Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for November 2024

Manastiri jonë i lavdishëm…

by

Në Republikën e Kosovës jemi rritur me një frymëzim për të sjellur tek ju mesazhin e një brezi që u rrit me idealin e lirisë dhe aspiratën e bashkimit kombëtar. Kombi ynë u ngrit në këmbë dhe i mbijetoi të gjitha rrufeve që solli historia, pas shumë përpjekjeve titanike të paraardhësve tanë, të cilët nuk kursyen as gjakun as dijen për të na lënë trashëgim Atdheun e mosvarëm dhe rrugët e hapura të prosperitetit kombëtar. Duke u nisur edhe nga trashëgimia ime familjare që prodhoi hasanizmin si ide përbashkuese, do t’i quaja shumë me fat brezat e mëvonshëm që u rritën dhe u zhvilluan në frymën e ngjarjes madhore të kombit tonë, të cilën ne sot në Manastir po e kremtojmë me plot dinjitet. Kjo ngjarje, në fakt, për nga pesha dhe dimensioni historik, ka projektuar në vetëdijen kolektive të shqiptarëve një orientim properëndimor, duke e vendosur të ardhmen e kombit tonë në hartën gjeokulturore të popujve të civilizuar. Strategjikisht, bashkimi gjuhësor i shqiptarëve që ndodhi në Kongresin e Manastirit, duke favorizuar alfabetin latin si bazë e shkrimit të shqipes, e ridimensionoi statusin oksidental të arsimit dhe kulturës shqiptare dhe përfundimisht i shkëputi lidhjet me traditën e shkrimit mbrapsht. Kthimi mbarë i shkronjave të alfabetit tonë, ndikoi në ndërgjegjësimin masovik të të gjithë atyre që më vonë në organe shtypi, në tekste shkollore apo në dokumente administrative e përdorën këtë alfabet, si një farë që do të mbillej në fushën e gjerë të dritës së diturisë, siç do të thoshte Naim Frashëri i madh. Pa dyshim që Manastiri do të mbetet përgjithmonë piemonti ynë i shenjtë që na e kujton historinë e formimit gjuhësor, dhe kjo do të ishte e pamundur të ndodhte, pa kontributin kolosal të Familjes Qiriazi, një familje kjo fisnike, me ndërgjegje të lartë kombëtare, e cila ishte promotori i gjithë kësaj ngjarjeje madhore. Qiriazët e Manastirit,me sakrificat dhe kontributet e tyre të pakursyera, janë qirinjtë e ndezur të iluminizmit shqiptar, të cilët bënë dritë atëherë kur errësira anadollake dhe obskurantizmi shovinist i fqinjëve tanë, mundohej ta bënte sa më të padukshme udhën e zhvillimit dhe emancipimit tonë kombëtar. Pikërisht ky ka qenë edhe motivi që kolosi ynë Hasan Prishtina, me bashkëveprimtarët e tij, doli në mbrojtje të fuqishme të alfabetit latin, duke kundërshtuar propagandën xhonturke, bullgare, serbe e të qarqeve të tjera, të cilët punonin me të madhe që të frenojnë përparimin kulturor të shqiptarëve, sepse kjo më vonë do të sillte Pavarësinë e Shqipërisë. Dhe, nëse 28 nëntori i vitit 1912 shënohet si një ditë e shenjtë e historisë sonë,atëherë me plot gojën mund të themi se Kongresi i Manastirit ishte mëngjesi i asaj dite, ishte agimi i një zgjimi kombëtar, sepse siç do të thoshte edhe Gjergj Fishta i madh: ’’Alfabeti është i vetmi mjet me të cilin kombi do të përparojë. Po të mos zgjidhej alfabeti,Shqipëria do të pësonte humbje të mëdha….’’ Studiuesit e fushave albanologjike kanë bërë shumë hulumtime të deritanishme mbi Kongresin e Manastirit dhe të gjithë pajtohen njëzëri se çështja e njësimit të alfabetit të gjuhës shqipe nuk duhet parë vetëm si çështje thjesht gjuhësore, por edhe si çështje me rëndësi të madhe kombëtare, kjo edhe për faktin se ky Kongres u shndërrua pastaj në ide vepruese të platformës së lëvizjes kombëtare, që determinoi një angazhim gjithëpërfshirës duke filluar nga shtrirja në terren të gjerë e arsimit në gjuhën shqipe, krijimin i ushtrisë kombëtare shqiptare, hapja e shkollave në gjuhën shqipe, përfshi edhe Normalen e famshme të Elbasanit, zhvillimin ekonomik të vendit, shfrytëzimin e pasurive nëntokësore, ndërtimin e hekurudhave, rrugëve, e urave, deri te zhvillimi i bujqësisë dhe degëve tjera ekonomike. Si kurorëzim i punës titanike që u bë pas Kongresit të Manastirit, ishte hapja e shkollave shqipe në hapësirën etnike shqiptare, sidomos gjatë viteve 1909-1910, kurse gjuha shqipe, përveç qyteteve të tjera, u fut edhe në gjimnazet turke të Elbasanit, të Vlorës, të Beratit dhe të Shkupit, ishte i angazhuar si mësues patrioti i njohur Bedri Pejani. Shqipja filloi të mësohej gjithashtu në shkollën “Edep” të Shkupit, që mbahej nga klubi “Rinia patriotike” (“Shubani vatan”) të këtij qyteti. Nga referencat historike që jep shtypi shqiptar i kohës, e që ndërlidheshin me jehonën e Kongresit të Manastirit, gjuha shqipe ishte futur si lëndë pothuajse në të 41 gjitha gjimnazet (idadijet) turke të Shqipërisë dhe në shumë shkolla qytetëse (ruzhdie). Historikisht armiqtë tanë janë trembur nga idetë iluministe që kanë përshpejtuar zgjimin kombëtar shqiptar. Kështu ndodhi edhe me Kongresin e Manastirit, suksesi i të cilit dhe jehona që pati në gjithë viset shqiptare, ua prishin disponimin autoriteteve turke të asaj kohe, të cilët urdhëruan mbylljen e shkollave shqipe që filluan të zbatojnë Alfabetin e Manastirit, ndërkohë që Hasan Prishtina, dhe patriotët tjerë shqiptarë protestuan fuqishëm kundër këtyre veprimeve të administratës turke. Madje edhe paria e Prishtinës, në një letër që i dërgonte në fund të dhjetorit të vitit 1909 deputetit të saj, Hasan Prishtina, në emër të popullsisë së kësaj treve, protestonte kundër veprimeve që po bëheshin për t’i detyruar shqiptarët të përdornin alfabetin arab, dhe i kërkohej Hasan Prishtinës që të ndërmjetësonte pranë qeverisë që mësimet në shkollat fillore të bëheshin në gjuhën shqipe dhe që ajo të jepej me alfabetin latin. Ne sot jetojmë në kohën kur jehona e Kongresit të Manastirit ende është e gjallë, kurse veprimtaritë shkencore e hulumtuese që po ndriçojnë edhe më tutje dimensionet e ndryshme të kësaj ngjarjeje, na bëjnë të kuptojnë se ajo që u arrit para më shumë se 100 viteve në Manastir është një busullë orientuese në kohë e hapësirë. Kongresi i Manastirit po bëhet më i afërm për publikun e gjerë si ngjarje dhe si fenomen historik, ndaj edhe e meriton mbështetjen e gjithë neve.

Mehmet Prishtina, Prishtinë, 22.Nëntor 2024

Kujtojmë në 100- vjetorin e lindjes Peter R. Priftin- editor i Diellit dhe sekretar i Vatrës

by

Nga ELENI KARAMITRI/

Peter R. Prifti – Ambasador i Historisë dhe Kulturës Shqiptare në Diasporë ( 24 nëntor 1924 – 17 gusht 2010 ). Peter R. Prifti është një prej personaliteteve më të spikatura të Diasporës Shqiptare në Amerikë dhe një figurë rrallë e përsëritshme intelektuale. Një nga më të shquarit studiues e historianë të kombit shqiptar, i fundmi i kohës Noliane, që promovoi imazhin e një Shqipërie të qytetëruar dhe Europiane. Eshtë dukuria intelektuale që u rrit në mjedisin demokratik amerikan, duke ruajtur frymën shqiptare, dashurinë për kombin, për kulturën, historinë dhe nderimin për Fan Nolin, për Vatrën dhe Diellin, me të cilët bashkëpunoi e kontribuoi tërë jetën me përkushtim.

Anëtar i Akademisë Shqiptaro-Amerikane me qendër në New York, u shqua në fushën e gazetarisë duke përfaqësuar një zë bashkëkohor e profesionist në arte e letërsi. Për të ruajtur të pacënuar imazhin e Shqipërisë, Peter Prifti nuk u ndal me argumentet e tij në artikuj të publikuar në enciklopedi serioze si: Encyclopedia Britannica, Compton’s Encyclopedia, Encyclopedia Americana, Collier’s Encyclopedia, World Book Encyclopedia, etj. Akademiku shqiptaro-amerikan, profesor Peter Prifti është kontribuesi i parë shqiptar në prestigjiozen Encyclopedia Britannica. Ky kontribut jo i zakonshëm, e bën të zëshme këtë figurë në botën intelektuale të diasporës jo vetëm në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, pasi artikujt e publikuar prej tij në këtë revistë janë me shumë vlerë për Historinë e Shqipërisë dhe Letërsinë Shqipe. Në serinë e librave Shkrimtarë Ndërkombëtarë, në botimin Shkrimtarë nga Europa Lindore” (Londër 1991), shënohet: Peter Prifti është një konsulent për shqipen në Departamentin e Linguistikës në Universitetin e Kalifornisë, në San Diego. Ai shkruan rregullisht për tema të ndryshme lidhur me Shqipërinë, kryesisht mbi historinë, literaturën dhe çështjet aktuale.

Patriot në kuptimin e vërtetë të kësaj fjale, Peter Prifti kërkonte që imazhin e mirë të Shqipërisë kudo në botë, ta mbronin vetë shqiptarët. Ai ka meritë se nuk rreshti së mbrojturi fuqishëm integritetin territorial të gjithë shqiptarëve, në rrethet shkencore, politike e diplomatike. Në emër të drejtësisë dhe barazisë njerëzore, nuk u lëkund asnjëherë të mbronte gjithshka që mendonte se ishte korrekte dhe e ndershme. Në veprimtarinë e organizuar nga Federata Panshqiptare Vatra (16-18 nëntor 2010), In Memoriam: Në kujtim të ndarjes nga jeta të Peter Priftit, I Përndershmi At’ Arthur Liolin përcjell mesazhin e tij mbresëlënës për privilegjin që ai personalisht kishte pasur duke ndarë së bashku me Peter Priftin, momente të çmuara si miq e kolegë: Ai ishte një nga më të shquarit studiues dhe historianë për kombin shqiptar dhe popullin e vet. Personaliteti krijues i Peter Priftit, u shkri në një me avokatësinë për mbrojtjen e të drejtave themelore e qytetare humane, si këtu në Amerikë dhe jashtë saj. Mirësjellja e tij e heshtur, mbeti legjendare sidomos në trajtimin e çështjeve apo problemeve të rëndësishme që evokonin pasion. Ai ishte një burim i pashtershëm për ne të gjithë.Tek ai gjeje bashkëpatriotin e plotëbesueshëm, akademikun e shquar dhe personalitetin e respektuar.

Asnjëherë i shtyrë nga vetkënaqësia po kurdoherë i prirur nga patriotizmi, nga krenaria kombëtare, Peter Prifti e tregoi angazhimin e tij aktiv në Komunitetin Shqiptaro-Amerikan edhe në krye të Vatrës dhe si editor i Diellit. Së bashku me emra të njohur si Fan Noli, At Artur Liolin, Gjon Sinishta, Stavre Skendi, Arshi Pipën, Sami Repishti dhe intelektualë të tjerë patriotë, ai shkroi një sërë artikujsh, reçensash dhe intervistash, me qëllim ndërgjegjësimin e opinionit publik amerikan mbi çështjet shqiptare. Veprat e tij janë një hulumtim objektiv historiko-social-politik e kulturor, vijim i studimeve të nisura në Sektorin për Studime Ndërkombëtare në Massachusetts Institute of Technology në Cambridge, një nga më të famshmit e këtij lloji, ku P. Prifti u mor kryesisht me çështjet shqiptare. Studiuesi i njohur, profesor Peter Prifti, ka qënë anëtar i Departamentit të Gjuhësisë në Universitetin e Kalifornisë, San Diego. Veprimtar i shtypit shqiptar në Amerikë, ai ka bashkëpunuar, ka shkruar e botuar në fusha të ndryshme, për demokratizimin e Shqipërisë, për çështjen e Kosovës dhe studime rreth historisë dhe letërsisë shqipe. Kosova zë vend të veçantë në botimet e tij, duke e vazhduar në vijimësi gjatë gjithë jetës këtë kauz, vështruar nga pozitat e demokracisë së vërtetë, sipas modelit Amerikan.

Komentet dhe analizat e Peter Priftit dallohen për forcën e argumentit, vërtetësinë, sinqeritetin dhe kthjellësinë e mendimeve. Në gazetën Dielli të 8 tetorit 1958, ai shkruan editorialin: Dilema e shqiptarëve të Amerikës-Të venë apo të mos venë në Shqipëri ? Është koha kur Washingtoni u ka mundësuar shqiptarëve të Amerikës ardhjen në Shqipëri, por ata ishin të pavendosur. Peter Prifti paraqet dilemat për grupime të veçanta; për ata që kanë familjet atje, për grupimin politik që i druhet shkuarjes për arsye politike, për ata që i druhen sëmundjeve, për ata që i friken ndonjë lufte dhe mund të mbeten matanë, etj. Ai nuk kursehet t’ju flasë hapur shqiptarëve: Kujdes, mos shkoni në Shqipëri me mendësi amerikane dhe mos harroni faktin se Amerika nuk ka përfaqësi diplomatike në Shqipëri. Ju bëni si të doni, por unë po shkoj… Peter Prifti erdhi në Shqipëri, po sigurisht duke lënë pas mendësinë amerikane e duke respektuar mendësinë shqiptare të kohës. Ishte shumë herët për t’iu afruar Shqipërisë dhe shqiptarëve me mendësi amerikane. Duhej pritur me durim koha kur mund të ndodhnin ndryshimet e mëdha.

Pranë Fan Nolit dhe Vatranëve të tjerë me përvojë, që sikurse ai vetë i kishin familjarët në atdhe, Peter Prifti e njihte situatën në Shqipëri dhe mentalitetin e bashkatdhetarëve të tij të rënduar nga propaganda dhe politika e pafre e diktaturës. Brënda diasporës, sidomos në vitet pas 1990-ës, dallohet një mbivendosje e autorëve të mërgatës së re. Profesor Peter Prifti, me humanizmin që e dallonte, u bë mbështetja e kësaj fryme të re në përmbushjen e kërkesave për zhvillim dhe informim lidhur me historiografinë dhe kulturën. Si ekspert në fushën e gjuhësisë, kërkimit dhe studimit, larg gjuhës së rëndomtë e të varfër publicistike, ai përkrahu fenomenet e reja në diasporë për këta emigrantë, që si shumë të tjerë sikurse edhe atë vetë, atdheu i kishte shpallur “kundërshtarë të regjimit”. Peter Prifti dha ndihmë pa asnjë shpërblim, si autor shkrimesh, studiues e përkthyes, për Shoqatën e shkrimtarëve Shqiptaro-Amerikanë. Përkrahës dhe anëtar i kësaj shoqate që prej themelimit, ai cilësohet…Deri në fund të jetës, Nderi që nderon të gjithë krijuesit në këtë kontinent dhe më gjerë.”1

Autorët në diasporë, e në veçanti brezi i Peter Priftit, kanë qënë autorë veprash e publicistë, jo rrallë, me profile të disafishta, për shkak të rrethanave në të cilat e kryen veprimtarinë e tyre. Kështu e kërkonte koha dhe vendi ku kishin emigruar. Patriotët dhe shkollarët e emigruar ishin misionarë. Përmës shkrimeve informonin për ngjarjet dhe situatat politike, në mënyrë që Komuniteti shqiptar në Amerikë të qëndronte i bashkuar dhe i informuar edhe pse larg atdheut. Në këtë vështrim, studimet dhe kontributet e Peter Priftit shtrihen në disa fusha. Ai dallon si autor e bashkautor në disa libra të botuar, në shkrime me tematika të ndryshme, në gjuhësi, letërsi, histori, arkeologji e besim fetar, autor portretesh e figurash të shquara, recensione në shqip e anglisht, përkthime e krijime letrare. Në gjithë këtë intensitet shkrimesh e botimesh, ky autor jep shumë pak të dhëna për jetën dhe veprën e tij. Prej modestisë që e karakterizonte, ai ua ka lënë në dorë studiuesve dhe lexuesve të thonë fjalën e tyre për këtë kontribut.

Botimet e librave të Peter Priftit si autor e bashkautor janë në anglisht. E filloi punën e tij akademike më 1969, me studimin monografik: Kosovo in Ferment , ndërsa punonte në Institutin Teknologjit të Masaçusets (MIT). Më pas ai do të radhitej krahas studiuesve anglisht-folës me libra të tjerë të shkencave politike si: Socialist Albania Since 1944: Domestic and Foreign Developments, M.I.T.,1978, Confrontation in Kosova: The Albanian-Serb Struggle: 1969-1999, botim 1999, Remote Albania: The politics of isolation (Shqipëria e largët: Politika e izolimit) 1999 dhe ribotim 2002, Land of Albanians-A crossroads of Pain and Pride (Vendi i shqiptarëve-një kryqëzim i dhimbjes dhe krenarisë) 2002, monografinë Unfinished Portrait of a Country, 2005, (Portret i pambaruar i një vendi) 2005, Albanian Mosaics (Mozaik shqiptar), 2005, i vetmi libër në gjuhën shqipe. Botimet vazhdojnë si bashkautor në Readings in Albanian,1979, Spoken Albanian,1980, Standard Albanian, 1982.

E vërteta është se, ne jemi shqiptarë po nuk e njohim ende sa duhet botën intelektuale shqiptare të përtej kufijve tanë dhe kontributet e saj. Edhe pse ka kohë që kufijtë e Shqipërisë janë hapur, ka ftohtësi në këtë drejtim. Ndodh kështu edhe me diasporën shqiptare të Amerikës, ku izolimi i gjatë në vite, largësia fizike, pa harruar prapagandën, kanë bërë punën e vet, duke i qëndruar larg tezës për njohjen e saj. Vështruar kështu dhe duke gjurmuar aktualitetin, duhet të kujtojmë fjalët e vatranit Konstandin Demo në librin e tij Shqiptarët në Amerikë, imigrantët e parë, (The Albanians in America: The first arrivals)1960, se, Libri i Historisë së Shqiptarëve të Amerikës, vepra heroike e atyre burrave fisnikë, që lanë trashëgim një histori me të cilën mburrremi, po mbetet në dollap dhe rrezikon të myket e të harrohet së shpejti. 2

Veprimtaria shkencore e Peter Priftit thuajse është e panjohur nga bota shqiptare, prandaj veprat e tij duhet të përkthehen shqip, që t’i përkasin trungut amë dhe që të njihet puna dhe vlera patriotike e tij. E kemi për detyrë morale dhe qytetare t’i njohim e t’i nderojmë patriotët dhe shkencëtarët tanë të çdo fushe, për të mbajtur lart dinjitetin kombëtar. Kjo detyrë, shënon shkrimtari Naum Prifti, i përket së pari, Akademisë së Shkencave të Shqipërisë e po ashtu, institucioneve përkatëse. Pas largimit të Peter Priftit nga kjo jetë, i vëllai, shkrimtari Naum Prifti, u kujdes që arkivi i rrallë personal i Peter Priftit, i njërit prej kontribuesve më të njohur të çështjeve shqiptare në ShBA, të depozitohej në Philadelfia, atje ku ai u rrit dhe u edukua, së pari në kolegj e më pas, në Universitetin Pensilvania, ku fitoi gradën Master në Philosofi me studimin që kreu për jetën dhe veprën e filozofit skocez David Hume (Deivid Hjume). Peter Prifti punoi me pasion për veprën filozofike të Hjumit, që mendonte se, njerëzit që shkruajnë për jetën e tyre, janë të kapur nga një ndjenjë e tepëruar e vetëdashjes…Duke mos dashur të radhitej mes këtyre njerëzve, ai la të shkruar një Autobiografi shumë të shkurtër për vete.

Pranues i kësaj teze, vetë Peter Prifti që tërë jetën nuk rreshti së shkruari për jetën dhe veprën e të tjerëve, shkroi aq pak, apo aspak, për veten e vet. Kjo nuk e bëri të lehtë punën studimore për hartimin e monografisë kushtuar figurës së tij, Peter R Prifti në botën e dijetarëve shqiptaro-amerikanë, E.K. 1997 dhe më pas të bibliografisë për të, e cila përfshin shumë zëra dhe volum pa numër faqesh, për të cilat, sistemimi dhe studimi, ishte një histori më vete mundimi e angazhimi serioz, deri në botimin e librit Diaspora Shqiptare në Amerikë-Studime letrare, dëshmi, bibliografi, E.K. 2017.

Në letrën e datës 10 maj 1996, ndër të tjera, profesor P. Prifti më shkruan: Shoh se je entuziasmuar shumë për vizitën që kam në plan të bëj aty këtë vit dhe mendon ta bësh atë një “ngjarje publike”. Në të vërtetë, unë nuk e konceptoj kështu vizitën time në Shqipëri. Ti e di se unë jam njeri “privat” dhe mjaft i tërhequr në publik. Nuk më pëlqen celebrimi i vetvetes. Më mjafton reklama që më bën puna e kryer.

Sikurse për shumë studiues, për të cilët, trashëgimia pasurore përfundon vetëm në libra e letra, edhe Peter Prifti, një jetë të tërë pune e sakrifice intelektuale, e mbylli historinë e jetës duke lënë pas trashëgim një Arkiv shumë të pasur shkrimesh me interes. Janë rreth 200 dosje me dorëshkrime, studime e recensione, artikuj, letra, aty gjendet korrespondenca e tij me personalitete politike, shkencore e kulturore në Amerikë dhe në vende të tjera të botës, shkrime me interes të veçantë për Shqipërinë dhe Kosovën, kujtime dhe shënime udhëtimesh që presin të studiohen.

Përtej ironisë, ka si të ketë të ngjarë e të jetë rastësi, që institucionet kulturore të vendlindjes e lënë në heshtje e në hije këtë personalitet të letrave shqipe, duke njohur modestinë e tij të mosreklamimit ?! Për hir të së vërtetës, heshtja institucionale duhet të thyhet edhe pse universi krijues, jeta dhe kontributi shoqëror e politik, arkivi i pasur i veprave të Peter Priftit, kanë shumë vlerë dhe janë dëshmia më e mirë se vepra e tij është e tillë që, edhe në heshtje, ka forcë e zë të flasë vetë, në çdo kohë e për çdo brez.

Referenca:

Citimet nga: Shqiptarë në Liri-Diaspora Shqiptare në Amerikë (Studime letrare, dëshmi, bibliografi), Eleni Karamitri, botim 2017, fq. 152,165.

Zëra nga Diaspora – studime, portrete, dëshmi, Eleni Karamitri, 2005, fq. 7

Literaturë

https://gazetadielli.com/kujtojme-editorin-e… gusht 2018.

https://gazetadielli.com/profesor-peter-r-prifti…/M. Kafilaj, 23 gusht 2023

Katedralja e Shën Nikollit / Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut: Historia, arkitektura dhe zbulimet arkeologjike

by

Paulin Zefi/

Katedralja mesjetare e Shën Nikollit, mbi të cilën është konceptuar dhe ndërtuar Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut në vitet 1979-1981, përfaqëson një ndër objektet më të rëndësishëm të Trashëgimisë Kulturore Kombëtare në të gjithë hapësirën shqiptare, duke iu referuar peshës specifike që mbart ky objekt në historinë e popullit shqiptar. Brenda kësaj kishe, më 2 mars 1444 është zhvilluar edhe ngjarja më e rëndësishme në historinë e Shqipërisë, pra Kuvendi i madh i princave arbër me në krye heroin tonë kombëtar Gjergj Kastriotin-Skënderbeun, i cili ishte ideatori dhe organizatori i këtij kuvendi në të cilin u realizua Besëlidhja e Lezhës; Bashkimi i parë politik, ushtarak dhe ekonomik i popullit tonë dhe u hodhën themelet e ndërtimit të një shteti të mirëfilltë arbër me orientim të pastër europiano-perëndimor.

Mirëpo, Katedralja e Shën Nikollit siç do të shohim më poshtë nga rezultatet e gërmimeve arkeologjike, ka një vertikale shumë më të thellë historike. Në fund të viteve 40 të shek. XV, në rrethana të papërcaktuara historike, ndoshta nga ndonjë inkursion turk, kjo kishë u rrënua dhe për këtë arsye Gjergj Kastrioti-Skënderbeu i dërgon një letër Papa Kalikstit III, që ta ndihmojë financiarisht për ndërtimin e saj (1). Më 15 shtator 1457, Papa Kaliksti III lëshon indulgjenca për këdo që do të japë donacione për të mundësuar rikonstruksionin e katedrales së Shën Nikollit në Lezhë, duke iu përgjigjur kështu kërkesës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (2). Sipas A.Serra, kjo dëshirë e Kastriotit na shtyn të mendojmë: ishte thjeshtë çështje admirimi, kjo e restaurimit të Kishës së Shën Kollit, apo parandjenjë, që e shtynte të mendonte se pikërisht në këtë tempull, aq të dashur për zemrën e tij, do të bënte pushimin e mbramë (3)”? Në vitin 1459, ky objekt u rindërtua, duke u ngritur në rangun e Katedrales (4). Më 17 janar 1468, në këtë objekt religjioz u varros trupi i heroit tonë kombëtar, Gjergj Kastrioti-Skënderbeut, dhe më 5 shtator 1478 (5), kur qyteti i Lezhës u pushtua nga sulltan Mehmeti II Fatih, ushtarët osmanë u dyndën brenda katedrales së Shën Nikollit, duke hapur varrin e tij dhe duke i ndarë eshtrat midis tyre për t’i përdorur si hajmali. Këtë version e mësojmë nga biografët më të hershëm të Kryeheroit, si: Dhimitër Frangu (6), Martin Segoni (7) dhe Marin Barleti (😎. Në vitin 1580 kjo kishë kthehet ne xhami, duke u njohur si Xhamia Selimie, por braktiset nga osmanët në vitin 1620 (9), pasi aty vdiqën 3 muezinë, të cilët ishin rrëzuar nga këmbanarja, duke thirrur besimtarët islam në faljen e namazit (10). Në fund të shek. XVIII ky objekt rindërtohet dhe rikthehet sërish në funksionin e xhamisë (11).

Ndryshimet që ndodhën në kishë, gjatë procesit të kthimit të saj në xhami, janë pasqyruar qartë në mbylljen e absidës dhe në shkatërrimin e varreve te prelatëve të kishës nga ana e turqve (12). Në fund të shek. XIX, pranë Xhamisë Selimie, e njohur edhe si Xhamia e Pazarit, u bë zbulimi i një pllake mermeri me një mbishkrim në turqisht ku thuhej: “Këtu gjenden eshtrat e shqiptarëve të vdekur përpara prijësit t’Albanezve”, një zbulim për të cilin foli shtypi i kohës më 1898 (Bukuresht) dhe që çeli diskutimin mbi vendvarrimin e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (13). Ndërsa, në vitin 1908, në këtë objekt kulti ndërtohet një minare prej guri, duke zëvendësuar atë prej druri që ndodhej mbi muret e këmbanores mesjetare (14) dhe Xhamia Selimie funksionoi si e tillë pa ndërprerje deri në vitin 1967. Gjatë ekspeditave arkeologjike të udhëhequra nga Frano Prendi në fund të viteve 60 të shek. XX, brenda këtij monumenti janë zbuluar katër shtresa kulturore të përfaqësuara nga mbeturina konstruksionesh të periudhave të ndryshme (15). Shtresa e parë, e cila kronologjikisht është edhe më e vjetra, përfaqësohet nga një konstruksion romak i shek. III dhe në këto kushte është shfaqur mendimi se kemi të bëjmë me një tempull pagan (16). Shtresa e dytë përfaqësohet nga strukturat e një ndërtese të periudhës bizantine të shtruar me dysheme llaçi gëlqereje, të përzier me grimca të imëta tullash (17). Shtresa e tretë përfaqësohet nga themelet e një kishe mesjetare paraturke dhe shtresa e katërt, po nga një kishë tjetër paraturke, e cila është mbivendosur mbi të parën (18).

Të gjitha këto faza ndërtimesh dhe rindërtimesh reflektohen qartë në muret dhe në shtresat e dyshemesë së Katedrales së Shën Nikollit (19). Dhjetë vite më vonë, në vitet 1978-1979, në hapësirën e brendshme të kishës u kryen përsëri disa gërmime, të cilat nuk janë botuar asnjëherë, por ekzistojne sot vetëm si raporte dhe dokumentacion arkivor gërmimesh (20). Më 23 korrik të vitit 1978 (21), në qendër të katedrales u gjetën pjesët e ruajtura të një monumenti, që përfaqësohej nga shkallët e një bazamenti (22). Ai ka formën e një drejtkëndëshi me përmasa 1.96 x 2.86 m, me dy rradhë gurësh të mbivendosur, ndërtuar me blloqe të skuadruar, që lidhen nga sipër me ganxha hekuri, të vendosura në kanale e në gropa të posaçme me anë të plumbit të shkrirë dhe ky objekt është i vendosur me aks giatësor veri-jug, paralel me rrugën kryesore të qytetit, rreth 20 m në perëndim të saj (23). Në fillim, u mendua se bëhej fjalë për zbulimin sensacional të bazamentit mbi të cilin mund të ishte vendosur sarkofagu i Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por shumë shpejt, me zbulimet e tjera të kryera nga ana e jashtme përqark katedrales në të njëjtin nivel, me të njëjtën teknikë dhe në të njëjtën shtresë kulturore, u bë e qartë se kishin të bënin me një objekt më të hershëm të periudhës romake (24), i cili është datuar në shek. I-II pas Kr. (25). Megjithatë, në lidhje me përcaktimin e vjetërsisë dhe të funksionit të këtij objekti, në Akademinë e Shkencave të R.P.S.SH. u bënë dy konsulta me pjesëmarrjen direkte të Prof.Aleks Budës.

Më 21.08.1978 u shfaqën mendime të ndryshme dhe shumë kontradiktore, por në konsultën e zhvilluar më 30.10.1980, mendimi përfundimtar i të gjithë pjesëmarrësve ishte që ky objekt i zbuluar, i cili i plotësonte të gjitha kushtet e një bazamenti varri monumental, të ishte objekt studimi për të ardhmen dhe u vendos që të ruhet i mbyllur në një dhomë të betonuar në qendër të katedrales (26). Mirëpo, niveli stratigrafik i gjetjes (shekujt I-II pas Kr.), forma, konstruksioni, përmasat dhe orientimi i këtij bazamenti dyshkallësh, sipas G.Hoxhës, tregojnë se kemi të bëjmë, jo me nje bazament varri, por me bazamentin e një monumenti antik në trajtë piedestali, që mund të ishte një obelisk përkujtimor, një bazament statuje e një kalorësi, një cipus, një stelë varrore apo një altar (27). K.Zheku ka qenë i bindur se mbi këtë bazament qëndronte nje statujë monumentale (28), por G.Hoxha argumenton se versioni i pranisë së nje altari duket më i mundëshëm, sepse kjo tipologji bazamenti është mjaft e njohur në altarët kushtimorë apo perkujtimorë të periudhave helenistike dhe romake (29). Gjatë gërmimeve të zhvilluara në vitin 1979, u zbuluan edhe 6 varre të prelatëve kishtarë pranë absidës së katedrales dhe këta varre u gjetën pjesërisht të dhunuar, pa inventar objektesh, por sarkofagët ruheshin në një gjendje relativisht të mirë (30).

Në këto varre u zbuluan një sërë objektesh arkitektonike të hedhura nga turqit gjatë shkatërrimit të kishës (31). Pas ndërhyrjeve rrënjësore, që u kryen në vitet 1978-1981 nga “Atelieja e Monumenteve të Kulturës së Tiranës”, nën drejtimin e L.Lazimit, K.Zhekut dhe Th.Karanxhës, më 23 nëntor 1981 inaugurohet përfundimi i Memorialit të Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, që shohim sot, ku brenda ruhen vetëm strukturat origjinale të Katedrales mesjetare të Shën Nikollit (32). Ky monument historik i kultit të krishterë ka një planimetri të thjeshtë me këto përmasa: 18.50 m gjatësi dhe 9.40 m gjerësi. Ndërsa, gjatësia e përgjithshme e objektit nga hyrja dhe deri në absidë është 22.10 m. Muret perimetralë të kishës janë të ndërtuar me gurë të çrregullt gëlqerorë dhe të lidhur me llaç gëlqereje. Trashësia në të gjithë gjatësinë e tyre është 0.70 m. Lartësia maksimale e mureve arrin deri në 5.40 m, në anën perëndimore, ku gjendet hyrja e saj dhe pjesa më e ulët e mureve shënohet në anën lindore, në absidë, 2.50 m (e matur nga jashtë). Navata e kishës ka këto përmasa: 17.10 m gjatësi dhe 8 m gjerësi. Absida gjysmërrethore ka një rreze të brendshme prej 2.36 m (x 2 = 4.72 m) dhe pranë pjesës jugore të saj, në një gropë të betonuar me 28 cm thellësi, është konservuar skaji verior i absidës së ndërtimit pararendës. Kamarja në anën e djathtë, pranë absidës, e cila është 1.65 m lartësi nga dyshemeja dhe që ndodhet direkt mbi afreskun e Shën Nikollit, ka këto përmasa: 37 cm gjerësi x 32 cm lartësi dhe 29 cm thellësi. Kamarja në anën e majtë, pranë absidës, e cila është 2.33 m lartësi nga dyshemeja, ka këto përmasa: 65 cm gjerësi x 55 m lartësi dhe 40 cm thellësi. Shumë pranë kësaj kamareje, por që ndodhet në skajin më lindor të murit verior, 2.53 lartësi nga dyshemeja, është edhe një kamare e vogël me përmasa: 23 cm lartësi x 22 cm gjerësi dhe 50 cm thellësi. Hyrja e katedrales ka këto përmasa: 2.53 lartësi x 1.73 gjerësi dhe ndërsa pjesa e saj e brendshme është më e madhe: 2.85 m lartësi x 2.20 m gjerësi. Hapësira e brendshme e kishës ndriçohet nga tri dritare të ngushta dhe të mbuluara me hark të mprehtë, të cilat ndodhen në murin e saj jugor (33). Elementi më interesant është një fragment i harkuar dhe i gdhendur me gjethe akanthi, i cili gjendet në ftontonin e kishës, mbi portën e hyrjes (34).

Ekziston mendimi se ky gjysmëhark, që duhet datuar përpara shek. XII, vjen nga ndonjë dritare e kishës më të vjetër ose i takon një cihoriumi (35). Po ashtu, në fasadën e jashtme perëndimore të kishës ruhen ende disa fragmente pikturash murale, të cilat janë të palexueshme, por që mendohet se mjaftojnë për të na treguar se kisha duhet të ketë patur edhe një portik, gjurmët e të cilit janë zhdukur plotësisht nga shndërrimet e vazhdueshme (36). Muret e Katedrales së Shën Nikollit paraqiten pa dekorim të brendshëm me piktura murale, si pasojë e dëmtimit dhe ndryshimeve të shumta që ka pësuar ky monument, duke nisur që nga kthimi i tij në xhami në vitin 1580 dhe deri në vitet 1978-1981 kur u krye edhe restaurimi i tij. E vetmja gjurmë e pikturës murale, e cila i ka mbijetuar kohës dhe ndryshimeve të lartpërmendura, ndodhet në anën jugore të murit lindor të Katedrales, pranë absidës. Fragmenti me përmasa 1.28 m lartësi dhe 0.69 m gjerësi, paraqet figurën e pajtorit të kishës, Shën Nikollin, i cili, në ndryshim me shumë paraqitje të tjera që njohim deri më sot, është pikturuar me veshje aristokrate veneciane dhe jo me veshjen tradicionale të Etërve të Kishës. Kjo pikturë është realizuar me teknikën e afreskut dhe paraqitet mjaft e dëmtuar si në aspektin viziv dhe atë estetik, sepse lakunat e shumta të madhësive të ndryshme, që janë shkaktuar nga rënia e fragmenteve të pikturës, kanë krijuar copëzimin e imazhit piktorik aq sa nga portreti i shenjtorit nuk ka mbetur asnjë gjurmë e tipareve të tij.

Restaurimi i fundit, që është bërë në vitin 2018, duke kryer pastrimin e plotë të sipërfaqes së pikturës nga depozitimet e paqëndrueshme me solucion 3A, heqjen e mbushjeve të vjetra me llaç duke përdorur dalta të vogla e bisturi dhe më pas, duke i borduruar buzët e afreskut dhe stukuar pjesët e dëmtuara me një material të posaçëm me ton neutral, ka bërë të mundur parandalimin e rënies së mëtejshme të pelikulit piktorik, konsolidimin e pjesës së padëmtuar dhe përforcimin e lidhjes së afreskut me suportin e tij. Siç e përmenda pak më lart, në vitet 1978-1981, me qëllim për të evidentuar vlerat historike të Katedrales së Shën Nikollit, është realizuar një ndërtim krejtësisht i ri, i trajtuar me një kolonadë rreth e rrotull, brenda të cilit ruhen pjesët origjinale të katedrales së shek. XIV-XV (37). Numri i kolonave është 28, një numër simbolik, dhe gjerësia e tyre është 0.50 x 0.50 m. Ndërtimi i ri, i cili mban sipër kolonadës një kornizë të dalur, në pamjen kryesore të volumit dhe në qendër të kornizës ka të vendosur përkrenaren e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut. Platforma e Memorialit, e cila ka një lartësi prej 11 m dhe që deri në vitin 2018 ka qenë e mbuluar me kapriatë ondoluksi, ka këto përmasa: 35 m gjatësi dhe 20.40 m gjerësi, duke mbuluar një sipërfaqe të përgjithshme prej 714 m. Brendësia e kishës, me një dysheme të shtruar me pllaka të daltuara, është e pajisur me bustin ikonë të Kryeheroit, vepër e Odhise Paskalit, që është vendosur në qendër të absidës mbi një piedestal të ndërtuar me dy blloqe të mëdhenj gëlqerorë me lartësi 1.05 m, të realizuar sipas modelit të mureve antikë ilirë. Dyshemeja e absidës qëndron 55 cm më lart se sa ajo e navatës së kishës. Në pjesën lindore të navatës, mbi një bazament të ulët graniti me ngjyrë të gjelbër në të errët dhe të mbuluar me një pllakë të madhe mermer karare, janë vendosur Përkrenarja dhe Shpata e betejës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, por që në projektin fillestar ka qenë planifikuar të vendoset edhe Mburoja e tij (38). Të dy fasadat e kishës (veriore dhe jugore) janë hijeshuar me mburoja bronzi, ku paraqiten në reliev 25 betejat kryesore që populli jonë me në krye Gjergj Kastriotin-Skënderbeun ka zhvilluar kundër pushtuesve osmanë, por edhe atyre venecianë dhe anzhuinëve gjatë ekspeditës në Italinë e Jugut (1461-1462) në ndihmë të mbretit Ferdinandi i Aragonës.

Hyrja është e pajisur me një portë masive të stilizuar prej bronzi, e cila përbëhet nga dy kanate me peshë 550 kg x 2 = 1.1 ton. Ndërtimi i ri në kompleks është i veshur dhe i shtruar me pllaka mermeri me ngjyrë gri të çelur dhe hyrja kryesore është realizuar me një ngritje prej 6 shkallësh të ndara në dy pjesë të barabarta (3 & 3), që të çojnë gradualisht në platformën e ndërtimit të ri, në qendër të të cilit ndodhet monumenti. Në fund të kësaj platforme është vendosur një panel mozaiku me Flamurin tonë Kombëtar me “Shqiponjën dykrenare” brenda saj në të dyja anët, e cila është realizuar me derdhje në bronz dhe ky panel mbyll perspektivën e hapësirës së ndërtimit të ri nga hyrja kryesore (39). Vlerësimi i rrugës antike, që kalon përmes Lisit të Poshtëm është bërë edhe gjatë shtrirjes së saj në pjesën e platformës, ndërsa i gjithë ambienti përqark është lënë si rezervat arkeologjik, në mënyrë që në të ardhmen të zhvillohen gërmime arkeologjike për zbulimin e monumenteve dhe të shtresave kulturore të periudhave të ndryshme të ekzistences dhe zhvillimit të qytetit të Lisit, nga Antikiteti e deri në kohët tona (40). Për herë të fundit, Katedralja mesjetare e Shën Nikollit dhe Memoriali i Vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut së bashku me Muret antike ilire të Lisit të Poshtëm, janë restauruar dhe rehabilituar plotësisht në vitin 2018, nëpërmjet një projekti të financuar nga Qeveria Shqiptare në kuadrin e “Vitit Mbarëkombëtar të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut.” Kapriata e re është realizuar me profile hekuri, që mban të fiksuar panelet me xham struktural me ngjyrë të kaltër të çelur. Katedralja mesjetare e Shën Nikollit është shpallur Monument Kulture i kateg. I, nga Ministria e Arsimit dhe Kulturës me vendim Nr.1886, më dt.10.06.1973. Ky monument, i cili mund të quhet pa mëdyshje si “Pasaporta Kulturore e Bashkisë Lezhë”, është një ndër objektet më të vizituara nga turistët e huaj në Republikën e Shqipërisë dhe shërben si një pikë shumë e rëndësishme e “Peligrinazhit Patriotik🇦🇱”, duke tërhequr çdo vit më mijëra vizitorë.

BIBLIOGRAFIA:

1) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

2) L.Tacchella, Giorgio Castriota Skanderbeg e i romani pontefici nel secolo XV, f. 24-25; A.Castriota Scanderbeg, I Castriota Scanderbeg d’Albania, f. 35.

3) A.Serra, Shqipëria dhe Selia e Shenjtë në kohën e Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, f. 37.

4) M.Shuflaj, Situata të Kishës në Shqipërinë paraturke: Zona e depërtimit ortodoks në “digën” katolike, Botimi II, f. 99.

5) S.Daci, Lezha nën sundimin e Venedikut, në: Studime për epokën e Skënderbeut, II, Akademia e Shkencave e R.P.S.SH. (Instituti i Historisë), Tiranë, 1989, f. 174.

6) D.Franco, Historia e gloriosi gesti e Et vittoriose imprese fatte contra Turchi dal signor D. Giorgio Castriotto, detto Scanderbeg, Prencipe d’Epirro, f. 221-222.

7) A.Pertusi, Martinon Segono di Novo Brdo Vescovo di Dulcino: un umanista serbo-dalmata del tardo Quattrocento: vita e opere, Istituto Storico Italiano per il Medio Evo, Roma, 1981, f. 145.

8)Barleti, Historia e Skënderbeut, f. 494.

9) J.G.Hahn, Studime Shqiptare, f. 135.

10) P.Bartl, Albania Sacra: Geistliche Visitationsberichte aus Albanien, 1: Diözese Alessio, f. 86.

11) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

12) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

13) K.Frashëri, Gjergj Kastrioti Skënderbeu. Jeta dhe vepra (1405-1468), f. 475.

14) M.Sirdani, Kërkime mbi vorrin e Skanderbegut, në: Hylli i Dritës, Nr. 4, Shkodër: 1932, f. 181-194.

15) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

16) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 37.

17) F.Prendi, Vendvarrimi i Skënderbeut, në: Konferenca e Dytë e Studimeve Albanologjike (12-18 janar 1968), Universiteti Shtetëror Tiranës-Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, I, Tiranë, 1969, f. 245.

18) A.Meksi, Arkitektura mesjetare në Shqipëri, f. 116.

19) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

21) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi, Raport gërmimi 1978, f. 9.

22) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38.

23) Ibidem, f. 38-39.

24) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 7-8.

25) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

26) L.Gjeçi-N.Përleka, Përpjekje për të rënë në gjurmët e varrit fizik të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, “Dorëshkrim”, Lezhë: Shkurt 1988, f. 8, shënimi nr. 32.

27) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8.

28) K.Zheku, Lisi në shekuj, f. 38-39.

29) G.Hoxha, Të dhëna të reja arkeologjike mbi parahistorinë e vendvarrimit të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, në: Iliria, XLII, Tiranë: 2018, f. 8-10.

30) A.M.H. Lezhë: L.Gjeçi-N.Përleka, Raport gërmimi 1979, f. 4.

31) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

32) L.Lazimi, Përkujtimorja e Skënderbeut, në: Monumentet, 2, Tiranë: 1984.

33) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

34) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

35) A.Meksi, Kishat e Shqipërisë së Mesme e të Veriut (vijim), në: Monumentet, 1, Tiranë: 1984, f. 113.

36) G.Hoxha-L.Përzhita-F.Cavallini, Monumente Historike të Kultit të Krishterë në Dioqezën e Lezhës / Monumeti Storici di Culto Cristiano della Diocesi di Lezha, Lezhë: Botimet Françeskane, 2007, f. 40.

37) L.Lazimi, Memoriali i Skënderbeut në Lezhë, në: Shtëpi muze dhe monumente kulture, Tiranë: “8 Nëntori”, 1981, f. 118.

38) Ibidem, f. 119.

39) Ibidem, f. 119.

40) Ibidem, f. 119.

Ceremonia e ngritjes së Flamurit shqiptar në Uster

by

Më 26 Nëntor 2024, Ora 17:30 zhvillohet Ceremonia e Ngritjes së Flamurit Shqiptar në Uster-Masaçusets në hyrjen e Bashkisë. Të dashur bashkatdhetarë Shqiptaro Amerikanë, të nderuar qytetarë të Usterit, në përfaqësi të Shqiptarëve pranë Kishës Orthodokse Fjetja e Shën Marisë ju ftojmë të vazhdojmë traditën e ndërtuar së bashku prej vitesh si bashkëkombës për Ditën e Pavarësisë së Shqipërisë në Ceremoninë e ngritjes së Flamurit të Gjergj Kastrioti Skënderbeut, Ismail Qemalit dhe gjithë para ardhësve tanë emigrantë. Pjesëmarrja juaj në këtë ceremoni është vlerësim për atdheun, për emrin shqiptar, për flamurin dhe për gjithë heronjtë e kombit shqiptar. Ne jemi pasardhësit që ashtu si për familjen tonë dhe SHBA ku jetojmë e punojmë i kemi të pandashme lidhjet tona për paqe, harmoni, vëllazërim dhe zhvillim si bashkëkombës. Ju mirëpresim!

At Shtjefën Gjeçovi një rilindas i madh

by

Gëzim Zilja/

At Shtjefën Gjeçovi (1873-1929) etnolog, arkeolog, shkrimtar dhe mbledhës i këngëve folklorike u lind në Janjevë të vilajetin e Prizrenit Prindët e dërguan më 1884 në kolegjin françeskan të Troshanit, në Vilajetin e Shkodrës, ku mori mësimet e para të rrugës së meshtarisë. U urdhërua meshtar më 1896, kur meshoi së pari në Troshan dhe hyri në radhët e françeskanëve. Krahas punës si meshtar ai nuk rreshti së studiuari dhe botuari artikujt e shumtë të tij, në revistat e kohës “Albania” dhe “Hylli i Dritës. Kudo shkoi e shërbeu ai veç Ungjillit predikoi përhapjen dhe dashurinë për gjuhën shqipe, për të cilën do të shkruante: “man komin n’jetë, tuj kênë kjo shêji i paar e i vetmi, me të cillin dahen komi me komë… Giuha e nji komit s’kaa t’ndalun, as nuk mund t’ndalet kurrë. Asht nji gja send qi nuk mund t’blehet, nuk shitet e nuk ndrrohet; nji send asht, qi do t’ruhet si nji gur i çmue, do t’ruhet si nji dhanti e posaçme e Perëndisë e si nji trashigim i t’parvet tonë… do t’ruhet si drita e synit. Kjo dhanti… asht giuha shqype.: Sa mund t’mêndohet dielli pa dritë, aq mund t’mêndohet komi pa giuhë”.

Në veprat e tij shprehej se toskët e gegët janë një, duhet të jenë të bashkuar dhe gjuha e tyre duhet të jetë e unifikuar e shkruar sipas rregullave të vendosura në Kongresin e Manastirit të vitit 1908. Në prag të Pavarësisë ai shkruante: “Gegë e toskë janë vllazën! Ata duhet të jenë të bashkuar të flasin të njëjtën gjuhë e të shkruajnë me alfabetin e përbashkët. Kjo i bën shqiptarët më të bashkuar e më të fortë.” Gjithë jetën e vet ia kushtoi punimeve për rëndësinë e gjuhës shqipe, krijimeve e përkthimeve të mirëfillta letrare, studimeve të folklorit, dokeve e zakoneve shqiptare madje bëri dhe kërkime arkeologjike e etnografike, të cilat i botontë në gazetat dhe revistat e kohës. Gjeçovi kurrë nuk pushoi së mbledhuri e studiuari kryeveprën e tij, Kanunin e Lekë Dukagjinit. Vdekja tragjike bëri që ai të mos e botoi Kanunin sa ishte gjallë. Kanuni u kodifikua në vitin 1933 në një botim të etërve françeskanë. Gjeçovi e dinte mirë rëndësinë që kishte Kanuni në historinë e Shqipërisë.

Pas autoriteteve osmane, i pari që mblodhi material për kanunin dhe zakonet ishte prifti Nikollë Ashta, i cili i botoi te Gazeta “Albania” tw Konicës, më 1897-98. Pas tij Lazër Mjedja më 1901, dhe Gjeçovi tek e përkohshmja “Hylli i Dritë.s” Ai studioi e mblodhi gjithçka ishte botuar për Kanunin deri në atë kohë. Administrata turke duke dashur të ndalojë gjakmarrjen e kodifikoi (përmblodhi rregullat dhe udhëzimet që duheshin zbatuar) Kanunin e Lekë Dukagjinit më 1872. Botimi ishte jo i plotë dhe kishte të bënte kryesisht me nenet e vrasjes e të gjakmarrjes, të trashëgimisë e të nderit. Turqit edhe në këtë nismë si në gjithë të tjerat dështuan dhe nuk arritën ta shuanin gjakmarrjen me gjithë dëshirën e mirë. Puna e Gjeçovit për mbledhjen e plotë të Kanunit të Maleve për kohën, ishte nga më të përparuarat dhe seriozet. Ai nuk la katund, derë e prag të Shkodrës dhe Malësisë së Veriut pa trokitur, duke mbledhur nga pleqtë gjithçka ata dinin për ligjet e Kanunit. Ishte i bindur në rëndësinë e jashtëzakonëshme të Kanunit dhe jo rrallë do të shprehej me fjalët: “Po mësuem, studjuam të kaluarën, kjo Kanu’ kje e vetjma mburojë që nuk e la fisin shqiptar, i vogëluem përherë e ma tepër prej peripecive historike të mos shkrihej e asmilohej nga kombet e tjera.”

Pa punën e jashëzakonshme për më shumë se tridhjetë vjet të At Gjeçovit, vështirë se Kanuni do të vinte i kodifikuar, aq i plotë sa është sot në duart e lexuesit shqiptar e të huaj. Kanuni i Lekë Dukagjinit është përkthyer në gjuhët: anglisht, gjermanisht, frëngjisht, spanjisht, rusisht dhe serbisht. Në një udhëtim për në Gomsiqe për të takuar Gjeçovin ku Ati Françeskan shërbente, mendjendrituri Faik Konica befasohet me varfërinë dhe mjerimin e atyre viseve, kupton sakrificën e jashtëzakonshme të Gjeçovit për të përhapur “pakëz dritë” në ato vise tw egra dhe shkruan midis të tjerash: “… Famullia një biná prej guri e ndritur dhe e pastër, gjysmë e zbrazur nga plaçkat, po e mbushur dhe e zbukuruar nga zemëra e madhe dhe nga buzëqeshja e të zotit të shtëpisë, qëndronte mikëpritëse dhe e qetë anës së një lumi. Këtu rronte at Shtjefën Gjeçovi. Këtu e çonte jetën mes lutjes e mësimeve, një nga njerëzit më të lartë që ka pasur Shqipëria”.

Më 1926 Gjeçovi u caktua famullitar në Zym të Hasit, në atë kohë pjesë e Mbretërisë Jugosllave dhe qe pjesë e një komiteti për pengimin e shpërnguljes së shqiptarëve. Ngaqë nuk e ndërpreu mësimdhënien e shqipes pas mbylljes shkollave shqipe nga qeveria jugosllave, as punën e tij për mbledhjen e folklorit dhe ekspeditave arkeologjike, u vra pabesisht nga njerëz të paguar nga serbët në Kodër Rrezina. Vrasja e At Shtjefën Gjeçovit, ishte një humbje e madhe jo vetëm për klerikët françeskanë por për mbarë shqiptarët, si një patriot i madh që punoi gjithë jetën për kulturën, gjuhën dhe historinë e shqiptarëve.