kalvados me Robert Shvarc (2007), Nënë Tereza me shqiptarë (2012), Një karrige për shkrimtarët (2013), Album Fotografik Përmeti (2020), “Kadare dhe Gjirokastër” (2021), “Tirana dje dhe sot (2024), që është edhe albumi i fundit i promovuar këtë fundshtatori në një ambjent të këndshëm artistik si dhe me një audiencë të përzgjedhur të fushës së fotografisë, të artit, të gazetarisë si dhe pjesëmarrës nga Shoqata “Labëria” dega Tiranë, të Shoqatës “Fushëbardha”, “Vëllazërimi kuciot”, “Rexhini”. Merrni pjesë edhe Aleksandër Cipa, Alda Bardhyli, Angjelo Kazo (që është edhe botuesi), Vlash Leka, Alda Bardhyli drejtore e Qendrës Kombëtare të Librit dhe Leximit si dhe studiuese e letërsisë dhe publiciste. Fotografi Roland Tasho nuk i mban si “pasuri personale” por ja kthen qytetarit shqiptar si dokument ekspozitat fotografike, albumet për transformimin e Tiranës në shumë pika fotografimi si Lana, Piramida, Pazari i Ri, etj, flasin për një profesionist mbi dyzetvjecar si fotograf. Dikur ka punuar me aparate si “Hasselblad”, “Linhof”, një nga mbretërit e aparatit, për të mbritur tek aparatet moderne profesionale që mund të “luash” me imazhin dhe që në dorën e mjeshërit e bën fotografinë të flasë. Mjeshtëri krijon imazhe nga nostalgjia në kohë në ralitete të reja, krijon me të vërtetë ekspozitë dhe atmosferë aq sa dashamirësit e artit dhe të rinjtë, kanë se cfarë të mësojnë nga një fotografi më shumë se nga një dokument arkivor. Fotografi profesionist ka fotografuar të gjitha shtresat e popullit, imazhe që kanë ardhur për popullin por që edhe “flenë” të zgjohen në kohën e duhur. Roland Tasho ka një histori edhe me fotografimet e 43 shkrimtarëve në një karrike ku kanë firmosur edhe cifti Kadare, ku kanë lënë firmat të parët që 26 vite më parë, më 1998. Një dorë profesionale artisti sjell për popullin e tij për njerëzit dimesionin social e kulturor jetën e vërtetë shqiptare pasi hulumton qiellin, tokën dhe detin e Shqipërisë, shkon në Fushëbardhë, Labëri, në gjithë krahinat, në qytetet dhe fshatrat e Shqipërisë. Është mjaft domethënëse “fjala hapëse” e autorit të albumit Roland Tasho tek albimi më i fundit “Tirana dje dhe sot” i shtypur cilësisht nga “Gentgrafik”: Tirana ku kam lindur ka ndryshuar shumë, por edhe Tirana ku unë kam filluar profesionin e fotografimit në vitet ’80-të nuk gjendet më…kam fotografuar sa kam mundur qytetin e vendlindjes..”Tirana dje dhe sot” lindi nga një punë disa dekadash e arkivit tom fotografik..ky botim synon të përfshijë një krahasim vizual të qytetit në periudhën e kaluar duke u përballur me të sotmen..”. Sigurisht, historia e profesionalizmit fotografik do të vijojë.

Çmime nderi për mjeshtrin e fotografisë, për fotot që shndrohen në dokument

Vlerësimet dhe cmimet nuk kanë qenë kurrë objektiv i mjeshtrit. Meraku i tij është vetëm tek produkti cilësor, tek albumet dinjitoze që flasin për epokën tonë të “shkruajnë” imazhin shqiptar. Çmimet për mjeshtër Tashon janë tërësisht të merituara dhe mund ti përmbledhim në: “Fotografi i vitit nga Fondacioni HARPA” (2023), Medalje Mirënjohjeje nga Presidenti hungarez, Ader Janos (2016), Çmimi i parë “Soros” në media (2000), Çmimin e tretë në Konkursin ndërkombëtar “Marubi” (1996); “Fotografi i vitit”nga Drejtoria e Rinisë në Ministrinë e Kulturës (1996), Çmim i parë në Konkursin e Fotografisë Artistike “Click Sagra”, Ankona (Itali) (1992), Medalja “Naim Frashëri” (1988), Ndërkohë publikimet e tij janë sa interesantë aq edhe tërheqëse si “Shqiptarë në Kroaci, Gent Grafik, Tiranë, Kadare dhe Gjirokastër, Mediaprint-Tiranë, 2024, 2021, 2020; Album Fotografik Përmeti, Bashkia Përmet, Shqiptarë në Hungari, Gent Grafik, Tiranë, 2019, Shqiptarë në Çeki, Gent Grafik, Tiranë, 2018, Një karrige për shkrimtarët, Toena, Tiranë, 2013, Nënë Tereza me shqiptarë, Gent Grafik, Tiranë, 2012, Shqiptarë në Greqi, Gent Grafik, Tiranë, 2012, Les Albanais de France, Albimazh-Tirana, 2011, I speak Albanian, Onufri, Tirana, 2010, Urë ndërtuesit – Bridge Builders, 2008, Një Kalvados me Robert Shvarc, Tiranë, 2007, Marubi, MKRS, Tiranë, 2003, L’Altra Albania, Onufri, Tiranë, 2002, Qëndresa në sytë e Kosovës, Kosovar Fortitude, Onufri, Tiranë, 2001. Ekspozitat e Roland Tashos kanë qenë të sukseshme në Itali, Francë, Gjermani, Hungari, Rusi, Austri, Belgjikë, Argjentinë, Zvicër, Greqi, Portugali, Kosovë si edhe në Shqipëri. Arritjet artistike të Roland Tasho kanë qenë sinjifikative në një numër të madh ekspozitash të hapura brenda dhe jashtë vendit. Ai mori medaljen “Naim Frashëri”, më 1988 dhe katër vjet më vonë fitoi çmimin e parë në Konkursin e Fotografisë Artistike “Click Sagra” në Ankona. Më 1996 u shpall “Fotografi i vitit” nga Drejtoria e Rinisë në Ministrinë e Kulturës dhe fitoi çmimin e tretë në Konkursin Ndërkombëtar “Marubi”, ndërkohë që në vitin 2016 u vlerësua me një medalje mirënjohjeje nga presidenti hungarez Ader Janos. Për të gjitha këto për fotografët gazetarët kanë qenë të kursyer në fjalë, në vetëmrreth 20-25 shkrime. Por në fakt fotot e mjeshtrave flasin më shumë se njëmijë fjalë, flet vepra, kultura, shprehja artistike, gjetja e motiveve, jeta në të gjithë vendin nga Konispoli e Ksamili në Valbonë, Theth e Valbonë vjen për shqiptarët në mënyrën më të bukur të mundshme. Kjo dallon në albumet plot vlerë artistike të Roland Tashos. Mijëra fotografi të tij mbajnë shpirtin e tij, qetësinë dhe mirësinë njerëzore, vlerën e një artisti që më shumë se me fjalë flet me aparatin fotografik me mjeshtërinë e tij, që duket si një dhuratë e Zotit, për mjeshtërinë që rrallëkush e zotëron me shpirt krijues

Kontributi i Bajo Topullit në përhapjen e mësimit në gjuhën shqipe dhe emancipimin e shqiptarëve

October 3, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Bajo Topulli, pinjoll i një familje nga paria gjirokastrite, u lind në Gjirokastër, i biri i Ago Fehmi Topullit dhe i Hasijes së Laze Mullait nga Kardhiqi. Më 23 gusht të vitit 1884, në moshën 11 vjeç, i shoqëruar nga vëllai i tij dhe të rinj të tjerë gjirokastritë, u nis drejt Stambollit, ku nisi studimet e tij në një ryzhdije ushtarake të kryeqytetit. Gjatë viteve të shkollimit ra në kontakt me Jani Vreton. Më tej vijoi studimet në idadije dhe përfundoi degën e shkencave të shkollës normale. Më 1893 u emërua mësues i kimisë, kozmografisë dhe “i mbajtjes së regjistrave” në idadijen e Trabzonit. Dy vite më pas u transferua në idadijen e Erzurumit, si nëndrejtor dhe profesor i gjeografisë e shkencave natyrore. Gjatë kësaj periudhe ra në kontakt me një përfaqësues lokal të Shoqërisë Biblike, që u bë shkak të nxiste zellin e veprimit për shqiptarizmin. Ai i dha disa libra të Naim Frashërit, të cilin më pas e Bajua e njohu, kur kaloi nga kryeqytet Stamboll. Naimi e përfshiu në rrjetin e veprimtarëve shqiptarë, duke e rekomanduar te Rauf bej Leskoviku në Selanik. Kur u emërua profesor i idadijes së Selanikut, mbante në dhomën e tij gazeta dhe libra në shqip, asokohe të ndaluara në Perandori. Vëllai i tij, nxënës i shkollës, i lexonte përnatë.

Rritja e vetëdijes kombëtare te shqiptarët bëri që intelektualët dhe borgjezia e re kombëtare të kërkonte të drejta si popull me identitet të veçantë. Nacionalistët shqiptarë i karakterizoi dymendësia rreth fatit të shqiptarëve. Kjo shtresë e kishte diturinë intelektuale, por i mungonte emancipimi. Shkurt, nacionalizmi shqiptar ishte pa shtresë të mesme, kishte tru dhe zemër që ushqehej nga vegjëlia, por pengohej dhe luftohej nga turkoshakët, që në disa raste ishin më të rrezikshëm se aparati shtetëror i një perandorie megallomane që po kalbej nga brenda. Me mundësitë që fitoi lëvizja kulturore kombëtare, me detyrat që shtroheshin për zhvillimin e një veprimtarie të gjerë e të organizuar për zgjimin kombëtar, duke hapur shkolla në gjuhën amtare, duke përhapur në masat e gjera shkrimin e leximin e shqipes, duke shtuar organet e shtypit e botimet e ndryshme, çështjet e lidhura me fjalën e shkruar shqipe merrnin një rëndësi të veçantë. Turqit e Rinj, me programin e tyre nacionalist e kishin forcuar idenë e unitarizmit të Perandorisë Osmane edhe në aspektin gjuhësor, prandaj ky qëndrim i tyre do të binte ndesh me konceptin e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare. Separatistët shqiptarë, në ditët e para të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, theksuan zhvillimin dhe përhapjen e gjuhës shqipe, veçanërisht përmes shkollave, me qëllim të ngritjes së vullnetit kombëtar dhe bashkimit të popullit. Intelektualët shqiptarë, në çdo rast, bënin kërkesa tek autoritetet osmane për çështjen e gjuhës amtare dhe hapjen e shkollave” (Alpan,1979: 9-10).

Elitat shqiptare e dinin mirë faktin se emancipimi kulturor në shkallë të gjerë mund të arrihej vetëm pas zhvillimit të sferës publike dhe të strukturave të shoqërisë civile, me themelimin e shoqatave patriotike dhe kulturore. Intelektualët shqiptarë fillimisht formuan shoqëri sekrete ose zyrtare, komitete dhe klube për të hulumtuar tema të tilla si gjuha shqipe, kultura, historia, etj., botuan gazeta, organizuan kongrese dhe konferenca dhe u përqëndruan në aktivitete kulturore. Por, me kalimin e kohës, ata dëshironin autonominë dhe pavarësinë e Shqipërisë përmes komiteteve. Në kongreset dhe konferencat e mbajtura jashtë vendit nën udhëheqjen e këtyre shoqërive, ata u përpoqën të promovonin praninë kombëtare shqiptare dhe grumbulluan para për aktivitetet kombëtare. Nga ky këndvështrim, shoqëritë shqiptare, kongreset dhe shtypi i tyre jo vetëm që kryenin aktivitete kulturore, por gjithashtu kryenin edhe vepra të rëndësishme për arritjen e qëllimeve politike (Nafiz-Kiramettin,2007, 32). Këto shoqëri dhe komitet zakonisht vepronin jashtë vendit, kurse ato të formuara në Stamboll nuk mbijetuan shumë, për shkak të presioneve. Qëllimi i themelimit të komiteteve shqiptare në fillim ishte krijimi i një ndjenje dhe një uniteti kombëtar midis vetë shqiptarëve (BOA, Hariciye Nezareti Siyasi (HR.SYS), 125 / 47). në nëntor të vitit1905, kur Bajua ishte nëndrejtor në shkollën e mesme osmane, u formua Komiteti i Fshehtë për Çlirimin e Shqipërisë. Anëtarët e këtij Komiteti ishin: Hali Bej, shef i Shërbimit Farmaceutik të Korparmatës së Tretë; Fehim Bej Zavalani, pronar tokash nga Kolonja; Bajo Topulli, mësues, nëndrejtor i gjimnazit të Manastirit; Gjergj Qiriazi, mësues, përkthyes në Konsullatën Austro-Hungareze në Manastir; Dr. Sejdedini, veteriner i qytetit (Skëndi,1967:207-210). Komiteti hartoi Kanonizmën e vet. Në nyjën (nenin) e parë të saj thuhet se “qëllimi i këtij Komiteti është të ngjallurit e Shqipërisë, duke mbjellë vëllazërimin, dashurinë, bashkimin, duke përhapur udhën e qytetërimit me anën e librave që do të shtypen, duke dërguar njerëz në të gjithë anët e Shqipërisë që të mbjellin mendime për mbrothësinë e kombit dhe shpëtimin nga zgjedha dhe errësira në të cilën gjendet sot”.

Komiteti i fshehtë i Manastirit shtronte kërkesa si: njohja e gjuhës shqipe si gjuhë zyrtare për t’u përdorur në punët administrative dhe shkollat; punësimi i nëpunësve shqiptarë në gjeografinë shqiptare, etj.; mbrojtjen e krahinave të Rumelisë nga njësitë ushtarake të përbëra nga shqiptarë. Në rregulloret e tij synohej “rigjallërimi i Shqipërisë”; “luftimi kundër rrezikut që rrethon Shqipërinë”. Meqenëse mjeti i parë për qytetërimin e një kombi është gjuha, detyra e çdo anëtari ishte të ndihmonte të tjerët, për t’u ndriçuar mendjen dhe për të pasur dashuri më të madhe për atdheun”(Emini, 2024; Olgun, 2018: 129).

Është e vërtetë se gazeta Drita e Shahin Kolonjës, që Bajo Topulli ndoshta e ka lexuar në Manastir, kishte nisur një fushatë, pas vrasjes së priftit Papa Kristo Negovani, duke denoncuar përgjegjësinë e Greqisë dhe të kishës greke, të akuzuar për barbari dhe egërsi. Gazeta kishte kontribuar në ngritjen e Papa Kristos në rangun e dëshmorit të gjuhës dhe të kombit. Redaktori i saj i shtynte lexuesit të hakmerreshin për këtë ngjarje(Clayer, 2005). Anëtarët e Komitetit shqiptar donin të shprehnin publikisht “solidaritetin kombëtar” përmes “hakmarrjes”, duke shfrytëzuar të Drejtën Zakonore Shqiptare. Megjithatë, ky solidaritet ishte më i dukshëm, pasi ndodh përtej kufinjve fetarë (Clayer, 2005). Vrasja e Peshkopit të Patrtriarkanës, Fotit, më saktë e përfaqësuesit më të lartë të hierarkisë kishtare ortodokse në qarkun e Korçës, sigurisht që ka një karakter inaugurues. Me të në skenën politike u shfaq mobilizimi klandestin shqiptar që sapo ishte formuar pak muaj më parë. Mesazhi u drejtohet autoriteteve osmane, të cilat akuzohen se nuk garantonin drejtësi. Ai i drejtohet edhe Patrikanës së Stambollit dhe hierarkisë ortodokse, pa harruar autoritetet shtetërore greke, të akuzuara për bashkëpunim të ngushtë me këtë hierarki. Por, kjo është dëshmi e një angazhimi që mund të çonte në dhunë; një mesazh drejtuar popullatës së rajonit në tërësi. Për ata që dëshironin të bashkëpunonin me hierarkinë patriarkiste “progreke”, do të thoshte se, meqenëse ky autoritet është prekur, mund të preken edhe të gjithë ata që ndjekin linjën e saj. Të tjerëve ai u tregoi se prej atëherë solidariteti në mes të myslimanëve dhe të krishterëve, brenda kombit shqiptar, është një gjë konkrete dhe prandaj kufiri fetar nuk mund të pengonte në asnjë mënyrë ekzistencën e këtij kombi. Komiteti organizoi edhe ekzekutimin e “Bimbashit”-komandantit të xhandarmerisë në Gjirokastër, me 9 mars 1908.

Bajua bashkëpunoi me lëvizjen xhonturke dhe pati ndikim në shpalljen e Monarkisë Kushtetuese (Olgun, 2018: 129). Pas ngadhënjimit të revolucionit xhonturk e deri në pranverën e vitit 1909, duke shfrytëzuar liberalizmin e jetës shoqërore dhe politike, patriotët shqiptarë u angazhuan në hapjen e klubeve dhe të shkollave shqipe, nxorën shumë gazeta dhe revista shqipe që i dhanë hov zhvillimit të arsimit dhe kulturës kombëtare, e krahas me të, edhe ngritjes së vetëdijes kombëtare (Rrahimi, 1969:13). Në veri themelimi i klubeve ishte i vështirë. Njerëzit ishin të prapambetur dhe fanatikë. Në Kosovë ka pasur persona, të cilët ende besonin se kushtetuta ishte bid’at (risi kundër ligjit fetar). Vetëm në Shkup u bë e mundur të krijohet një klub, prandaj nga Selaniku u dërguan dy patriotë të zotë: Bajo Topulli dhe Shahin Kolonja. Ndryshe nga qytetet e tjera veriore, Shkupi ishte i ndikuar nga idetë kombëtare, me klubin ku drejtues ishin: Hasan Prishtina, Bajram Curri, Bedri Pejani dhe Nexhip Draga(Skëndi, 1967:348).

Patriotët shqiptarë, duke vënë re se kishte vështirësi në hapjen e shkollave shqipe, bënë përpjekje për të përfshirë mësimin e gjuhës shqipe në sistemin shkollor shtetëror, si në shkollat turke, ashtu edhe në ato greke, që ishte hapi i parë drejt kthimit të shkollave fillore në kombëtare. Në fund të 1908-s dhe në fillim të 1909-s, mësimi i gjuhës shqipe u fut edhe në gjimnazin turk të Manastirit dhe në shkollat shtetërore të Gjirokastrës, ndërsa në Korçë e në Kolonjë, Qeveria e ndaloi futjen e gjuhës shqipe, por atëherë shkollat turke dhe greke të qytetit u bojkotuan nga nxënësit shqiptarë (Kaceli, Dobruna, 1919:105), që ishin shumica dërmuese. Një arritje e rëndësishme e shqiptarëve të Kosovës ishte futja, në fund të vitit 1909, e gjuhës shqipe në gjimnazin turk të Shkupit, ku, sikurse theksohet në dokumentet e kohës, një meritë të veçantë pati edhe “prijësi i njohur i lëvizjes kombëtare, Bajo Topulli, i cili ndodhej në atë kohë në Shkup (AIH -VJ. 18-54567).

Bashkimi kombëtar rreth gjuhës së përbashkët nënkuptonte dhe krijimin e një alfabeti të përbashkët, në mënyrë që të gjitha botimet në shqip të lexoheshin pa pengesa nga të gjithë shqiptarët. Në Kongres morën pjesë 50 delegatë nga treva të ndryshme ku jetonin shqiptarë, që përfaqësonin 23 klube dhe shoqëri kulturore shqiptare, ndërsa të drejtë vote kishin 32 prej tyre. Delegatë të Kongresit ishin gjuhëtarë, shkrimtarë, publicistë të njohur, lëvrues të gjuhës shqipe, laikë e klerikë nga treva të ndryshme shqiptare si: Elbasani, Tirana, Librazhdi, Berati, Vlora, Gjirokastra, Janina, Korça, Kolonja, Leskoviku, Manastiri, Ohri, Resnja, Kërçova, Shkupi, Mati, Dibra, Shkodra, si dhe nga diaspora arbëreshe në Itali e shoqatat atdhetare në emigracion: Rumani, SHBA, Bullgari, Turqi (Osmani, 1999:461-496). Për të shqyrtuar me kujdes të gjitha propozimet dhe për të arritur në zgjidhje të mira e funksionale, në ditën e tretë të punimeve, Kongresi zgjodhi një komision prej 11 anëtarësh, të kryesuar nga Át Gjergj Fishta, ku bënin pjesë njohësit më të mirë të gjuhës shqipe, përkrahës të alfabeteve të Stambollit, të “Bashkimit”, të “Agimit”, si dhe intelektualë të tjerë të shquar (Osmani, 1999:461-496), ndër të cilët dhe Bajo Topulli. Zgjedhja e anëtarëve të Komisionit u bë me votim të fshehtë. Komisioni vazhdoi punën në datat 17-19 nëntor 1908, me fuqi të plota për të vendosur për këtë çështje (Osmani, 1999:461-496). Pas Shpalljes së Pavarësisë, për 15 vjet Bajua jetoi e punoi në Turqi, ku pati poste të larta drejtuese në kohën e Mustafa Qemal Ataturkut. Në vitin 1925, ai kthehet në Gjirokastër, ku e propozojnë për kryetar Bashkie, i cili, edhe pse i sëmurë, e drejtoi për tri vjet me radhë. Gjatë kohës së drejtimit ndërmori një sërë reformash, që lanë gjurmë dhe u bënë traditë e bashkëjetesës qytetare në Gjirokastër(Kaja, 2021). Bajo Topulli mban dekoratën e lartë “Hero i Popullit” për kontributin e jashtëzakonshëm në Lëvizjen Kombëtare për Pavarësi. Emrin e tij mbajnë disa rrugë: në Tiranë, Gjrokastër, Prishtinë, Gjakovë; një shkollë në Gjirokastër mban emrin e tij.