Archives for December 2024

BJERI PRAGUT TË DËGJOJË DERA…

December 23, 2024 by s p

Kosta Nake/

Një zbritje në fushën e përballjes, një dalje nga hullia e romanit për të rikrijuar një tragjedi. I bindur për analogjinë që vendos autori me realitetin shqiptar dhe me sistemet diktatoriale të të gjitha kohërave, për herë të parë në anët e faqeve kam bërë shënimet “tak”, “trak”, “trak- truk”, “shtrak”, “shtraka-shtruk”, sipas intesitetit me të cilin ekspozohet aktualiteti pavarësisht se dukjet janë në qiell, në tokë, apo nëntokë. Këto shënime janë aq të shumta, sa do të zinin një hapësirë të konsiderueshme, prandaj po sjell vetëm një përzgjedhje.

“Në Olymp diçka po ndodh. Kurse ca syleshë ose që hiqen ashtu, duan të na bindin për të kundërtën: punët venë mirë e më mirë, e ardhmja është e ndritur, uniteti midis zotave s’ka qenë kurrë kaq i fortë.” (f. 17) Ne, që e kemi jetuar atë kohë, i kemi dëgjuar sa herë deklaratat për unitet brenda radhëve të partisë. “Nuk është hera e parë që ndodh kjo: hapet fjala se po bëhet një mbledhje për thatësirën dhe pastaj del se qenka zbuluar një komplot.” (f. 24) “Tani pritet një valë e re spastrimesh.” (f. 87) Vitet ’70 të shekullit që lamë pas, ishte krijuar ideja sikur atmosfera ishte mbushur me grupe armiqësore.

“Kur ka ndonjë përleshje, na thërresin. Përherë si rrogëtarë. Pastaj, me të mbaruar punë, na vënë shkelmin.” (f. 34) Edhe pse këto fjalë vendosjen në bisedën midis të burgosurve politikë, ajo ka vlerë përgjithësuese për shumë shtresa të popullsisë, madje shtrihet edhe mbi tranzicionin tonë, po të mbajmë parasysh se tragjedia u shkrua në vitin 1996. “Kështu ka qenë gjithmonë në Olymp. Të gjithë e përfytyrojnë jetën këtu si parajsë. Muzikë, këngë të nimfave, pasdite të prillit me gotën e nektarit përpara, duke filozofuar. Kurse në të vërtetë, është tjetër gjë. Ankth, dyshime. Komplote të qena e të paqena.” (f. 38) “Kur me një banor të Olympit jam kaq i pamëshirshëm, e merrni me mend si do të jem me ju të tjerët.” (f. 88).

Këtu nuk është e vështirë të thuash që jemi te Blloku. Ja dhe një tablo përmbledhëse e veprës: Të dënuarit në farefis dhe dëbimet; krahasimi mes Athinës dhe Spartës, mes demokracive demagogjike dhe diktaturave të deklaruara hapur; Eskilit i kërkojnë që dramën, para se ta sjellë në teatër, duhet ta çojë te strategu, çka nënkupton censurën; braktisja e Athinës prej Eskilit na çon menjëherë te ikja e vetë Kadaresë.

Antagonizmi Zeus – Promethe mund të shikohet në disa rrafshe duke kapur përmasa universale. Nga njëra anë kemi një zot/njeri të kapur fort pas fronit të pushtetit që për ta mbajtur atë, gjithkush i duket komplotist, nga ana tjetër kemi një zot/njeri tjetër që ekzistencën e vet e lidh me njerëzimin. Regjimet tiranike janë monstra që kryejnë krime të përbindshme. Pas mbërthimit në shkëmbin e Kaukazit, Zeusi e qëllon me rrufe dhe e gropos në një kthinë pranë ferrit, pastaj e rikthen për ta mbërthyer në shkëmb nën goditjet e shkabës që ia ha mëlçinë. Në dukjen e trembëdhjetë, rikthimi i Prometheut në Olymp duket si komedia “Shumë zhurmë për asgjë”, por nuk është kështu dhe shpjegimin e bën vetë Zeusi: “Ka patur raste kur heronjtë e pamposhtur që s’i theu as shpata e as rrufeja, i mposhti froni ose posti i lartë.”

Ka dhe një shpjegim tjetër për këtë antagonizëm dhe është përsëri Zeusi që flet: “Unë kam menduar se njeriut nuk i duhet dhënë as përkryerje e as liri pa cak. Ti ke qenë për të kundërtën. Unë kam menduar se truri njerëzor është bisha më e lemerishme, ndaj duhet të jetë i lidhur me vargonj. Ti, përkundrazi, ke qenë për lirinë dhe harlisjen e tij.” Pastaj vjen një shpjegim kadarejan që lidhet me ndarjen e aktit të sjelljes së zjarrit me mosmirënjohjen njerëzore, madje ka një fare pezmi se njerëzimi po shkon drejt një krize të ngjashme me atë që ndodhi gjatë pandemisë së covidit.
Reabilitimi i Prometeut kërkon flijimin e shkabës që nuk është e vështirë të identifikohet me sigurimin e shtetit në tërësi ose figura të veçanta të tij, por kjo do realizohet me dorën e Herkulit dhe vetë ai duhet të helmohet – një zinxhir vrasjesh për të cilat Poseidoni thotë: “Kjo punë, ashtu siç nis, ashtu mbaron, me gjak.”

Është e njohur lehtësia me të cilën Kadare lëviz gjeografikisht në perandorinë e vet letrare, po në këtë vepër, krahas lëvizjeve vertikale qiell – tokë – nëntokë, kemi edhe një lëvizje me shpejtësi drite nga antikiteti, te lindja e Krishtit dhe në ditët tona. Hapësira dedikuar Krishtit që kthehet në apel pacifizmi, përligjet nga vetë Prometeu me thënien “bota s’është veç një zëvendësim shembëllimesh”; kjo mund të sjellë qejfmbetje nga muslimanët, prandaj bën një shtesë zbutëse: “Pastaj e braktisën Krishtin dhe gjetën të tjerë, Muhametin, Budën, Jehovain, Leninin, Djallin.”

Monologu i Prometeut në dukjen e trembëdhjetë mund të ishte më i kursyer, (ai zë tri faqe) pasi shumë nga mesazhet ishin përcjellë. Kadaresë i rri ngushtë kostumi dramatik, prandaj ai brenda kllapave shpjeguese të përshkrimit të skenës dhe lëvizjeve, nuk i ka shpëtuar tundimit prej romancieri për informacion që është i padukshëm kur bëhet inskenimi. Kjo bie në sy sidomos në përfundim të dukjes së gjashtë kur shkruan: “Dramaturgu matet t’i klithë fajtorit ‘Ç’bëre kështu?’; në përfundim të dukjes së njëmbëdhjetë dhe në fillim të dukjes së trembëdhjetë gjejmë dy pyetje retorike: “Krijohet përshtypja se mund të vijë një çast që ato do të jenë të nevojshme. Për të pranguar prapë Prometheun? Që Prometheu, në acarimin që mund të ketë me Zeusin, të mund t’ia tundë mu në turi, duke klithur: me këto ti kujtove se do të më mposhtje?” Duke lexuar për shkrimtarin zvicerian Karl Spiteler, zbulova se edhe ai pati shkruar në vitin 1881 një prozë poetike alegorike me emrat e dy vëllezërve “Prometheu dhe Epimetheu”.

(Tragjedia “Stinë e mërzitshme në Olymp” e Ismail Kadaresë, Tiranë, 2002)

“POROSIA E KULLËS”

December 23, 2024 by s p

Ramazan Çeka/

Në Michigan aty ku filloi ëndrra amerikane, ishte maratona e radhës e promovimit të Librit “Porosia e Kullës” e autorit, Dr. Pashko Camaj, Sekretar i Përgjithshëm i Federatës Panshqiptare të Amerikës “Vatra”. Pas suksesit që Libri “Porosia e Kullës” pati në Tiranë, Prishtinë, Tuz, Nju Jork dhe Boston, pati një ndalesë në Michigan, ku kjo vepër me një punë titanike të autorit, Pashko Camaj i fton lexuesit në një udhëtim të jashtzakonshëm emocional dhe intelektual.
Në mjediset e Qendrës Kulturore “Nënë Tereza” të Kishës Zonja Pajtore, Dega e Vatrës Michigan dhe Çikago, me prezencën e miqve e të ftuarve të shumtë, u organizua promovimi i librit “Porosia e Kullës”. Krahas drejtuesve dhe anëtarëve të këtyre dy degëve, ishin të pranishëm nënkryetari i Federatës “Vatra” z. Alfons Grishaj, drejtori i degëve të “Vatrës” z. Mondi Rrakaj, Kolonel Dritan Demiraj, provinciali Pater Pashko Gojçaj, Dom Fred Kalaj, Prof. Anton Lajçaj, si dhe përfaqsues të medias, shkrimtarë artistë, familiarë të autorit dhe aktivistë të njohur të komunitetit.

Pater Pashku bekoi eventin dhe vlerësoi veprën e autorit, bashkvendasit të tij Dr. Pashko Camaj. Është një rrëfim sa emocionues po aq edhe intrigues, përmes të cilit autori sjell disa fakte nga e kaluara e tij, në realitetin e përjetuar, duke trajtuar një temë aq të pranishme në të gjitha trojet shqiptare, mërgimin si temë gjithë përfshirse, tejet specifike në të veçantat e veta.
Ky libër është një thirrje për reflektim, duke u nisur nga realitetet personale që e bejnë të veçantë si rrëfim, ndjenja e mëkatit për largimin nga trojet e të parëve, me të cilët ballafaqohet autori, ashtu si ballafaqohet gjenerata e parë e emigrantëve ngado që janë, duke e bërë këtë libër sa unikal, po aq edhe gjithë përfshirës në historinë e popullit shqiptar. Tek “Porosia e Kullës”, Dr. Camaj përdor një stil të pasur dhe poetik, të shprehur në formë tejet të qëlluar artistike, me figura e shprehje që dëshmojnë për një kulturë të gjërë që ka autori, për të pasqyruar luftën e brendshme të individit dhe përballjen me sfida të ndryshme që e formojnë jetën dhe shoqërinë e emigrantit.
Në shënimin e përkthyesit, vëllait të Pashkut, z. Nikollë Camaj, i cili përpiqet të mos zbulojë shumë nga vepra, pasi ai këtë dëshiron të ja mundësojë lexuesit, shënon vetëm një paragraf, sa për t’i hapur frëngjinë kësaj kulle prej shkronjash. “Rrëfimi fillon në bagazhin e një veture të madhe amerikane, me të cilën Pashku, së bashku me motrën dhe një fqinj, po kalonte kufirin nga Meksika në SHBA. Kur mbyllet kapaku i bagazhit, për të sikur përfundon gjithçka, por është motra ajo që e trimëron dhe i ngjall shpresën.
Mendimet që e kishin kapluar në ato çaste i kishin ngulitur ndjenjën e fajësisë për largimin nga Malësia e tij, ndjenjë kjo që do ta përcjellë deri kur të kthehet te kulla e gurit pas më se njëzet vjetësh.

Ndërthurja e këtyre kujtimeve me sukseset që i rëndit në SHBA, të ciat bien nën hijen e të parëve, përbëjnë strumbullarin e veprës në fjalë”, shprehet në shënimin e tij vëllai i Pashkut, Nikollë Camaj, nënkryetar i Parlamentit të Malit të Zi. Autori tregon se këtë libër ia kushton babait të tij, i cili i tregoj se si të shikonte të mirën në çdo gjë, që të gjente dritën edhe në errësirë.

Gjithashtu edhe nënës së tij dhe të gjitha grave të Malësisë, dashuria dhe forca e të cilave mbijetoj përballë vështirësive që ata hasën në jetën e tyre. Së fundi, edhe familjes së tij të dashur, e cila e bëri të kuptojë pse ishte i bekuar mes njerëzve. Autori Pashko Camaj, doktor në shkencat mjeksore dhe funksionar i rëndësishëm në shtetin e Nju Jorkut, në librin e tij mes shumë mirënjohjesh dhe falenderimesh, shpreh edhe një falenderim të sinqert për z. Bujar Hudhri dhe ekipin e shtëpisë botuese “Onufri”, si dhe për shkrimtarin e dashur, z. Besnik Mustafaj, për vlerësimin dhe parathënien e tij në këtë libër.
Në përfundim të librit autori me krenari shprehet: “E kam të vërtetën e thjeshtë se çfardo që të sjellë e nesërmja, për ne këtu tani dhe ata që do të vijnë pas, gjithmonë do të ketë një trung të rrënjosur në një cep të vogël të kësaj bote, në shtëpinë nga kanë ardhur, që quhet Malësia dhe që ata mund të dijnë gjithmonë se nga vijnë”. Eventi u moderua nga dy drejtues të Qendrës “Nënë Tereza”, Prof. Gjekë Gjelaj dhe bashkëshortja e tij, Rita Gjelaj.
Promovimi u mbyll me nënshkrimin e librave nga autori Dr. Pashko Camaj, si dhe një darkë të përgatitur nga “Vatra” dhe Qendra “Nënë Tereza”. Ky aktivitet kulturor e atdhetar më pjesëmarrjen e studiuesve më të njohur nga mërgata dhe trojet shqiptare, tregoi për seriozitetin e Vatrës si udhëheqëse e aktiviteteve patriotike në mërgatën e Amerikës.

NJË XIXË DRITE MË TEPËR NË TUNELIN E MOSMARRËVESHJEVE E GRINDJEVE

December 23, 2024 by s p

Prof.dr. Skender ASANI/

Ja ku po takohemi sërish, këtu në Shkupin historik, në qyteti e Bogdanit e Nënës Tereze, për të dërguar mesazhin e paqes, mirëkuptimit e solidaritetit në vigjilje të festës së Krishtlindjes. Është ky një moment që na bashkon rreth idesë themelore të kësaj feste, siç është prirja për të qëndruar pranë familes, prandaj e dhe ne që jemi mbledhur sot i takojmë familjes së përbashkët të vlerave e synimeve të njejta për një botë më të dinjitetshme dhe me më pak kontradikta e konflikte. Kjo ka qenë dhe mbetet zatën edhe kauza jonë shkencore e humane si Institut, në kuadër të të cilit tash e disa vite me sukses po vepron Departamenti për studimin e trashëgimisë shpirtërore të Gonxhe Bojaxhiut, Nënës Tereze.

Ndërlidhja e kësaj kauze me Shkupin, konfirmon rëndësinë që ka ky qytet i lashtë dardan për vet historinë kombëtare shqiptare por edhe për bashkëjetesën me popujt tjerë. Se Shkupi pati të kaluar të lavdishme, për këtë flasin veprat dhe kontributet e atyre që e lartësuan këtë lavdi, siç ishin Pjetër Bogdani, Toma Raspasani, Ndue Bytyçi, Lazër Mjeda, Zef Rama, Gaspër Gjini, të cilët lidhjen me Shkupin nuk e kishin vetëm në kuadër të rutinës që ua caktonte misioni kishtar, por kjo lidhje ishte shprehje e një vizioni që ata kishin për këtë qytet të lashtë, duke ia dhënë atij të gjitha atributet e një piemonti kudo të duhej të fermentohej gjithë vetëdija kulturore e historike e shqiptarëve.

Sot kur po ndajmë disa çaste bashkë në prag të festës së Krishtlindjes, Shkupi nuk është ai që ka qenë dikur dhe këtë ndryshim më së shumti e përjetojnë pjesëtarët e komunitetit katolik shqiptar, numri i të cilëve fatkeqësisht po shkon gjithnjë e më tepër duke u reduktuar. Dhe kjo ceremoni festive e jona sot, nuk është asgjë tjetër pos një përpjekje për të kompenzuar disa mungesa që reflektohen në jetën shpirtërore të këtij komuniteti. Është kjo një përpjekje e jona modeste për të rikthyer shkëlqimin e dikurshëm që kishte kjo festë në Shkupine bojaxhinjve, antonëve, serreqëve, ukajdarëve, gjinëve, ndrecëve, markajve etj. të cilët përbënin hartën shpirtërore të një kohe e të një hapësire ku shqiptarët ishin një faktor i qenësishëm i përparimit kulturor, ekonomik e social të Shkupit këtu e para 100 viteve.

’’Në këtë natë dashurie, le të kemi vetëm një frikë: se mund tëofendojmë dashurinë e Zotit, ta lëndojmë atë duke përçmuar tëvarfërit me indiferencën tonë’’, ishin këto fjalët e Papa Fraçeskut në një ceremoni solemne të para do viteve të Krishtlindjes, dhe duke iu referuar këtyre fjalëve, ne sot mund të shprehim të njëjtin shqetësim se mos vallë bota po ofendon dashurinë e Zotit duke qëndruar indiferent ndaj përpjekjeve destabilizuese që po shfaqen në anë të ndryshme të globit, ku Lindja e Mesme dhe Ukraina, tani për tani, janë vatrat më aktive të këtij destabilzimi.

Një festë si Krishtlindja, mund të jetë një arsye më shumë, jo vetëm për një armëpushim të çastit, por edhe për një reflektim përmbajtësor mbi situatën kaotike nëpër të cilën po kalon njerëzimi sot, kjo edhe në frymën e fjalëve të Nënës Tereze e cila thoshte: “Ne nuk kemi nevojë për armë dhe bomba që të sjellim paqe në botë. Kemi nevojë për dashuri dhe dhembshuri.”

Sikur dashuria dhe dhembshuria të zinin vend pak më tepër në zemrat e njerëzve, bota sot do të ishte më ndryshe, të pakten nuk do të ishte kaq e konfrontuar dhe rivalizuar, prandaj edhe ky takim i yni sot këtu në Shkup, në nderim të Krishtlindjes, le të jetë një xixë drite më tepër në tunelin e mosmarrëveshjeve e grindjeve midis njerëzve. Të gjithë ne meritojmë ardhmëri të dinjitetshme, por që të arrihet kjo, sot nevojitet mirëkuptim dhe interaksion më i madh human në mes të njerëzve. Duke iu uruar edhe njëherë gëzuar Krishtlindjen, ju shprehi mirënjohjen time gjithë juve që u bëtë pjesë e kësaj ceremonie solemne.

Kontributi i Kristo Dakos për arsimin shqip dhe për çështjen kombëtare shqiptare

December 23, 2024 by s p

Dr. Nikollë Loka/

Kristo Dako lindi në Korçë me 24 dhjetor 1876. Arsimin fillestar e mori në vendlindje. Në moshën 12 vjeç emigroi me familjen në Bukuresht, ku vazhdoi arsimin e mesëm dhe studioi matematikë në Universitetin e Bukureshtit. Gjatë kësaj periudhe, ai u aktivizua në shoqëritë shqiptare që vepronin në Rumani, shtet që ishte kthyer në një qendër të Rilindjes sonë Kombëtare. Qëllimi i Kristos ishte çlirimi i Shqipërisë nga zgjedha turke dhe liria e saj nga dominimi i klerit grek. I ri në moshë, Dako ra në kontakt me shumë nga pionierët e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, ndër të cilët me zonjushën Sevasti Qiriazi, gruan e parë shqiptare që mori diplomën e shkollës së mesme e të fakultetit; drejtoreshë e parë e Shkollës shqipe të Vashave në Korçë, e cila iu bë shoqja e tij e jetës dhe bashkëpunëtorja e tij më e ngushtë.

Në vjeshtën e vitit 1906, Kristo Dako emigron në SHBA dhe regjistrohet në degën e filozofisë të universitetit të Oberlindit në Ohajo. Gjatë kësaj periudhe u angazhua me çështjen kombëtare në mes të shqiptarëve të Amerikës, duke u shfaqur si një orator i lindur, një i ri i palodhur që zhvilloi shumë takime me shqiptarët e Amerikës, në të gjitha qytetet, ku ata ishin vendosur, duke ua hapur sytë e ndriçuar mendjen. Ai luftoi shumë për të nxitur integrimin e shqiptarëve në vendin ku ishin vendosur dhe kjo do të bëhej pikë së pari nëpërmjet mësimit të gjuhës. Dako hapi kurse falas në Natik, për t’u mësuar shqiptarëve anglishten, që do t’i ndihmonte për të gjetur punë më lehtë dhe u premtoi t’u mësonte shqipen atyre që nuk dinin ta shkruanin. Bashkëshortja e tij, Sevasti, së bashku me motrën e saj Parashqevinë, hapën një qendër të vogël mësimi të gjuhës shqipe në shtëpinë e tyre në Boston.

Për arsye të kushteve të vështira që u krijuan në Shqipëri, Kristo ndërpreu studimet dhe më 1908 u kthye në atdhe, duke u angazhuar fiqimisht në përpjekjet për zhvillimin e arsimit kombëtar. Në vitin 1909, ai qe pjesëmarrës në Kongresin e Elbasanit dhe shërbeu në vijimësi si drejtor e mësues i shkollës amerikane, të themeluar nga misionari Charles Telford Erickson në Elbasan, si dhe mësues në Normalen e Elbasanit.

Kristo Dako ka hyrë në analet e historisë si shoqëruesi dhe miku më i afërt i ballkanologut të shquar amerikan, Çarls Riçhard Crane, mikut të afërt të Presidentit Woudrov Willson, në vizitën që ai bëri në Shqipëri, në vitin 1911. Në këtë udhëtim, Dako e njohu mikun amerikan me personalitetet shqiptare më në zë të kohës në si në Elbasan, Tiranë e Shkodër. Në Cetinë takoi edhe Ismail Qemalin, me të cilin biseduan gjërë e gjatë mbi gjëndjen dhe përpjekjet që duheshin bërë për çështjen kombëtare. Njohje dhe miqësi Kristo Dako kishte edhe me figura të tjera, siç ishte koloneli Aubrey Herbert, deputet anglez; Edith Durham; gazetari i Tajmsit Filiph Graves etj., të cilët i ushqente me materiale faktike nga situatat në Shqipëri, të cilat ata i përdornin si argumente në shtypin e kohës.
Në vitin 1913, Dako gjendet në SHBA.

Në qershor të atij viti zgjidhet në kryesinë e “Vatrës”, njëkohësisht i besohet drejtimi editorial i gazetës “Diellit”, organ zyrtar i Federatës “Vatra”. Më 20 korrik 1913, Vatra mbajti një kuvend të jashtëzakonshëm, që e zgjodhi Kristo Dakon President. Ishte një zgjedhje e merituar. “Missionary Herald” i dhjetorit 1912 e quan Kristo Dakon “një burrë i pjekur, që flet dhjetë gjuhë”. Dako qëndroi vetëm një muaj si President i Vatrës, por kjo nuk ka asnjë rëndësi dhe nuk e zhbën faktin se ai ka qenë presidenti i parë i saj, pasi deri atëherë “Vatra” ishte drejtuar përmes institucionit të sekretarit të përgjithshëm. Po atë vit, Dako u largua për në Shqipëri, sepse e prisnin detyrime të tjera. Me të mbërritur atje vazhdoi punën në shkollën e vashave në Korçë, por pas mbylljes së saj, në korrik 1914, bashkë me familjen shkoi përsëri në Bukuresht e prej andej kaloi në Sofje.

Kristo Dako me Themistokli Gërmenjin drejtuan organin “Lidhjen Kombëtare”. Dako është redaktori i organit tjetër “Biblioteka Zëri i Shqipërisë”, që dilte në Sofje. Dhe pas një qëndrimi njëvjeçar midis Bukureshtit e Sofjes, Kristo Dako me Sevastinë dhe të motrën Parashqevinë shkojnë përsëri në Amerikë. Këtu Kristo drejtoi “Lidhjen Kombëtare”, e cila krahas “Vatrës”,përfaqësonte shqiptarët e Amerikës. Ndërkohë vazhdoi botimin në SHBA të organit “Biblioteka Zëri i Shqipërisë”, si vijim i asaj të Sofjes.
Pas Shpalljes së Pavarësisë dhe krijimit të shtetit të pavarur, diaspora shqiptare në Amerikë, aq e lidhur dhe e përkushtuar ndaj fatit të atdheut të vet, kishte formuar partinë e parë politike shqiptare, të quajtur “Partia Politike Kombëtare Shqiptare” , në gusht të vitit 1917, në Worcester Mass, të drejtuar nga bashkëshortja e Kristos, Sevasti Qiriazi-Dako dhe më vonë nga ai vetë. Në programin e saj politik, që në fillimet e saj, u mishërua zgjidhja e detyrave historike që iu diktuan shqiptarëve, në momentet dhe situatat politike që po kalonte kombi shqiptar në atë kohë.

Në letrën që Ismail Qemali i drejtoi Partisë Politike Kombëtare Shqiptare me rastin e emërimit të tij si delegat i saj në Europë, përveç falënderimit për përzgjedhjen, shpreh mendime dhe propozime konkrete mjaft të vlefshme, që synonin kryerjen me sukses të detyrave që Partia kishte marrë pësipër. Në tetor 1918, Partia dërgoi dy anëtarë të saj, Kristo Dakon dhe Nuredin bej Vlorën, si përfaqësues në Asamblenë Ndërkombëtare të Kombeve të Robëruara, mbajtur në Sallën e Pavarësisë në Filadelfia, nga 23 deri me 26 tetor 1918. Delegatët shqiptarë në diskutimet e tyre paraqitën në Kuvend kërkesat e shqiptarëve dhe hodhën poshtë pretendimet e kundërshtarëve të Shqipërisë dhe të kombit shqiptar. Me 26 tetor 1918, u nënshkrua Deklarata e qëllimeve të përbashkëta të kombeve të Evropës Qendrore dhe Lindore, e nënshkruar nga dymbëdhjetë përfaqësuesit e Kombeve të robëruara. Në emër të shqiptarëve të Kosovës dhe Çamërisë, deklarata u nënshkrua nga Kristo Dako.

Me 12 tetor 1918, Kristo Dako i dërgoi Persidentit të Shteteve të Bashkuara të Amerikës Woodrow Wilson broshurën “Të drejtat, shpresat dhe aspiratat e Shqipërisë – Forca e vetëdijes kombëtare të popullit shqiptar”, të botuar në vitin 1918. Kristo Dako është takuar dy herë me Presidentin Wilson, për t’i shpjeguar atij interesat kombëtare të Shqipërisë. Në vitet 1921-1922, ai qe deputet i Partisë Përparimtare dhe më pas u bë pjesë e “Bashkimit të Shenjtë”. Në vitin 1921 Kristo Dako u emërua Ministër i Arsimit në Qeverinë disaditore të Hasan Prishtinës, gjatë krizës së dhjetorit 1921. Me dorëheqjen e kësaj Qeverie, ai u tërhoq nga politika dhe iu përkushtua arsimit, duke hapur me 2 tetor 1922 institutin “Qiriazi” dhe me 11 prill 1925 nisi punimet për godinën e re në Kamëz.

Dako njihet si publicist dhe didakt i shquar. Ai ka botuar veprat: “Cilët janë shqiptarët”, Manastir 1911; “Shqipëria, çelësi kryesor për në Lindjen e Afërme”, Boston, 19198, që ishte ndër të paktit libra për historinë e Shqipërisë në atë kohë; “Fuqia e ndërgjegjes kombëtare të popullit shqiptar”, Boston 1919; “Të drejtat dhe kërkesat e Shqipërisë për pavarësi dhe integritet tokësor”, Boston 1919; “Shënime nga jeta dhe vepra e N.M. së tij Zogut I, Mbret i shqiptarëve”; “Lidhja Shqiptare e Prizrenit”, Bukuresht 1912. Dako ka hyrë në historinë e letrave shqipe edhe si hartues tekstesh mësimore në matematikë e histori. Pothuajse të gjitha tekstet për lëndët matematikore të përdorura në Shkollën e vashave, por edhe në Normalen e Elbasanit mbajnë firmën e tij, si: aritmetika, algjebra, gjeometria, trigonometria dhe kozmografia. Gjithashtu ai ka botuar edhe një tekst mësimor mbi “Historinë e Shqipërisë”.
Kristo Dako ndërroi jetë në Tiranë, më 16 dhjetor 1941. Për veprimtarinë e tij të shquar atdhetare, si rilindas i gjuhës dhe arsimit shqip, Kristo Dako është nderuar me titullin “Nderi i Kombit” dhe ai zë një vend nderi ndër emrat më të shquar të atdhetarëve shqiptarë të kohës së tij.

“HISTORIA E INTERNIMIT NË SHQIPËRI 1944-1990”

December 23, 2024 by s p

Brisejda LALA/

Vendosja e regjimit diktatorial në Shqipëri u shoqërua me dhunë dhe represion jo vetëm ndaj kundërshtarëve politikë, por edhe familjarëve të tyre. Të shpreheshe kundër regjimit, të largoheshe nga vendi, të ishe i pasur ose relativisht i pasur kategorizoheshe automatikisht në kundërshtar të regjimit. Familjarët e emigrantëve politikë u arrestuan dhe u internuan në kampet më famëkeqe të ngritura nga komunizmi duke u privuar çdo lloj komunikimi me të afërmit e tyre. Çështja që ngrihet për diskutim lidhet me represionin ndaj familjarëve të kundërshtarëve politik dhe sa legjitim ishte persekutimi i tyre. Gjatë përpjekjeve për të anatemuar çdo gjë që lidhej me të kaluarën, regjimi injoroi të gjitha ligjet dhe marrëveshjet që kishin ekzistuar gjatë monarkisë. Kjo la një vakum ligjor i cili domosdoshmërisht duhej mbuluar me legjislacion të ri, gjë që regjimi komunist nuk e realizoi gjithmonë në kohë dhe me efikasitet.

Studimi “Historia e internimit në Shqipëri 1944-1990”, ka për qëllim të hedhë dritë në një pjesë të rëndësishme dhe të pastudiuar të historisë së vendit. Edhe pse kjo temë ka zgjuar interesin e historianëve, nuk janë bërë më parë studime specifike që lidhen me familjet e internuara gjatë diktaturës. Bazuar në dokumentet arkivore shqiptare por edhe historitë e transmetuara nga dëshmitarë të kohës, janë analizuar faktet historike mbi internimin dhe dëbimin si masë administrative gjatë regjimit komunist.

Përveç bazës ligjore mbi internimin një rëndësi të veçantë në këtë studim është analiza e kushteve në të cilat kanë jetuar familjet e internuara gjatë periudhës së internimit. Në këtë kuadër vlen të përmendet që kushtet jetësore, mjekësore dhe higjenike linin shumë për të dëshiruar. Për të bërë një sintezë më të saktë të ndodhive nuk bazohemi vetëm në historitë gojore por edhe në dokumentet arkivore të kohës, të cilat hedhin dritë mbi disa aspekte të veçanta të procesit të internimit. Për të bërë një panoramë sa më të plotë të temës, krahas vështirësive të shumta mbi analizën e represiont komunist dhe sistemit të internimit është bërë edhe një përmbledhje mbi hipotezat e parashtruara duke i parë ngjarjet në kontekstin e kohës.

Ky studim synon të analizojë, argumentojë dhe konkludojё mbi disa hipoteza të rëndësishme të regjimit komunist në raport me të drejtat e të dënuarve me masën e internimit dhe persekutimin e tyre, duke i dhënë përgjigje pyetjeve: Sa e ligjshme ishte që këto persona të internoheshin në kampe të rrethuar me tela me gjemba apo vende internimi? Cilat ishin të drejtat dhe kushtet jetësore që gëzonin familjet e internuara në Shqipëri në raport me vendet e tjera dhe atyre që nuk e kishin këtë status? Çfarë statistikash mund të sjellim lidhur me represionin komunist ndaj të internuarve në periudhën 45- vjeçare të qeverisjes së tyre. Në këtë punim jam munduar që të paraqes në mënyrë të detajuar dhe të plotë, me aq sa lejojnë burimet që disponojmë mbi këtë temë, jetën e famileve të internuara në përditshmëri dhe vështirësitë e tyre gjatë komunizmit. Pasqyrohen në këtë studim një numër i madh dokumentash mbi ligjshmërinë e procesit të internimit, kushtet e jetesës në kampe dhe vende internimi, shkeljen e të drejtave të individit etj.

Vështirësitë kryesore që kam hasur gjatë hulumtimit dhe ngritjes së narrativës historike kanë të bëjnë kryesisht me mungesën e dokumenteve arkivore për këtë temë. Dokumentacioni arkivor në dispozicion të studiuesve është i cunguar dhe burokracitë e shumta në aksesin e dokumentacionit e kanë bërë akoma më të vështirë këtë hulumtim.

Informacioni në dokumentacionin vendas, sidomos për kampet e internimit mungon ose nuk është lehtësisht i aksesueshëm ndaj më është dashur të referohem tek burime të arkivave të huaj ose në dëshmitë e ish të internuarve. Këto burime ndonëse të vyera krijojnë vështirësi analitike kryesisht përsa i përket relativitetit të historisë së rrëfyer. Burimet bibliografike gjithashtu nuk janë të shumta dhe mungojnë studimet e thelluara historike mbi këtë temë.

Grumbullimi i dokumenteve arkivore si edhe procesi i seleksionimit të materialeve burimore ka qenë i vështirë për shkak të mungesës së burimeve arkivore të deklasifikuara lidhur me këtë çështje. Arkivat nuk ofrojnë një material burimor të pasur, konkret mbi internimin dhe kampet me tela me gjemba. Megjithatë për të pasur një bazë të gjerë burimesh primare jam konsultuar me dokumentacionin e Arkivit Qendror të Shtetit. Arkivi i Ministrisë për Evropën dhe Punët e Jashtme vë në dispozicion materiale dokumentare kryesisht qëndrimit të organizatave ndërkombëtare lidhur me shkeljen e të drejtave të individit në vendin tonë, që përbëjnë një vlerë të shtuar në këtë studim. Raportet dokumentare te CIA-s dhe Departamentit Amerikan të Shtetit mbi gjendjen në Shqipëri kanë një rëndësi të veçantë në këtë studim.

Pjesën më të madhe të informacionit CIA e merrte nga emigrantët politikë, të cilët referonin shifra jo gjithmonë të sakta por furnizonin me një informacion shumë të rëndësishmë mbi kushtet e jetesës, mungesën e ushqimit dhe cënimin e të drejtave në vend. Ky infiormacion i detajuar përbën sot një burim të rëndësishëm në studimin historik të sistemit të kampeve të internimit të ngritura në Shqipëri. Gjithashtu kam shfrytëzuar një numër të madh dosjesh që gjenden në Arkivin e Ministrisë së Brendshme si edhe te Autoriteti për Informim mbi Dosjet e ish-Sigurimit të Shtetit (AIDSSH), kryesisht referuar shifrave dhe vendimeve të dhëna për internimin dhe dëbimin si masa administrative.

Për të analizuar më qartë sistemin e internimit dhe krijimin e kampeve të internimit në vend më kanë ardhur në ndihmë botimet dokumentare të botuara më parë. Një zë të rëndësishëm në këtë studim kanë dëshmitë e ish të internuarve, të cilët ndajnë me ne përvojat e tyre nëpërmjet intervistave. Përgjatë viteve ISKK i ka kthyer këto intervista në disa vëllime me botime memuaristike nën titullin “Zërat e Kujtesës”.

Metodologjia e përdorur në këtë punim është ajo klasike që ndërtohet dhe shtrohet mbi analizën e internimit fenomenit historik duke përgjithësuar dhe trajtuar çdo rast si unik por edhe si pjesë e një strukture të tërë shtetërore që funksiononte mbi bazën ideologjike të luftës së klasave.

Në punim nuk mungojnë vështrime krahasuese të fakteve, sjellë nga dëshmitarët me qëllim që të evidentohet më së miri e vërteta historike bazuar mbi materialet që disponojmë.

I gjithë punimi është ndërtuar në rend kronologjik, i ndarë në kapituj, ku secili prej tyre trajton çështje të caktuara. Përmbajtja e studimit fillon me listën e shkurtimeve, parathënien, hyrjen ku bëhet një historik i fenomenit historik dhe shpjegim i termit internim dhe dëbim. Studimi ndahet në tre kapituj ku secili prej tyre trajton çështje të caktuara. Kapitulli i parë, me titull: “Një histori e shkurtër e ligjit të internimit” trajton historikun e insticionit të internim- dëbimit në nivel krahasues me periudhat e mëparshme, duke specifikuar aspekte ligjore dhe problemeve që buronin nga aplikimi i ligjeve për këto masa administrative.

Kapitulli i dytë fokusohet në klasifikimin e kampeve të punës dhe të internimit duke bërë një kategorizim të tyre referuar edhe shembujve të marrë nga vendet e tjera. Në këtë kapitull një vend të veçantë zënë aspekte të jetesës në kampe me tela me gjemba si edhe në fshatra internimi, ku burimet arkivore hedhin dritë mbi problemet kryesore që hasnin në përditshmëri të internuarit.

Në kapitullin e tretë bëhen analiza statistikore referuar të dhënave që sjellin arkivat e kohës lidhur me këtë fenomen. Studimi mbyllet me konkluzionet dhe bibliografinë e shfrytëzuar për këtë punim. Shtojca e përfshirë në këtë studim synon të japë një pasqyrë më të qartë të kampeve të internimit të ngritura në vend.

Përpjekjet për të hedhur dritë mbi historinë e internimit dhe dëbimit në Shqipërinë komuniste janë për tu vlerësuar dhe mendoj që ky studim do të jetë i rëndësishëm në këtë kontekst. Përmes këtij studimi synoj të vë në pah mbi disa çështje që nuk janë trajtuar sa duhet në të kaluarën duke sjellë fakte të reja që pasurojnë tablonë mbi represionin komunist. Ky studim është produkt i bashkëpunimit që kam patur me punonjësit e ISKK, të cilët kam kënaqësinë t’i falenderoj. Një falenderim i veçantë i dedikohet ish-drejtoreshës së Studimeve pranë ISKK-së, Znj. Luljeta Lleshanaku, pa këmbënguljen dhe kontributin e së cilës ky studim nuk do të mund të vinte në këtë formë sot. Gjithashtu i detyrohem mirënjohjen të thellë të gjithë ish të internuarve të cilët ndajnë me stafin e ISKK përvojën e tyre duke dhënë një kontribut të madh për të ardhmen dhe brezat që vijnë.