Archives for December 2024

DAILY EXPRESS (1928) / “PREFEROJ TË FLAS PËR VENDIN TIM SESA PËR VETEN…” — INTERVISTA E VETME DHËNË NJË GAZETE EVROPIANE NGA AHMET ZOGU, MONARKU MË I RI I EVROPËS

December 14, 2024 by s p

Burimi : Daily Express, e premte, 7 shtator 1928, faqe n°9

Nga Aurenc Bebja*, Francë – 14 Dhjetor 2024

“Daily Express” ka botuar, të premten e 7 shtatorit 1928, në faqen n°9, intervistën ekskluzive asokohe me Mbretin Zog I në Shqipëri, të cilën, Aurenc Bebja, nëpërmjet Blogut “Dars (Klos), Mat – Albania”, e ka sjellë për publikun shqiptar :

Deklarata e drejpërdrejtë e Mbretit të Shqipërisë

Planet për të ardhmen e vendit të tij

Nga G. E. R. Gedye,

Korrespondenti special i “Daily Express”.

Tiranë, e enjte, 6 shtator.

Sapo jam kthyer nga një audiencë e gjatë që më dhuroi Mbreti Zog I i Shqipërisë. Ishte e vetmja intervistë që i është dhënë një përfaqësuesi të një gazete evropiane nga monarku më i fundit (i ri) i Evropës.

Ishte një përvojë e çuditshme të ecja nga hoteli im i vogël, i veshur në stilin Perëndimor – kapele dhe xhaketë – nëpër rrugët e këtij fshati të vogël turk, i cili ka luftuar trimërisht për dy vjet për t’u bërë një qytet mjaft i denjë për t’u bërë kryeqyteti i Shqipërisë.

Kalova nëpër dyqanet ku poçarët me çallmë ishin ulur këmbëkryq, duke i dhënë formë argjilës si në kohën e Omar Khayyam-it dhe kalova sheshin ku javën e kaluar trupat e katër burrave të dënuar për komplot për të vrarë mbretin Zog u varën gjatë gjithë ditës në një trekëmbësh si një paralajmërim për të gjithë përreth, deri në pallatin ku ishin vendosur burra që i përkisnin truprojës së famshme të mbretit të ri.

Roje piktoreske

Vetë pallati është një ndërtesë piktoreske, e ulët, një lloj shtëpie njëkatëshe gjigante. Anëtarë të tjerë të truprojës dhe rojeve, të veshur me uniformën piktoreske flakë të kuqe me bishtalecë të zinj, të veshur me kapele gëzofi dhe të armatosur me pushkë të mbushura, ruanin paradhomën ku më priti kolonel Sareggi, shefi i kalorësisë së Mbretit të Malit.

Kolonel Sareggi më çoi nëpër një kopsht, përmes një paradhome të mbuluar me qilim të trashë dhe sixhade, në një dhomë të gjatë, me tavan të ulët, me qilima madhështorë orientalë dhe të zbukuruar me një pikturë të vetme — atë të nënës së mbretit Zogu, — për të takuar njeriun karriera e të cilit ka pushtuar imagjinatën e botës.

Ishte një figurë e hollë pothuajse djaloshare, e veshur me një uniformë të thjeshtë kaki me jakë flake të kuqe dhe bishtalecë ari, e cila ngrihej me mirësjellje nga një karrige e lartë prej lisi e kurorëzuar me dy shqiponja për të më pritur. Kisha përshtypjen e syve të kaltër tërheqës, të shpejtë për të buzëqeshur ose të ngushtë në përqendrim kur diskutonim çështje serioze, një gojë të fortë e të drejtë që tregonte vendosmërinë dhe një aftësi për të marrë vendime të menjëhershme, ndërsa Mbreti Zog doli përpara për të më takuar duke më shtrënguar dorën, duke më treguar një karrige dhe duke më thënë : “Përshëndetje. A pini duhan ?”

Flet rrjedhshëm gjermanisht

Ishte një përshëndetje tërësisht angleze, megjithëse e folur në një gjermanishte të rrjedhshme, teksa më kaloi një kuti cigaresh.

“Ju e kuptoni, — fillova unë, — që Daily Express më dërgoi në Tiranë sepse ngjitja juaj në fron ka ngjallur interes të madh në vendin tonë. A mund t’ju kërkoj të na jepni disa detaje rreth karrierës suaj ?”

Këtu takova refuzimin e vetëm gjatë bisedës një orëshe. “Nuk e konsideroj formë të mirë të flas për veten time. Le të flasim për diçka më të rëndësishme ndoshta për vendin tim”, — tha Mbreti Zog.

Askush nuk mund të kundërshtojë mbretërinë.

“Cili do të jetë, në vija të përgjithshme, efekti në Shqipëri i shpalljes suaj Mbret ?” — e pyeta unë.

“Para së gjithash, – u përgjigj ai, – shpresoj ta çliroj vendin nga betejat e kota partizane. Presidenti i Republikës ishte detyrimisht njeri partiak, i detyruar të favorizonte partinë që e kishte zgjedhur, ndërsa partitë e tjera luftonin vazhdimisht për ta zëvendësuar me kandidatët e tyre. Mbreti do të jetë mbi partitë, në shërbim të vendit në tërësi, i cili do t’i shpëtojë zgjedhjeve presidenciale periodike dhe destabilizuese.”

“Njerëz të prapambetur.”

“Ministria, ushtria dhe xhandarmëria do të qëndrojnë në komunikim të drejtpërdrejtë me monarkun pa asnjë ndërhyrje të palës së tretë. Ne jemi një popull primitiv dhe i prapambetur, i mësuar me parimin trashëgues dhe i paaftë për të vlerësuar domethënien e republikës. Fiset malore janë qeverisur gjithmonë nga një prijës trashëgues.”

“A do të ndryshojë shumë dinjiteti mbretëror mënyrën tuaj të jetesës ?” — e pyeta.

“Shumë pak”, u përgjigj ai. “Si gjithmonë, unë do të ngrihem në pesë, do të filloj punën në shtatë dhe do të vazhdoj deri në shtatë të mbrëmjes, me një interval nga mesdita deri në tre.”

“Ju vetë e dini se sa urgjente është të arrihen gjërat në Shqipëri. Mbi të gjitha, ne kemi nevojë për paqe dhe një regjim të qëndrueshëm, që duhet të na japë një monarki. Financiarisht, një mbret nuk do t’i kushtojë vendit asnjë qindarkë më shumë se një president.”

“Detyra ime do të jetë t’i siguroj vendit tim të sprovuar, Hirushes së Evropës, hekurudha, të cilat nuk i kemi ende, rrugë të përshtatshme, shërbime postare e telegrafike dhe arsim praktik.”

“Nuk kam ndërmend të bëj gabimin duke krijuar një ushtri burokratësh gjysmë të arsimuar. Brezi ynë i ri do të kalojë nga shkolla fillore në shkolla praktike të përshtatura për nevojat e vendit, ku do të mësojë bujqësi, gërshetim (tjerrje) apo përpunim të metaleve.”

“Tashmë kemi themeluar tre kolegje për djem dhe për vajza. Çdo nënprefekturë ka nga 100 deri në 150 shkolla dhe ne kemi shpenzuar paratë e marra nga kreditë e jashtme për sistemin ujitës dhe përmirësime të tjera bujqësore, si dhe për importimin e racave më të mira të bagëtive.”

“Shumë kritikë të huasë suaj në Itali,” i thashë, “sugjerojnë se ajo po përdoret për t’i krijuar asaj një urë për pushtimet e saj në Ballkan.”

Mbreti qeshi.

“Marrëzira keqdashëse dhe qesharake,” — tha ai.

Mbreti Zog vazhdoi të diskutojë zakonet luftarake të nënshtetasve të tij malësorë dhe të shpjegoi se si synon të merret me to.

“Sado e rrënjosur thellë që mund të jetë tradita e hakmarrjes familjare,” tha ai, “tradita e paprekshmërisë së miqësisë pasi të jetë shtrirë dora është aq e thellë sa një ceremoni e thjeshtë e kremtuar në praninë time nga udhëheqësit e mi besnikë do t’i japë fund përgjithmonë këtyre grindjeve të tmerrshme. Më pas pushkët që mban çdo malësor do të hidhen tutje.”

“Njerëzit e mi do të kenë akses të lirë tek unë në çdo kohë, brenda kufijve të lejuar nga punët e shtetit.”

“Ju po e çoni popullin tuaj drejt qytetërimit perëndimor,” — i thashë.

“Jam i bindur për këtë,” deklaroi Mbreti Zog. Dhe jam i bindur se vendi im tani do të jetë vërtet i bashkuar nën një regjim që e kërkon karakteri i popullit.”

REFAT GURRAZEZI, Kryeredaktor i gazetës “Dielli”, sekretar i Federatës Panshqiptare “Vatra” në Amerikë

December 14, 2024 by s p

Nga Roland Qafoku/

DITËLINDJA: 15 qershor 1894.

VENDLINDJA: Gurrazez, Skrapar.

VDEKJA: 14 gusht 1979, Boston, SHBA.

KARRIERA

1929-1940, kryeredaktor i gazetës “Dielli”.

1926-1940, sekretar i Federatës Panshqiptare “Vatra” në Amerikë.

SHIFRA

85 VJET

2 muaj e 1 ditë jetoi Refat Gurrazezi. Ai lindi më 15 qershor 1894, në fshatin Guarrezez të Skraparit, dhe ndërroi jetë më 14 gusht të vitit 1979, në Boston të Massachusetts të Shteteve të Bashkuara të Amerikës.

60 VJET

Ishte koha që Refat Gurrazezi e vuri veten në shërbim të çështjes kombëtare. Ai ka qenë sekretar i “Vatrës” dhe kryeredaktor i gazetës së parë të komunitetit shqiptar të Amerikës, “Dielli”.

ishte numri i rendor i Refat Gurrazezit në listën e hartuar nga Sigurimi i Shtetit, në të cilën ai ishte vendosur si anëtar i Federatës Panshqiptare “Vatra”. Për të Sigurimi kishte hapur një dosje të veçantë dhe e ndiqte për aktivitetin e tij.

REFAT GURRAZEZI PËR SKRAPARIN

“Mjerimi i shqiptarëve ka qenë, edhe është, se gjithmonë kanë qenë të përçarë, s’kanë pasur bashkim! E dimë që shumë njerëz nuk do t’a pëlqejnë këtë, dhe munt të na shajnë, po është fakt, dhe fakti është ky: Sipas mendimit t’onë, dhe s’jemi të lajthitur mi këtë pikë, vetëm dy gjëra janë që munt t’i bashkojnë shqiptarët: interesi i metelikut, dhe frika e kamxhikut, – dhe ajo po mbretëron sot: Frika.”

KANË THËNË PËR REFAT GURRAZEZIN:

Faik Konica, ministër i Shqipërisë në SHBA, 1932.

“Gëzohem kur marr Diellin (me editor Refat Gurrazezin) se në çdo numër shoh që ju i mbani kurdoherë përpara syve të mendjes fjalët që i çkëmbyem dhe përdorni një shqipe e cila ka kthiellsinë, ngjyrën, tingëllimin e gjuhës së gjallë të gjyshërve t’anë. Lavde më të madhe se këtë s’kam.”

Ilir Ikonomi, studiues, gazetar i “Zërit të Amerikës” SHBA.

“Refat Gurrazezi do të mbahet mend si një veprimtar i hershëm i “Vatrës”. Qysh nga viti 1920 ai kryesonte degën e saj në New Florence të Pensilvanisë, si një djalë i ri energjik dhe entuziast. Mund të thuhet se ai u mbeti besnik idealeve të “Vatrës” si pak njerëz të tjerë. Më ka bërë përshtypje se, edhe pse Gurrazezi bashkëpunonte ngushtë me Faik Konicën, nuk ngurronte ta kritikonte mikun e tij. Ai ka qenë për shumë kohë kryeredaktor i “Diellit”, edhe në vitet e vështira të kësaj gazete, por vdiq i harruar. Librin që na ka lënë, “Historia e Federatës Vatra”, e gjej të shkruar me korrektësi dhe paanësi të admirueshme. Analizat e tij për përçarjet e “Vatrës” janë mjaft të sakta, por fatkeqësisht nuk kanë shërbyer si mësime për të mos gabuar përsëri.”

Anton Çefa, studiues.

“Historia e Federatës “Vatra” është shkruar nga një atdhetar i ndershëm dhe vatran i përkushtuar. Duke i njohur personalisht militantët e “Vatrës”, duke qenë edhe ai vetë një nga ata, duke qenë pjesëmarrës në luftën politike si editor i “Diellit” në disa vite të vështira, Refat Gurrazezi na ka dhënë një gjykim mjaft objektiv për ngjarjet, personalitetet, veprimtarinë e “Vatrës”, natyrisht me ngjyrimet dhe peshën e atij objektiviteti, sa mund të mbajë një zemër e flaktë vatrani, një ithtar i Konicës dhe adhurues i Zogut.”

Idriz Lamaj, studiues në SHBA.

“Gurrazezi në kujtesën time mbetet Xha Refati. Këtë vatran të madh e njoha kur kishte nevojën e ndihmës dhe pakkush e ndihmonte. Me të më lidh një admirim për karakterin e fortë që kishte dhe shkrimet që la mbas. Shumë atdhetarë të njohur të mërgatës i mbyllën sytë në varfëri të madhe, pasi i shërbyen kombit dhe kulturës kombëtare për dekada me radhë. Disa prej tyre u kujtuan me ndonjë shkrim modest, e disa të tjerë i mbuloi pluhuri i harresës dhe nuk u dihen as varret. Një prej tyre, i cili i shërbeu me penë çështjes kombëtare për 60 vjet dhe vdiq në skamje të thellë, ishte Refat Gurrazezi.”

FAKTE TË VEÇANTA PËR REFAT GURRAZEZIN

Refat Gurrazezi është figura më e lartë në fushën e publicistikës që ka nxjerrë krahina e Skraparit.
Refat Gurrazezi nuk krijoi familje. Ai nuk u martua asnjëherë dhe vdiq i vetmuar në një azil, në Boston, të SHBA-së.
Refat Gurrazezi jetoi në Detroit dhe në Boston, në rrethin e intelektualëve të Federatës “Vatra” dhe të gazetës “Dielli”.
Refat Gurrazezi nuk mori në SHBA asnjë prej pjesëtarëve të familjes së vet nga Skrapari. Jetën në Detroit dhe në Boston e bëri kryesisht duke pasur miq nga Korça dhe Kolonja.

HYRJE

Në historinë e medias, politikës dhe diasporës shqiptare ka një emër që, ndonëse ka dhënë një kontribut të jashtëzakonshëm, jo vetëm nuk ka marrë asnjë vlerësim, por është lënë në harresë si një personazh i panjohur. Kryeredaktor i gazetës “Dielli” për 11 vjet, sekretar i “Vatrës” për 14 vjet, Refat Gurrazezi, nga fshati Gurrazez i Skraparit, është një nga personalitetet më të larta të komunitetit shqiptar në SHBA, me një kontribut të veçantë dhe shumëdimensional. Për 50 vjet i fshirë nga historiografia komuniste dhe për 30 vjet i mbuluar nga pluhuri i harresës, atij iu mohua gjithçka që ka bërë për komunitetin shqiptar të Amerikës, por edhe kontributi i madh për çështjen shqiptare. Bashkëpunëtor besnik, mik i ngushtë dhe dishepull i Faik Konicës, Refat Gurrazezi, në të vërtetë, e ka të shënuar emrin në librin e artë të plejadës së atyre shqiptarëve që e shkrinë jetën për kombin.

MASAKRAT E ANDARTËVE GREKË NË SKRAPAR NË SYTË E GURRAZEZIT

Ishte 20 vjeç në vitin 1914 Refat Gurrazezi, kur i pa me sytë e tij maskarat që andartët grekë bënë në zonën Skraparit, Korçës dhe Përmetit. Në fshatin e tij Gurrazez, por edhe në të gjithë krahinën e Skraparit mësynë të dalë nga brigjet qindra e mijëra grekë, të armatosur, që plaçkisnin e vrisnin ç’gjenin përpara. Kjo ishte një dramë që do të linte gjurmë në jetën e tij dhe që ai nuk e harroi kurrë. Për ta përshkruar se si ndihej një shqiptar në këtë periudhë, ai e risjell këtë kujtim në një moment të vështirë të jetës së vet në SHBA. Në vitin 1935, në mes të krizës ekonomike në SHBA, por edhe në momentin kur gazeta “Dielli” u mbyll për shkaqe po ekonomike dhe ai nuk kishte para për jetesë, ai shkonte nga Bostoni drejt Middle West-it, duke u endur si një i mundur në luftë që e ndiqte armiku. Në këtë moment iu kujtuan masakrat greke në vitet 1912-1913. Gurrazezi shkruante:

“At çast shkova nër ment luftën e viteve 1912-1913 dhe m’u çfaq përpara syve një ushtar shqipëtar i asaj kohe, – i mundur nga armiqtë, i këputur si mos më keq nga lufta, dhe i vënë përpara prej grekut, bullgarit dhe serbit.”

Një nga arsyet e mëdha që ai e la fshatin Gurrazez dhe Shqipërinë ishte sigurisht edhe masakra që shkaktuan grekët në vendlindjen e tij, por dhe në të gjithë krahinën.

NGA GURRAZEZI NË SHBA

Në vitin 1916 Refat Gurrazezi kishte shumë arsye që ta linte fshatin e tij të lindjes, Gurrazez të Skraparit, dhe të kaptonte oqeanin Atlantik për një jetë krejtësisht ndryshe nga ajo atje. Një fshat mbi 870 metra mbi nivelin e detit dhe pas asnjë mundësi, i rrinte ngushtë 22-vjeçarit që kishte ëndrra të mëdha. Kishte lindur atje më 15 qershor të vitit 1894 dhe me një fëmijëri dhe rini të varfër, atij, me një arsim elementar, ende nuk i ishte larguar trauma nga masakra greke ndaj banorëve të fshatit, të cilën e kishte parë me sytë e tij. Kur mbushi 22 vjeç e la Shqipërinë, shkoi në Itali dhe prej andej në Detroit të SHBA-së, me ëndrrën për një jetë ndryshe. Por nuk ishte e lehtë. Studiuesi dhe biografi i Gurrazezit, Idriz Lamaj, shkruan se në jo pak raste i mungoi edhe buka e gojës, por ama gazetën “Dielli” dhe “Vatrën” nuk e la kurrë. Madje, në Detroit e transferoi gazetën “Dielli” në momentin e saj më të vështirë, duke marrë edhe akuza, sepse Bostoni ishte kryeqyteti i shqiptarëve të Amerikës. Jetesa e tij në SHBA në fillim nuk ishte dhe aq e lehtë. Në Detroit punoi në një fabrikë dhe banoi në një apartament të vogël, me tre shqiptarë të tjerë. Studiuesi dhe biografi i tij, Idriz Lamaj, nxjerr nga arkivi një thënie të Gurrazezit gjatë kësaj kohe që, pavarësisht vështirësive, ai kontribuonte për atë që quhej shtëpia e madhe e shqiptarëve të Amerikës: “Nga rroga e vogël që merrja, paguaja pjesën e qirasë, ushqehesha, dërgoja diçka në Shqipëri dhe ndihmoja Vatrën.” Fati dhe aftësia e Refat Gurrazezit ishte lidhja e miqësisë me Faik Konicën që u kthye në mentorin e tij. Lamaj përshkruan jetën e Gurrazezit në gjurmët e Konicës:

“Kohën e lirë, pas punës së rëndë, Gurrazezi e kalonte duke lexuar e studiuar çdo gjë që kishte të bënte me Shqipërinë. Për një kohë shumë të shkurtër ai e përvetësoi stilin e shkrimit të Faik Konicës në një mënyrë aq të përsosur, sa pakkush mund të dallojë formën e shkrimit të tij nga shkrimi i Konicës. Ky burrë i heshtur nga natyra, me sjellje fisnike, i dashur, anëtar i palodhur i “Vatrës” dhe ndihmës i rregullt me shkrime i gazetës “Dielli”, jo vetëm tërhoqi vëmendjen e Konicës, por arriti të bëhej miku i tij më i ngushtë.”

KRYEREDAKTORI JETËGJATË I GAZETËS “DIELLI”

Gazeta “Dielli” mbetet jo vetëm gazeta e dytë më e vjetër në gjuhën shqipe, por gazeta institucion që nuk e ndërpreu asnjëherë botimin. Ajo mbijetoi edhe në ditët më të vështira, kur kriza kishte kapluar të gjithë SHBA-në. Një nga ata që bënë të mundur mbajtjen e saj gjallë ishte Refat Gurrazezi që e quante kandili kombëtar. Si e arriti këtë? E tregon vetë në 50-vjetorin e gazetës “Dielli”, në një shkrim të gjatë për historikun e kësaj gazete legjendare, duke e quajtur kandil kombëtar. Shkruan Gurrazezi:

“Kur mora drejtimin e Diellit në dorë në 1929, e nxora gazetën dy herë në javë për një mot e ca: më von, një herë në javë, më pastaj kur u keqësua ndodhja ekonomike, (Shënim: kriza ekonomike n’Amerikë e 1930-ës) një herë në dy javë dhe ndonjëherë më rrallë. Ca nga lufta e kundërshtarëve këtu edhe përtej Adriatikut, më tepër nga zia e papunësisë, vërtetë Dielli s’dolli dot në rregull sikundër duhesh, por prapë vazhdoi të dali. Nuk u mbyll si disa gazeta të tjera edhe s’dha falimento si shumë banka amerikane.”

Sakrificat e Refat Gurrazezit për gazetën nuk njihnin kufij. Edhe pse vetë në gjendje jo të mirë financiare, ata pak dollarë që kishte, i vinte në dispozicion të “Diellit.” Shkruan vetë Gurrazezi:

“Depozitoj disa mijëra dollarë në ‘Bankën Kombëtare të Vatrës’ për të vazhduar botimin e gazetës. Po ata vatranë që bënë therorira dhe hoqën gjith ato vuajtje në kohërat e vështira, ngushëllohen sot kur shohin se ‘Dielli’ sot arriu të festojë vërsën e artë.”

NË VATËR PËR VATRËN

Refat Gurrazezi i shërbeu Federatës “Vatra” si sekretar që nga viti 1926 deri në vitin 1940. Në disa raste ka shërbyer edhe si konferencier dhe organizator degësh. Ai ishte një playmaker në të gjitha punët e “Vatrës”, deri në zgjedhjet që bëheshin atje. Sigurisht që punët me “Vatrën” nuk ecnin vaj. Atje nuk mungonin edhe përplasjet, debatet, bërrylat dhe për të gjitha këto Gurrazezit i duhej të bënte betejat e veta. Arma e tij më e fortë ishte informacioni dhe këtë armë e përdori jo në dobi të vetes, por të “Vatrës”. Këtë e konfirmon një letër që në fakt Refat Gurrazezi ia dërgon mikut të tij, Pandeli Çeços, emrin e të cilit e shkruan P. Checho, në New York, i cili dikur jetonte në Boston ashtu si dhe Gurrazezi, dhe ku “Vatra” kishte qendrën e saj. Çeço ishte një prift nga fshati Lubckë i Përmetit, që është shumë afër Skraparit. Në një letër plot humor, por me logon e “Vatrës” dhe të shkruar me makinë shkrimi, i shkruan që t’i dërgojë çelësin e zyrës, sepse e ka marrë me vete. Shkruan Gurrazezi:

“Le ato që m’u zotove nuk m’i le, po të jetë e mundur na dërgo hapësin e zyrës se duam t’ia japim Taqos. Bye-bye dhe mos harro të na ftosh në dasmë.”

Por çelësi i derës nuk ishte asgjë përpara çelësave që duheshin për zgjidhjen e problemeve për zgjedhjet e “Vatrës”. Në një letër tjetër që Gurrazezi e shoqëron me një “shënim personal”, e cila nuk mban datë, por besohet se e ka shkruar vetë ai, me stilograf me bojë, bën një panoramë të gjendjes së Federatës “Vatra”. Me një kaligrafi për merak, që tregon shumë për karakterin e tij, Gurrazezi flet për intrigat që përdoreshin për ta penguar të zgjidhej sekretar i “Vatrës”. Shkruan Gurrazezi:

“Besoj se vatranët do të mund ta nxjerrin nga… i Vatrës tani kanë e po bëjnë propagandë dhe një nga kandidatët për ta pasur “ofiq” është zoti Hito Sadiku, i cili është i futur dhe unë e di se cili është njeriu që ka futur zotin Sadiku, por nuk besoj se do fitojë. Ai është vetëm që të më prishë punë mua dhe të fitojë një njeri tjetër që kanë ata ndër mend.”

Duke pasur ritmin dhe operativitetin e gazetarit, Refat Gurrazezi ishte shumë i interesuar që anëtarët e Federatës “Vatra” të mos ishin aktivë vetëm me fjalë, por edhe me vepra. Dhe vepër për Gurrazezin do të thoshte që të ndihmonin me të holla. Së paku, sipas tij, të paguanin abonimet për gazetën “Dielli”. Më 4 gusht të vitit 1927, në cilësinë e sekretarit të “Vatrës”, Refat Gurrazezi u shkruan të gjithë atyre që e merrnin falas gazetën “Dielli”. Kjo jo vetëm ishte një harxhim i madh për financat e “Vatrës”, por në kushtet e vështirësisë financiare kjo e dëmtonte “Diellin” dhe “Vatrën” së bashku. I ndodhur në këtë situatë Gurrazezi u kërkon që nga ky moment ta paguanin si pajtimtarë gazetën “Dielli”. Shkruante Gurrazezi:

“Duke ju lutur të keni mirësinë dhe të na dërgoni pajtimin tuaj, e ashtu të mundim të vazhdojmë së ju dërguari gazetën në rregull, ndryshe, sipas vendimit të Kuvendit të Vatrës, jemi të shtrënguar t’ju presim gazetën gjthë atyre, pajtimi të cilëve të mos ketë arrirë në zyrat e Vatrës gjer më 10 të vjeshtës së parë 1927. Besojmë se nuk do t’ju vijë rëndë nga ky vendim që bëri Kuvendi i Vatrës, i cili u shtrëngua të bëjë një vendim të tillë, nga shkaku se harxhet e shoqërisë janë shumë të rënda dhe arka e saj është e varfër. S’kemi dyshim se që të gjithë zotëria juaj i çmoni shërbimet e Vatrës për çështjen tonë kombëtare dhe dritën që i ka dhënë popullit shqiptar me anë të Diellit. Tani që të mundim ta mbajmë gazetën dhe të përparojmë, duhet t’i japim ndihmën tonë që të gjithë.”

Por punët e Federatës “Vatra” nuk fokusoheshin vetëm te gazeta “Dielli”. Një nga punët si sekretar ishte edhe sigurimi i librave të nevojshëm në SHBA që duheshin dërguar në Shqipëri, veçanërisht për shkollat. Kjo kërkonte një njohje të madhe dhe kulturë, në mënyrë që të zgjidhej literatura e duhur dhe nxënësit të mësonin nga ata libra që vlenin më shumë. Është mjaft i dendur letërkëmbimi i vetë Gurrazezit me Ministrinë e Arsimit në Tiranë për këtë çështje. Por po veçojmë një letër të kryetarit të “Vatrës”, Arqile Tasit, që bën fjalë për impenjimin e Gurrazezit në këtë përzgjedhje: Shkruan Arqile Tasi:

“… Letrën tuaj që i drejtoheni sekretarit, zotit Refat Xh. Gurrazezi, më 15 janar 1927, e morëm dhe faleminderit. Sot morëm një letër nga Drejtoria e Arsimit nga Tirana, më 2 shkurt 1927, ku na kërkojnë listën e librave që do të blejë guverna dhe që duhet të dërgojmë.”

Si një xhevahir i rrallë mbërriti në vitin 1972 “Historia e Federatës Vatra”, një libër që Refat Gurrazezi e botoi si të parën histori të plotë të saj. Në fakt, ajo është njëkohësisht edhe historia e emigracionit shqiptar në SHBA dhe, pa dyshim, një pjesë e historisë së Shqipërisë. Një libër me vlerë, lidhur me të cilin vetë Gurrazezi sqaron paanshmërinë që ka treguar:

“Historia nuk shkruhet të lëvdojë miqtë dhe për të kritikuar armiqtë, ose kundërshtarët politikë, sido që gjëra të tilla kanë ngjarë në të shkuarën dhe mund të ngjajnë dhe në të ardhmen.”

Nuk ka asnjë punim, studim, referat apo qoftë edhe një kumtesë të thjeshtë për “Vatrën” ku të mos përshkruhet kontributi i Refat Gurrazezit, duke i përmendur më shumë punën, dhe shumë pak ose aspak emrin. Nuk merrte dafina, nuk pëlqente të përmendej për vlerat që kishte dhe modestia e tij ishte emblematike. Një nga librat ikonikë të historisë së shqiptarëve të Amerikës, me vlera të padiskutueshme, është ai i Vehbi Barjamin. Të bën përshtypje fakti që në 107 faqet e këtij libri, me format të madh, ka me dhjetëra faqe për “Vatrën”, por emri i Refat Gurrazezit, për kontributin e tij, për sakrificat e bëra, përmendet vetëm në diçiturën e një fotografie ku ai paraqitet duke folur për “Vatrën”.

GURRAZEZI DHE FAIK KONICA

Refat Gurrazezi ishte nxënës, më pas bashkëpunëtor, më pas mik i afërt dhe më pas dishepull i Faik Konicës. Nuk ka asnjë shqiptar në jetën e Faik Konicës që të ketë treguar ndaj tij atë besnikëri dhe atë vlerësim si Refat Gurrazezi. Idriz Lamaj e përmbledh këtë në pak fjali:

“Për një kohë shumë të shkurtër Refat Gurrazezi e përvetësoi stilin e shkrimit të Faik Konicës në një mënyrë aq të përsosur, sa pakkush mund të dallojë formën e shkrimit të tij nga shkrimi i Konicës. Ky burrë i heshtur nga natyra, me sjellje fisnike, i dashur, anëtar i palodhur i “Vatrës” dhe ndihmës i rregullt me shkrime i gazetës “Dielli”, jo vetëm tërhoqi vëmendjen e Konicës, por arriti të bëhej miku i tij më i ngushtë.”

Janë pa fund rastet kur Refat Gurrazezi e ngre në qiell Konicën. Ai nuk linte bisedë, shkrim, ose konferencë pa i përmendur “bëmat” e ustait. Në një fjalim shprehet se puna e tij ishte monumentale, e pakrahasueshme me askënd tjetër, përveç njërit, Fan Nolit. Në një shkrim të 29 nëntorit 1935, në 23-vjetorin e Pavarësisë, në gazetën “Dielli”, Gurrazezi shkruan:

“Puna më e madhe për fitoren e lirisë sonë u bë prej shqiptarëve të Amerikës. Shqiptarët e Amerikës nën hijen e Federatës Vatra dhe të udhëhequr prej zotit Faik Konica dhe Imzot Fan Nolit, bënë shërbimet më të mëdha për çlirimin e Shqipërisë dhe për shpëtimin e saj.”

Gurrazezi çmon kontributin e Konicës për gjuhën shqipe. Me shumë vlerësime ai tregon se si fjalën “ndoshta” në fjalorin e gjuhës shqipe e ka zbuluar pikërisht Faik Konica. Por janë pa fund shkrimet e tij për Konicën në fushën kulturore. Një prej tyre ishte një ngjarje e madhe mes shqiptarëve, kur më 4 korrik Faik Konica vuri në skenën e “Arlington Theatre”, në Kaliforni, tragjedinë “Othello” të Shekspirit, të shqipëruar nga Fan Noli. Si editor i “Diellit”, në numrin e 7 korrikut, ai e përshkroi me superlativa në faqen 2 dhe në faqen 5. Gurrazezi inkurajoi e botoi edhe disa shkrime të autorëve të ndryshëm, që ai vetë u kujdes dhe i redaktoi. Por erdhi një moment që, siç kishte fluturimet e tij me këdo, Konica bëri një sulm edhe ndaj mikut të tij, Gurrazezi. Në vitet ’30 “Vatra” u nda në dy pjesë bashkë me “Diellin”. Konica e quante herezi faktin që me Fazlli Panaritin kryetar dhe Gurrazezin sekretar, e kishin transferuar “Vatrën” dhe “Diellin” në Detroit. Ndërkohë që në Boston kishte edhe atje një federatë “Vatra” tjetër dhe një gazetë “Dielli” tjetër, me kryetar dhe editor Andrea Ilian. Në këto kushte, kur Bostoni quhej si kryeqyteti i shqiptarëve të Amerikës, Konica përkrahu “Vatrën” e Bostonit. Pajtimi i madh i dy degëve erdhi në vitin 1939, vetëm kur u pushtua Shqipëria nga Italia. Përfaqësuesit e “Vatrës” së Bostonit shkuan në Detroit dhe atje ranë dakord për mbajtjen e një kuvendi në Boston. Një nga firmat e këtij pajtimi të madh ishte edhe ajo e Refat Gurrazezit. Si një nga protagonistët e “Vatrës” në vitet ’30, në çdo studim emri i Refat Gurrazezit është në krye. I treti pas Faik Konicës dhe Vasil Panit, skraparliu linte pas emra të tillë, si Kristo Thanas, Andrea Ilia, George Prifti, Hito Sadiku, Petro Kolonja, Qerim Panariti dhe Nelo Drizari. Duke e njohur edhe vetë Lamaj shkruan:

“Gurrazezi ishte gazetar i shkëlqyer, polemist i ashpër, konferencier tribunal dhe një ndër personat më dinamikë të “Vatrës” në vitet ’30. Megjithëse e kishte Konicën udhëheqës shpirtëror, ai nuk i nënshtrohej as mjeshtrit të vet, kur mendonte se i prekej sedra e besimit politik e atdhetar. Shkrimet e tij të vëllimshme publicistike i njoh mirë. Atë e njoha edhe nga afër, në vitet ’70, natyrisht kur ishte i thyer nga pleqëria dhe i këputur nga varfëria. Gurrazezin e njoha atëherë kur ishte editor i “Diellit” dhe shkruante e redaktonte, duke iu dridhur duart. Këtë vatran të madh e njoha atëherë kur kishte nevojën e ndihmës dhe pakkush e ndihmonte.”

GURRAZEZI, NJË ARMIK I FAN NOLIT

Të ishe mik i afërt i Faik Konicës do të thoshte të të ndiqnin të gjitha miqësitë dhe armiqësitë e tij. Refat Gurrazezin e ndoqën tërë jetën tallazet dhe ulje-ngritjet e ustait, siç e quante Konicën. Një prej tyre ishte marrëdhënia me Fan Nolin. Kështu, në vitet ’30 Refat Gurrazezi ishte po aq armik me Fan Nolin, sa edhe Faik Konica. Ishte koha kur Noli sapo ishte kthyer nga Evropa dhe gazeta “Dielli” në të cilën Gurrazezi ishte kryeredaktor, i kishte shkarkuar të gjitha bateritë kundër izmot Nolit. Nga ana e tij vetë Noli e kishte “Diellin” halë në sy. Ndërsa Federatën “Vatra” e quante kufomë mbi gropën e varrit, kurse kuvendin e saj të dështuar.

Një ngjarje solli majën e përplasjes mes tyre. Në korrik 1931 u mbajt kuvendi i Vatrës për të cilin Noli thoshte se qe një dështim, për mungesë pjesëmarrjeje. Gurrazezi e pranoi që në kuvend kishin marrë pjesë vetëm pak delegatë, por e shpjegon pjesëmarrjen e ulët me faktin se nuk përballonin dot shpenzimet e udhëtimit, nga kriza që kishte pllakosur SHBA-në. Në gazetën që Gurrazezi e redaktonte vetë shkruhej:

“Kur e ndjen shumë thellë kamxhikun e Gurrazezit, Fan Noli do që ta nxjerë inatin gjetkë: sulet si qen i tërbuar dhe atakon pabesisht Faik Konicën.”

Sulmet, akuzat, kundërakuzat dhe deri ofezat tipike shqiptare mes Faik Konicës dhe Fan Nolit në këtë periudhë arritën kulmin. Si njeri i Konicës, Gurrazezi në këtë duel titanësh mbante anën e ustait të vet. E ka intervistuar disa herë dhe në ato intervista ustai pati derdhur gjithë repertorin e sharjeve ndaj imzot Nolit. Për shkaqe ekonomike, gjatë kësaj kohe “Dielli” u mbyll. Në vitin 1932 u rihap, në muajin mars, dhe që në numrin e parë Refat Gurrazezi shkarkon përsëri bateritë ndaj Nolit që, sipas tij, ishte gëzuar për mbylljen e “Diellit”. Këtë herë, bashkë me të, bën paketë edhe Kostë Çekrezin. Shkruan Gurrazezi:

“Me rastin e pushimit të ‘Diellit’, hapsaniku i falur, spiuni i dënuar për tradhëti, Kostë Çekrezi, së bashku me revolucionarët e arratisur dhe bolshevikët pa fe dhe pa kombësi, u gëzuan për mbylljen e ‘Diellit’.”

Pas 14 vitesh Refat Gurrazezi u largua si sekretar i “Vatrës”. Në këtë ikje kishte gisht edhe George Prifti, konsull në Boston. Me ofiqin e një diplomati, Prifti nuk i harroi konfliktet e vjetra me Gurrazazin dhe më shumë se një herë pati kërkuar largimin e tij edhe si sekretar i “Vatrës”, edhe editor i “Diellit”. Arsyeja, sipas tij, ishte qëndrimi i tij intransigjent kundës vatranëve të moderuar dhe peshkop Nolit. Dhe kështu ndodhi. Viti 1940 ishte për Gurrazezin i fundit si kryeredaktor i gazetës “Dielli”, por edhe si sekretar i “Vatrës”.

GURRAZEZI NË NDJEKJE NGA SIGURIMI I SHTETIT

Nuk është ndonjë zbulim që Sigurimi i Shtetit kishte depërtuar deri në Federatën “Vatra”, në SHBA. Madje, edhe në gazetën “Dielli”. Janë pirgje me disqe dhe fashikuj në arkivat shqiptare që vërtetojnë se krerët e “Vatrës” dhe redaktorët e “Diellit” ishin nën survejim. Për ta dërgoheshin rregullisht të dhëna të hollësishme për llogari të Sigurimit të Shtetit. Refat Gurrazezi ishte shqiptari i 13-të mes 24 më kryesorëve që Sigurimi i ndiqte dhe i kishte në shënjestër. Madje, ekziston një plan i detajuar masash që Sigurimi kishte për ta shkatërruar “Vatrën”. Pra, Gurrazezi ishte dy herë në shënjestër, një herë si editor i “Diellit” dhe një herë si veprimtar i “Vatrës”.

ATA QË E NJOHËN “XHA REFATIN”

Ndonëse u largua nga drejtimi i gazetës dhe si sekretar i “Vatrës”, Refat Gurrazezi nuk u tërhoq mënjanë nga lufta për çështjen kombëtare. Ai mbeti nga më aktivët në komunitetin shqiptar në SHBA. Idriz Lamaj ishte djalë i ri kur e njohu dhe e takoi Refat Gurrazezin në SHBA. Në kujtimet e veta e përshkruan atë si një nga njerëzit më pasionantë dhe më kontribues të “Vatrës”. Shkruan Lamaj:

“Gurrazezin e takova për herë të parë në Selinë e Tij të Shenjët, në zyrën “Vatrës”, 25 Huntington Ave. Boston, Mass; në atë zyrë të vogël, gjysëm të errtë, me një tavolinë pune e dy-tre karrige për mysafirë, me libra të shpërndara dhe gazeta e letra të pluhrosura, ku mëmzi lëvizje dhe të zihej fryma. Në një qosh të zyrës, në anën e majtë të tavolinës së punës, ai kishte edhe një lavaman të vogël. Aty herë pas here mbushte një gotë letre me ujë për të lagur gojën. Në atë ambient të ndotur nga pluhuri i letrave dhe tymi i duhanit, gdhihej dhe errej kalorësi veteran i Federatës “Vatra”, i cili varfërinë e thellë në pleqëri e përballoi me stoicizëm të pashoq dhe me kryelartësinë e burrave të vjetër shqiptarë. Kur i shkonte ndonjë mik për ta vizituar, ose për të pirë një kafe me të, ai nuk e lëshonte pa e qerasur. Shpenzonte edhe ata dy-tre dollarët e fundit që i kishte ruajtur në xhep vetëm për raste të tilla. Gurrazezin e njoha atëherë kur i dridheshin duart dhe ai shkruante e redaktonte në një makinë të vjetër shkrimi, të dhuruar nga Faik Konica.”

VDEKJA NË AZIL E NJË KOLOSI MODEST

Më 14 gusht të vitit 1979, në moshën 85-vjeçare, Refat Gurrazezi mbylli sytë përgjithmonë. Për fat të keq, ai nuk krijoi familje dhe pleqërinë e thellë e kaloi në një azil pleqsh, pranë Bostonit. U mësua që përpara se të vdiste kishte shprehur dy dëshira: Të vdiste në zyrat e “Vatrës” dhe të prehej pranë varrit të Faik Konicës. Kur ndërroi jetë, askush nuk nuk iu ndodh pranë. Asnjë mik dhe asnjë i afërt. Por komuniteti shqiptar atje ia bëri të gjitha nderimet e duhura. Duke qenë se ishte mysliman, imam Vehbi Ismaili i bëri të gjitha shërbesat fetare. Ndërsa miku i tij i vjetër, humanisti Antony Athanas, shtroi një drekë në kujtim të tij. Teksa arkëmorti futej në dhe, kryetari i Federatës “Vatra” në atë kohë, Andrea Ilia, mbajti një fjalim, që nga shumë shqiptarë cilësohet nga më prekësit i mbajtur ndonjëherë. Larg fjalëve klishe, si “i madh” apo “gjigant”, Ilia e vuri theksin te fakti që në vend të familjes Gurrazezi kishte pasur “Vatrën”, “Diellin” dhe mikun e tij të jetës, Faik Konicën. Ilia, në atë fjalim, që më pas u botua edhe në gazetën “Dielli” tha:

“Refati punoi pa kursyer për ‘Vatrën’, kur me rrogë e kur pa rrogë, kur me bukë e kur pa bukë. Fjeti në bodrum të shtypshkronjës, se s’kishte mjete për fole gjumi si të tjerët dhe s’ja duronte shpirti të pushohej botimi i gazetës ‘Dielli’. Dëshirat e tij në kohët e fundit qenë dy: të vdiste në zyrën e ‘Vatrës’ dhe të varrosej pranë Faik Konicës. Për fat të zi, asnjë nga ne s’e ka në dorë të zgjedhë vendin për të dhënë shpirt. Pranë Konicës nuk kishte vend. Por trupi i Refatit u mbulua fare afër dëshirës së tij, nëpërmes shumë patriotëve në Forest Hills Cemetery, në Boston, Mass …”

Ndërsa njeriu i fundit që e ka njohur nga afër, Idriz Lamaj, bën një përcaktim edhe më me vlerë për figurën e tij:

“Gurrazezi në kujtesën time mbetet Xha Refati. Këtë vatran të madh e njoha kur kishte nevojën e ndihmës dhe pakkush e ndihmonte. Dikur me të më lidhi një miqësi dhjetëvjeçare, sot me të më lidh admirimi për karakterin e fortë që kishte dhe shkrimet që la mbas.”

ZËRI ORIGJINAL I REFAT GURRAZEZIT

10 vjet përpara se të ndërronte jetë Refat Gurrazezi ishte i ftuar special në një konferencë shkencore për Federatën Vatra. Më 30 nëntor 1969 ai ishte një nga pjesëtarët e podiumit të kësaj konference dhe një nga ata që mbajtën referat. Në një audio rreth 50 minuta kemi zërin e Refat Gurrazezit. Është një konferencë e mbajtur më 30 nëntor 1969 në Boston për Federatën “Vatra.” Në të mbajnë fjalim Dhimitër Berati, N. Guzzetta, Giuseppe Schiro dhe Nelo Drizari. I dyti në radhë në këtë audio është zëri i Refat Gurrazezit. Skraparliu që e njeh mirë historinë dhe gjeografinë e trekëndëshit Berat, Skrapar, Korçë, në hyrje të fjalës së tij bën një portretizim të Dhimitër Beratit, firmëtarit të Pavarësisë, dhe njëri nga apostujt e kolonisë shqiptare të Amerikës. Tha Gurrazezi për Beratin:

“Është korçar, por emrin e ka Berati. Babai i tij ishte lindur dhe rritur në Berat dhe vajtur në Korçë. Por gjene prapë emrin e Beratit e mban. Ai foli shumë bukur për kolloninë e Bukureshtit. Por nëse ai ka vlerësim për shqiptarët e asaj kollonie, ata i kanë një borxh Vatrës. Ai borxh qe më 1919, kur kollonia e Bukureshtit donte të dërgonte delegacionin e saj në Konferencën e Paqes, në Versajë e s’kish para, mori hua nga Vatra dhe kryetar i delegacionit qe Pandeli Evangjeli.”

Ndonëse kishte dekada që jetonte në SHBA, Refat Gurrazezi flet një shqipe të bukur. Madje, ai identifikohet si skraparli pikërisht nga një tufë fjalësh dialektore të asaj zone, që ai i ka pjesë të fjalorit të vet, si këndoi, lëvdoi, tjatër, zemërqëruar, fjalëkripur, burrë me fletë, ca (disa), harxhe. Pas hyrjes Gurrazezi trajton çështjen për të cilën është më kompetent, historinë e “Vatrës”. Në 10 minuta e 48 sekonda (në audio nis në minutën 19.45 dhe mbaron në 30.33) ai mban një fjalim me kompetencë dhe si një protagonist nga më të rëndësishmit. Përmbledh gjatë kësaj kohe historinë e “Vatrës”, kontributin e saj dhe të “Diellit” si gazetë, ndërsa me modestinë që e karakterizon nuk flet kurrë për veten:

“Diellin mund të quajmë dekanin e shtypit shqiptar që ka vazhduar pa rreshtur në shërbim të popullit shqiptar, duke predikuar ungjillin e kombësisë. Në tërë këtë kohë të gjatë Dielli ka qenë stërvitës i popullit shqiptar në fushën politike dhe kulturale. Le ta lëmë politikën, por të flasim për të dytën, në zhvillimin kultural dhe zhvillimin e gjuhës shqipe. Në shtypshkronjën e Diellit, Vatra botoi 5 libra shqip njëherësh për shkollat e mesme të Shqipërisë, të cilat janë ‘Historia e Shqipërisë’, ‘Historia e vjetër’, ‘Historia mesjetare’, ‘Historia e re’ dhe ‘Këndime’. Vatra shtypi aherë 200 mijë copë.”

Ky ishte Refat Gurrazezi, skraparliu më modest në histori. Fjalëpak, por punëshumë, ai është skraparliu me një kontribut të çmuar në diasporë, në koloninë e shqiptarëve të Amerikës, në federatën “Vatra” dhe drejtimin e gazetës “Dielli”. Një kontribut që ndonëse është harruar, nuk është tretur. Ai e shkoi jetën në shërbim të kombit dhe njerëz të tillë i bëjnë nder jo vetëm fshatit të vogël Gurrazez, mes maleve të Skraparit, por gjithë kombit shqiptar.

Në 80-vjetorin e lindjes së presidentit historik, Ibrahim Rugova – Rikujtim nga Oslo, Norvegji

December 14, 2024 by s p

Fatmir Lekaj

Në shenjë nderimi në 80 – vjetorin e lindjes së misionarit të paqës dhe presidentit historik të Kosovës, Ibrahim Rugovës, në vijim po paraqes një foto dhe dy faksimile. Foto është nga vizita e parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim, më 14 – 18 shkurt 1990, përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo (në foto nga e majta: Kristoffer Gjøtterud, Berit Backer, Ibrahim Rugova dhe Shkelzen Maliqi). Ndërsa njëra faksimile është agjenda e kësaj vizite dhe faksimilja tjetër është një shkrim në lidhje me këtë vizitë.

Vlen të theksohet se kryeorganizatorja e kësaj vizite (idealistja dhe mikja e madhe e shqiptarëve) Berit Backer, ka qenë një studiuese e kulturës shqiptare që nga vitet ’70 dhe njohëse e spikatur (nga të huajt) e gjendjes shoqëroro-politike në Kosovë dhe Shqipëri, gjithashtu veprimtare e shquar për kyçjen e çështjes së Kosovës në kuadër të Procesit të Helsinkit. Me fjalë të tjera, Berit Backer e ka dhënë një kontribut të pakrahasueshëm “nga të huajt” për Kosovën gjatë viteve ’80 dhe fillimviteve ’90, veçanërisht pasi që kishte filluar bashkëpunimin me LPK-në në vitin 1987. Përkatësisht gjatë një periudhe historike kur Kosovës i mungonte përkrahja e “të huajve” dhe sidomos kur Kosova kishte më së shumti nevojë që zërat e ekspertëve “të huaj dhe të pavarur” t’i informojnë, dhe veçanërisht të bindin kancelaritë politiko-diplomatike të shteteve perëndimore, për shkeljen e të drejtave të njeriut në Kosovë. Njëherësh Berit Backer në koordinim me veprimtarët e LPK-së, Nufri Lekën, Ibrahim Kelmendin, Xhavit Halitin etj., dhe me mikun dhe bashkëpunëtorin e saj norvegjez Kristoffer Gjøtterud, e ka themeluar në vitin 1988 Grupin për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH), si sektor lobist dhe i diplomacisë joformale për Kosovën, që pati një ndikim të rëndësishëm për ndërkombëtarizimin e çështjes së Kosovës në kuadër të Procesit të Helsinkit (Federatës Ndërkombëtare të Helsinkit – FNH-s, Konferencës për Siguri dhe Bashkëpunim në Evropë – KSBE-s etj.). Ndërsa, Kristoffer Gjøtterud ka qenë një shkencëtar i mirënjohur norvegjez në lëmin e fizikës bërthamore-nukleare, njëkohësisht i interesuar për epistemologjinë dhe metafizikën, në kuptimin e ndërlidhjes në mes të besimit, fesë dhe shkencës etj., së këndejmi ashtu veprimtar i mirënjohur ndërkombëtarisht për të drejtat e njeriut në kuadër të Procesit të Helsinkit. Me fjalë të tjera, një personalitet shumë i nderuar dhe me ndikim, përveç të tjerash, kryetar i Komitetit për Hebrenjtë e Bashkimit Sovjetik, që nga viti 1982 (veçanërisht i përkushtuar për shkencëtarët hebrenj, të cilëve iu vështirësohej dhe ndalohej udhëtimi jashtë Bashkimit Sovjetik). Gjithashtu, ka qenë bashkëpunëtor i Grupit të Helsinkit të Moskës (Moscow Helsinki Group), i themeluar dhe i inkurajuar në vitin 1976, nga veprimtarët e mirënjohur rusë për të drejtat e njeriut, përkatësisht fizikani dhe nobelisti Andrej Sakharov, historiania Ljudmila Aleksejeva, fizikani Jurij Orlov etj. Rrjedhimisht, Kristoffer Gjøtterud, me këtë prapavijë dhe ndikimin që kishte në kuadër të Procesit të Helsinkit etj., e ka dhënë një kontribut shumë të rëndësishëm për Kosovën, sidomos si pjesë e udhëheqjes dhe si veprimtarë i Grupit për Kosovën në kuadër të Komitetit Norvegjez të Helsinkit (GKKNH-s), njëherësh nënkryetar i Komitetit Norvegjez të Helsinkit (KNH).

Gjithashtu vlen të theksohet se në vazhdën e zhvillimit të ngjarjeve në Kosovë pas shembjes së murit të Berlinit, GKKNH (duke marrë parasysh se një ndër pikat kyçe të veprimtarisë në kuadër të Procesit të Helsinkit ishte inkurajimi dhe promovimi i forcave opozitare nën regjimet shtypëse), menjëherë pas themelimit të LDK-së e organizoi vizitën e parë zyrtare të delegacionit të Kosovës në krye me Ibrahim Rugovën në Perëndim, përkatësisht në Oslo, me nisje nga Oslo më 14-18 shkurt 1990. Me sugjerim të Berit Bakerit dhe Kristoffer Gjøtterudit që të reflektohet pluralizmi politiko – demokratik i Kosovës, delegacioni ishte në përbërje nga Ibrahim Rugova, kryetar i partisë Lidhja Demokratike e Kosovës, Shkëlzen Maliqi, kryetar i partisë Social-Demokrate të Kosovës, dhe Nufri Lekaj në cilësinë e përfaqësuesit të Lëvizjes Popullore të Kosovës, të cilët u takuan me disa personalitete të rëndësishme shtetërore dhe kulturore norvegjeze. Në vazhdën e kësaj vizite të delegacionit të Kosovës në Oslo dhe me nisje nga Oslo, GKKNH, nëpërmes kontakteve që kishte Berit Backer, Kristoffer Gjøtterud etj., ka lobuar që t’i hapen dyert misionarit të paqes, Ibrahim Rugovës, nga politikanët perëndimorë, me qëllim të faktorizimit të Kosovës në bashkëveprimin ndërkombëtar.

Foto është shkrepur nga Blerim Rexhepi gjatë takimit të hapur me gazetarë dhe të tjerë të pranishëm më 17.02.1990 në Komitetin Norvegjez të Helsinkit, ku ishte prezent edhe autori i këtij shkrimi. Ndërsa faksimilja e agjendës dhe e shkrimit në lidhje me këtë vizitë, janë nga arkivi i autorit të këtij shkrimi.

At Ambroz Marlaskaj…përtej dijeve tona për të

December 14, 2024 by s p

Frano Kulli/

Nuk ndodh shpesh, që në sipërmarrjen për të bërë jetëshkrimin (monografinë) e një personazhi historik me të cilin ke lidhje gjaku, sidomos kur ai është me një rëndesë të posaçme publike, të mos biesh në “kurthin” e përjetimeve ndiesore që ka organikisht kjo lidhje e për pasojë të mos biesh në njëanësi qëndrimi e përshkrimi përreth tij. Autori i librit për të, Ndoc Frroku, stërnip i At Ambroz Marlaskajt e ka tejkaluar mrekullisht këtë kurth.

Ai ka shkruar një libër arkiv; libri i tij është dokumente, është epistolar i pasur sa s’ka. Libri nuk është aspak empati për njeriun e fisit e qëndisí (qëndisje) me lule e lajle, siç na ndodh shpesh e masandej të na krijohen mite të rrejshme. E atëherë mëkati historik bëhet edhe më i madh kur marrim përsipër të jetëshkruajmë për personat e njimentë të trashëgimisë sonë më të mirë. Do të ishte mëkat edhe me i madh, gjithashtu të ndodhte kjo për njërin prej kombformuesve të Shqipërisë, siç ishte At Marlaskaj. Po jo e jo, kjo nuk ka ndodhë.

Libri është vetë Marlaskaj. Frat, mësues i sprovuar i të gjitha cikleve shkollore në Shqipëri e profesor i Universitetit Antonian në Romë, gjuhëtar e përkthyes, publicist e veprimtar publik, deputet asambleist i zgjedhur me plebishit (dhjetor 1923-qershor 1924). I emërtuar me përkëdhelí si “gozhda e Parlamentit”, prej kolegëve elitë për shkak të opozitarizmit të thekur. Me një formim juridik, që e përtejson njohjen e thellë të së drejtës kanonike, me zemër të madhe në shërbesë vetëm të së drejtës e të dobishmes, që nuk e shet shpirtin asnji grimë, për asnji rrethanë. Me dyzinën e letrave e halleve të njerëzve të popullit , që përfaqëson, të cilën e shpraz në asamble e në qeveri, me ngulmimin që të ofrojë zgjidhjen për ta.

Pader Ambrozi është mirditori që përtej Republikës së Mirditës, shumë përtej saj hedh të pamin (vizionin) e vet te Republika e Shqiptarisë. Madje e qorton si të damshme fort atë krijesë, me forcën e pashembullt të arsyes e me arsyen e pashembullt të forcës morale e shpirtnore. Sikundërse gjindet në krah të opozitës e “lobit shkodran” siç i pagëzonte grupin e madh asamblist opozitar një shkrues i “Diellit” të Bostonit (Ledio Xhoxhi), përkundër “klikës” konservatore të udhëheqësisë së kohës. Sepse te e para, ku qenë rreshtuar vërsnikët e tij, ajka e mendimit dhe shërbesës kombëtare, Gurakuqi, Fishta, Mjedja, Hilë Mosi, Xhemal Bushati e Halid Rroji, po edhe Avni Rrustemi që printe shoqninë “Bashkimi”, dallon prosperitetin e dheut të vet, Shqipnisë, drejt oksidentalizmit e jo në ndalesën e prapambetjen e atavizmave të perandorisë së vjetër otomaniste. Sikurse qe gjëndur më heret , qysh në shtatorin e 1916-ës në këtë krah me njerëzit më të iluminuar të Shqipërisë, si Luigj Gurakuqi, At Gjergj Fishta, Sotir Peci, Dom Ndre Mjeda, Mati Logoreci, në themelimin e Komisisë Letrare të Shkodrës dhe më pas me pjesëmarrës dhe të ftuar të tjerë, po kështu të shquar si dr. Gjergj Pekmezi, Hilë Mosi, Anton Paluca, Hafiz Ali Korça, Aleksandër Xhuvani, Maksimilian Lamberci, Rajko Nahtigal, Emzot Vinçens Prenushi, Sali Nivica, Josif Haxhimima dhe Luigj Naraçi.

Gjithsa më sipër e shumçka më përtej, vjen përmes gjuhës së ftohtë të fakteve e dokumenteve të bollëshme. Për të shërbyer përkushtimin e tij autori ka përzgjedhë tjetër mënyrë; atë të të rrëfyemit nëpërmjet gjuhës së ftohtë e të pa emocion të fakteve, të dokumenteve, të letrave. Për autorin sentenca e vjetër e latinëve: “Verba volant, scripta manent”, (fjala fluturon e shkruara mbetet) si duket, ka qenë busulla e saktë që e ka orientuar prej fjalës së parë e deri tek fjala e fundit e librit të tij. Për të, që librin e vet e çmon qysh në krye të herës si mision, misioni fillon te gjurmimi e hulumtimi i dokumenteve, si e vërteta më e pranueshme . Dhe misioni faktmbledhës zgjat shumë më shumë sesa vetë shkrimi, masandej i librit. Kështu besoj unë. Ndaj e gjithë përpjekja e tij më e peshueshme ka qenë mbledhja e sistemimi i fakteve e dokumenteve, në radhë të parë; në Tiranë, a në Romë, kudo ku ato janë gjindur. Vetëm nga letërshkëmbimi i Marlaskajt, autori ka hulumtue e i kalon në laboratorin e vet krijues rreth 300 prej tyre, qysh prej kohës së tij studentore në Salsburg-Austri e deri sa mbyll sytë në Itali me 1939. Letra me popullin e zgjedhësit e vet, me mësues anë e kand nga Shkodra në Lushnje, me sivëllezërit françeskanë, me Anton Harapin e me Fishten, me Justin Rroten për nevojë gjuhësore e me shumë e shumë të tjerë personazhe qytetëse të dijes, të politikës e atdhetarisë. I bindur se gjuha e tyre do të ishte më e besueshme se gjuha e rrëfimeve të të afërmve të tij apo edhe e rrethit më përtej të bashkëvllazënve e vërsnikëve të tij. Krejt ndryshe prej ravijëzimit të portretit të Marlaskajt që na vjen prej librit “Françeskanët e mëdhaj”, bie fjala, të një mjeshtri “par exellence” të rrëfimtarisë si At Zef Pllumi, ku portreti ndërtohet me metafora e simbolika të epërme e krahasime nga eposi i vjetër “me Gjergj Elez Alinë që ndeshet në fushë të bejlegut me Harapin e Zi.”…

Edhe kur i duhet me lidhë dokumentet gjithnduershe e të bollëshme me fillin e interpretimeve të veta, autori ruan të njëjtën mardhënie ndërmjet gjendjes emotive dhe racionale, duke vënë në rend të parë, gjithherë racionalen e duke konkluduar sipas asaj, për të vjelë të vërtetën më të besueshme e të pranueshme. E bën këtë deri në detajet më të imta të narrativës së vet, qoftë edhe me fakte të ndëvarura që i synon me këmbëngulje për më të bindshmen e saj. Bie fjala , sjell edhe autopsinë e mjekëve në vrasjen e Avni Rrustemit , për të zgaqë (zbuluar) prej më së afri ngjarjet e rrafshit të politikës e saktësisht ato të parlamentit, mis (antar) i të cilit ishte Marlaskaj. Por sjell në libër, gjithashtu edhe fjalët e përkundërta të shkruara të Eqrem Bej Vlorës, nipit të Esat pashë Toptanit për vrasësin e njeriut të tij. I bindur se mënyra më e mirë për korrektësinë historike është përballja e dokumenteve.

Ose, në rastin e formimit të qeverisë së Nolit , sillet në libër ky kumt i shkruar i At Marlaskajt, dëshmitar okular e aktiv i asaj ngjarjeje :”… u shenjuen si kandidata per Kryeministrí: Noli, Gurakuqi, Koculi, Delvina. Nder këta të kater u qit short e, si diehet duel Noli“. I panjohur ky fak a më saktë i pashënuar në asnjë cep të historiografisë shqiptare të deritashme. Megjithatë autori, me paanësinë e ftohtë të zgjedhur si metodë analitike qysh në krye të herës, e shumta dërgon një ftesë për nxitjen e autoriteve shkencore për të hedhur më shumë dritë mbi këtë moment.

E momente si ky ka shumë e shumë në libër, edhe në të tjera fusha të dijes e atdhetarisë, ku shkëlqen Marlaskaj ynë që mund të bënin vargun e shembujve e prej ku na vjen më i plotë se gjithëherë më parë, njëra prej figurave-shtylla të rëndësishme të ngrehinës së kombit tonë e të palcës së tij, At Ambroz Marlaskaj.

Aktiviteti atdhetar, politik dhe publicistik i Ernest Koliqit

December 14, 2024 by s p

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Disa konsiderata të përgjithshme mbi themelimin e revistës “Shejzat”

Revista “Shejzat” lindi si organ kulturor, shoqnor dhe artistik i intelektualëve dhe shkrimtarëve shqiptarë të mërgimit, të kryesuar nga Ernest Koliqi, në kushtet e mirënjohura diktatoriale që po kalonte shteti amë i shqiptarëve, në kushtet e dhunimit dhe fshirjes së arritjeve më të mira të shkrimtarëve dhe studiuesve shqiptarë të traditës. Ajo shërbeu si një votër ku këta shkrimtarë mblidheshin për t’u dhanë shfrim afsheve të shpirtit të tyre të madh kombëtar dhe intelektual. Themelimi i këtij organi u bë në një kohë kur Shqipëria dhe shqiptarët kishin më shumë nevojë për këto penda, “të vetmet që mund të mbanin nalt rrafsholin e kulturës shqiptare me krijesa gjithmonë të reja, të frymëzueme nga ndiesi të pastra kombëtare” “Shejzat” kësisoj lindi, u zhvillua dhe u mbajt gjallë për 20 vite me radheë nga vitit 1957 deri më 1978 nga kjo aradhë e tërë shkrimtarësh dhe studiuesish të emigracionit, të cilët e konsideronin si detyrë të tyre parësore krijimin e një vatre intelektuale të të gjithë atyre që synonin në një pikë: çlirimin e Shqipërisë nga diktatura antishqiptare e antivlerave. Ata ishin intelektualë të vërtetë që me vetedijë të dëtyrës së vet, ushtruan profesionin e letrave dhe shërbyen si syri i kombit në një prej momenteve më të vështira dhe më të pashpresa të tij. Ata e kishin të qartë se pa “vepren dritë- përhapse të intelektualve të njimendtë, një komb asht si i verbti, mbi një udhë plot gropa e çarravina të rrezikshme”.

Nga ana tjetër, “Shejzat” konsideroheshin vazhduese të drejtëpërdrejta të të Përkohshmeve të lavdishme shqiptare: “Hylli Dritës”, “Leka”, “Illyria”, “Shkëndija”, etj., dhe themeloheshin në një kohë kur Shqipëria zyrtare vuante nga pikpamja intelektuale nga mospasja e një reviste për të qenë, kur shkrimtarët e mëdhenj, themeluesit e institucioneve të studimeve shqiptare ishin shpallur të paligjshëm, kur liria akademike ndodhej nën tutelën dhe kontrollin e drejtëpërdrejtë të partisë-shtet. “Shejzat” lindën në një kohë kur brezi i ri i Shqipërisë zyrtare ndodhej në errësirën e dezinformimit, nën frikën e sundimit të hurit, litarit, deportacjoneve, frikës dhe tmerrit. Që në numrin e tyre të parë botuesit shpreheshin se “botimi i kësaj të p[ërkohshmeje ka për qellim të kryemit e nji detyre intelektuale kundrejt atdheut shi në kohë kur në kuadratin e historisë grepat po shënojnë nji çast rreziku jetëshues. Bota shqiptare dhe shqiptarizmi janë kah përshkohen nëpër periudhën ma t’errët e të frigueshme të qënjes së vet… Shqiptarizmi kërcënohet në p[alc nga nji robni dermuese, deri tash e panjohun, e cila i rrëmben Shqiptarit lirit fillore të njeriut, ato qi as Faraonët motit as rigat zezakë ma t’egjër nuk i a mohojshin robve të tyne: të drejtën me besue Zotin dhe me rritë fmijt në hir të dokeve stërgjyshore.”

Kësisoj, “Shejzat” në sajë të zotësisë organizzative e punë së palodhshme të Ernest Koliqit shërbyen si tribunë e mendimit shkencor shqiptar, si dritare informimi mbi aktivitetet shkencore albanologjike në botë. Ato regjistruan në kronikën e tyre edhe ngjarje shoqërore që në ardhmen shërbyen edhe si dokumentacion historik dhe kulturor për një periudhe rreth 20 vjeçare. Kjo është edhe arsyeja që ne sot i referohemi shumë kësaj reviste, në një kohë që informazioni brenda shtetit shqiptar për këtë periudhë ka qenë totalisht nën censurë. “Shejzat” nën drejtimin e Koliqit, themeluesit të saj, vijuan duke iu përshtatë kohës dhe vendit, traditave kulturore të Rilindjes dhe sidomos të revistave të periudhës mes dy luftrave botërore.

“Na botuesit e kësaj të përkoheshmje, -shklruhet në editorialin e parë të revistës- duem të jemi pranë, në vijën ma të parë luftarake, me armën e kulturës. Na dëshirojmë me anën e orvatjes s’onë së përvujtë por plot synime ndërtuese, t’a përdorim kët armë për të sjellun nji skjarim në shesh të bisedimeve ku rrahen problemet gjallnore të shqiptarizmit, Duem që të japim kontributin tonë në lamije të kulturës, vetëm nëpër rreze të së cilës çashtja shqiptare mund të zgjidhet lumnisht… Kjo e përkoshme don të jet tryezë e lirë kuvendi burrnuer, të mbajtun mrenda caqeve t’urtis e të njerëzis. Çdo shqiptari qi ka nji mendim fryt-dhanës për të shfaqun dhe din ta shfaqi në shqipe të pastër, çdo intelektual qi lakmon të rrahi nji çashtje ditunore ase don të paraqesi prodhimet e veta latrare, ka me gjetun vend në këto fletë tona, mjaft qi të frymëzohet në xhixhillim të Shejzave, hyllsi vërtytesh arbnore”

Po pse dijetarët shqiptarë e emërtuan organin e tyre Shejzat? Shp[jegimin për këtë neve na e jep shkrimtari dhe gjuhëtari shqiptar, bashkëpunëtori i pandërprerë i kësaj reviste, drejtuesi i katedres së gjuhes shqipe në Universitetin e Palermos, Karl Gurakuqi

Shejzat, (Plejadat) e zgjedhur me shije poetike si titull per të përkohshmen, ka një kuptim domethënës sidomos për kohën kur u krijua. Mitologjia e vjetër greke i personifikonte shtatë yjet e Plejadave, (Shejzave) në aq orë qiellore e malore duke e zhvilluar besimin ne hyjtë: hylli si fat , si simbol i shkëlqimit etj.”A kanë dalë Shejzat pyesnin malësoret para se me i hy një ndërmarrjeje me shumë randësi. Keshtu veprojshin edhe lundërtarët e vjetër grekëtë cilët niseshin për udhëtime të largëta kur ne qiell shndritnin Plejadat, Shejzat shqiptare. Shkrimtarë të cdo kohe si Euripidi, Sofokliu etj. Muzikantë të medhenj si Shtraus prozatorë a poetë me famë si Gabrieli D’Annunzioetj, i përjetësuan istrat e kësaj hyllësie në vepra të pavdekëshme.”

Pra, në rrugën e ndërrmarrur nga një grup intelektualësh të shquar Shejzat do ti prinin si një ugur i mirë për një të ardhme të lumtur të kombit tonë.

Vendi Shejzave në studimet shqiptare:

Shejzat, zënë një vend të rëndesishëm ndërlidhës mes organeve kulturore dhe shkencore që kanë pasur si objekt të tyre botues studimet shqiptare. Në të njejtën kohë ky organ plotësoi një boshllek të madh të krijuar nga rrethanat politike të lartpërmedura në përcjelljen e frymës rilindase nga vitet e para 1944-ës në ditët tona. Shejzat krijuan një ndërlidhje të shkëlqyer mes mërgatës së intelektualëve më të shquar shqiptare, botës studimore arbëreshe të Italise si dhe albanologëve të huaj. Ne sajë të punës së jashtëzakonshme të bërë nga botuesit dhe bashkëpunëtorët e Shejzave, Studimet Shqiptare patën një zë të tyre të lirë, larg politizimeve, mediokriteteve dhe kornizave nën të cilat u vendosen padrejtësisht dhe në mënyrë të pameritueme studiuesit e shkencave shqiptare në shtetin amë. “Kështu Shejzat për nga rrethi i problematikës së larmishme që trajtojnë, shërbejnë si një dritare e hapur informacioni shërbyen si tribunë dhe dritare informacioni dhe pa asnjë dyshim vlejnë si një burim i pasur historik e kulturor i rëndësishëm dhe i pazëvendësueshëm për studiusit e sferave të ndryshme, për një periudhë 20 vjeçare.

Themeluesit dhe rrethi i intelektualëve që bashkëpunuan me Shejzat.

Objektivin që i kishin vënë vehtes themeluesit e revistës Shejzat në paraqitjen e programit te saj që në numurin e pare të vitit të pare në 1957 se, “…po i hynin asaj ndërmarrjeje të vështirë tue shpresue në përkrahjen e dashamirëve,duke pasë para syshë fjalën e urtë , trimi i mirë me shokë shumë,”revista e ruajti duke mbledhë rreth vehtes bashkepuntore, “fytyrat ma te njoftuna ne fushen e letrave ne mergim” numri i te cileve si pasoje e emrit te themeluesit Koliqi si dhe rolit qe kishte marre persiper revista erdhi gjithmone duke u shtuar. Nje varg i gjate shkrimtaresh, studiuesish dhe eksponentesh te jetes kulturore e shqiptare te mergates, studiues dhe shkrimtare arberesh, te Kosoves si edhe mjaft te tille te huaj si Italiane, austriake, gjermane etj ju bene krah revistes ose sic shprehet Koliqi “ iu bane kunorë miqt anë e kand ne boten e lire, nuk e lane vetëm, seicili sipas mundesisë së fuqive të veta “. Bashkepuntoret e revistes ishin intelektualet e vertete qe me vetdijene e detyres se vet, jane syri i kombit, pa vepren e drejteperdrejte te te cileve nje komb eshte si i verbri ne nje rruge plot gropa.

Nuk eshte pra nje rastesi qe themeluesi dhe pronari ishte intelektuali Ernest Koliqi, shkrimtar i njohur, studiues i merituar i traditave kulturore artistike dhe folklorike te Shqiperise, shkrimet e te cilit jane pothuajse te perhershme ne Shejzat, shpesh edhe me pseudonimin Hilushi (shkrime te cilat i kemi te rradhitura sipas tematikes).

Nuk eshte gjithashtu rastesi qe kryeredaktori i saj ishte Martin Camaj, nje nga figurat e medha te letrave shqipe, veprimtaria e te cilit la gjurme cilesore ne reviste. Bashkepuntore te tjere te panderprere kane qene intelektuale te tille si : Karl Gurakuqi (drejtues i Katedres se Gjuhes Shqipe ne Universitetin e Palermos), i cili kreu detyren e perfaqsimit te se perkohshmes ne Siqili; Prof. Zef Valentini i njohur ne fushen albanologjike me veprate tij te vlefshme; Shpend Bardhi pseudonim i Mustafa Merlika Kruja, shkrimtar i paster i perpikte dhe i paanshem por sidomos shqiptar i mire; Gjin Duka (pseudonimi I Fratit shqiptar At Daniel Gjecaj) i njohur ne rrethet kulturore te mergates shqiptare; Tahir Kolgjini (me pseudonimin Kol Limthi) shqiptar i maleve te veriut shkrimet e te cilit dallohen per nje shqipe te bukur pa ndikime te huaja; Ekrem Vlora, studiues dhe hulumtues i pikave te errta te historise sone kombetare; Vasil D’Alarupi novelist shqiptar i talentuar, Nermin Vlora-Falaski e tjere e tjere bashkepuntorë qe perfaqsonin mërgaten shqiptare.

Te shumte jane ne numrat e revistes krijimet letrare dhe botimet studimore te arbëreshve te Italise si ato te periudhes se Rilindjes perfaqsuar me De Raden, Skiroin apo bashkepuntoret e drejperdrejte si Vorreo Ujko, Lluka Perone, Giussepe Gradilone, Angela Cirrincione etj.

Keshtu mund te rreshtojme me rradhe dhjetra e dhjetra emra te tjere te medhenj shqiptare dhe te huaj te cilet kontribuan ndjeshem ne rritjen e nivelit te revistes duke e bere nje zedhense te krijimtarise letrare shqiptare e studimeve te rendesishme ne fusha te ndryshme si te gjuhësise, sociologjise, arkeologjise, etnologjise e me gjere.

Mund te themi se revista Shejzat per 20 vitet e jetes se saj realizoi filozofine se “ Shqipnia e vertete s’ka kufij gjeografik, po shtrihet shpirtnisht neper mbare boten ne cdo vis ku gjallite nji arbnuer qi nuk mohon vetit e veta autoktone”

Pas këtij udhëtimi të gjatë dhe më shkëputje ndër momentet më të rendësishme të aktivitetit politik, intelektual dhe atdhetar të Koliqit, shpjegimit të impostimeve pozitive, animeve politikisht të pashpjegueshme, ne na duhet të japim disa përfundime në lidhje me mesazhet që nxjerrim sot nga analiza e epërme e aktivitetit të tij në të mirë të kombit:

Nderimi i aktivitetit të Koliqit në Kishën e Vjetër të Stublles së Epërme, në kohën e Kosovës së Lirë, të pavarun, sovrane dhe me rrugë të qartë perëndimizuese, është një thirrje që organizatorët largpamës së Kishës Katolike Dardane bëjnë për forcimin e kulturës albanianiste të popullit shqiptar në Kosovë, Shqipëri dhe trevat shqiptare;

Nga ky kuvend unë shoh se del një thirrje për respektimin dhe garantimin edhe të të drejtave të të gjithë qytetarëve në një shtet strikt laik dhe demokratik në Kosovë dhe Shqipëri.

Formësimi i brezit të ri me kulturën e pastër iliro- dardane dhe arbnore, perëndimizimi, shekullarizimi dhe demokratizimi i plotë i dy shteteve, nën mbështetjen e Aleatit tonë strategjik, mbetet prioritet për udhëheqësitë politike të Shqipërisë dhe Kosovës.

Pjesa e katërt…