Archives for December 2024

“ROMANI IM ËSHTË REFUZIM ARTISTIK I KRIMINALIZIMIT TË VULLNETSHËM TË PUSHTETIT DHE JETËS SË QYTETARËVE”.

Shtëpia botuese “Onufri” organizoi javën e kaluar në mjediset e librarisë me të njëjtiin emër promovimin e romanit të autorit Bujar Skëndo “Flijimi i maskave”. Promovimin e drejtoi redaktorja e librit Znjsh. Kadia Dedja, që e kishte konceptuar në formën e një interviste, të gërshetuar herë pas here nga diskutime të të pranishmëve.

K. Dedja: “Flijimi i maskave” është një libër shumë i veçantë. Romani flet për problemet më aktuale dhe më shqetësuese të Shqipërisë së sotme. Por fillimisht, do të doja ta pyesja zotin Skëndo se si erdhi te ky roman?

B. Skëndo: Natyrshëm. Por edhe mundimshëm. Sepse dihet që letërsia lind nga mundimi. Një realitet i pangjashëm, i dhunshëm, armiqësor, i korruptuar nga zyrat më të rëndësishme të shtetit, në qeveri, në Kuvend, nëpër drejtori tenderash… Krimi, pasi pastroi paratë dhe vetveten, hodhi edhe një hap më tej: Joshi me para dhe korruptoi politikën, u fut në parlament e qeverisje.  Dhe politika, qëllimimisht e me dëshirë të pafre, ndau pushtetin me krimin. Por krimi nuk u ndal me kaq. Korruptoi edhe edhe një pjesë të qytetarëve, votën e tyre. Maskën e vetvetes ua vendosi, në fillim politikanëve e më pas edhe qytetarëve, të cilët e pranuan atë. Pushtetarë me maska e pa fytyrë. Ose me fytyrën e dytë a të tretë… Dhe me po aq maska. Dëshiroj të theksoj se romani im “Flijimi i maskave” është një refuzim artistik i kriminalizimit të vullnetshëm të pushtetit dhe të çdo aspekti të jetës së vendit.  Është një mospajtim, një pakënaqësi, një dyshim i madh, të përthyera të tëra këto nëpërmjet artit të së vërtetës. Sepse letërsia nuk është thjesht tregim i të vërtetës, por art i të vërtetave të jetës. Në romanin “Flijimi i maskave”, nëpërmjet figurash artistike e ngjarjesh, episodesh rrëqethëse zbulohen artistikisht të këqiat e këtij tranzicioni të tmerrshëm. Dhe po ashtu të këqinjtë, djajtë e vërtetë të këtij vendi. 

K. Dedja: Le të ndalemi pak te titulli, një metaforë shumë e bukur, si ju lindi idea për këtë titull?

B. Skëndo: Në të vërtetë unë kisha menduar një tjetër titull, “Vejusha milionere”, sepse doja t’a fusja lexuesin qysh në fillim në atmosferën e romanit: Një vajzë që ishte martuar me një ish- trafikant, të cilin mafia dikur e vret. Vajza trashëgon milionat e pastruara të trafikut… Por botuesi, zoti Bujar Hudhri, nuk e pelqente dhe këmbënguli deri në fund. Le ta lëmë “pa titull”, i thash. Pastaj hapa laptopin. Dhe qysh në faqen e tretë ndesha fjalën “flijim”. Më tej, i tronditur, vura re se në roman kishte shumë flijim. Flijim i vetvetes, flijim i virtytit, flijimi i shpirtit, flijim i zemrës, flijim i trupit… Deri te flijimi i fyfytës dhe njëherësh, flijim i maskës, flijim i votës dhe … flijimi i një populli të tërë. Zoti Hudhri zgjodhi “Flijimi i maskave”. Edhe mua më pëlqen, gjithashtu. Mundimi i gjetjes se titullit të një vepre ngjason me mundimin e gjetjes së fjalisë së parë. Të dyja, titulli dhe fjalia e parë, janë nyja tek të cilat autori mbërthehet më së keqi. Ose i gjen dhe nis e shkruan, ose varet në mungesën e tyre.

K. Dedja: Subjekti i romanit mbështetet në dy linja rrëfimi, praktikë që e keni përdorur edhe te romani i parë “Psherëtima e humbjes”. Dy linja që shërbejnë si një mozaik që jep idenë e së plotës në ndërthurjen e elementëve përbashkues. A është zgjidhje rastësore apo e qëllimshme?

B. Skëndo: Mund ta quash si të duash. Por është funksionale. Dhe kjo është më e rëndësishmja. Në të dy rastet, ka ngjarje e episode të rënda, brenga të mëdha, vetmi sfilitëse, frikëra, ankthe, braktisje, te romani i psherëtimës… Dhe shumë trafikantë, para të pista, politikanë të korruptuar, maska, fytyra të çjerra në përpjekje për të zëvendësuar maskën, situata të rënda mafioze, vrasje- te romani i maskave… Lexuesi, por edhe vetë autori, kanë nevojë për një frymëmarrje disi më të zgjatur e të thellë në mbarim të çdo kapitulli të tillë të zymtë. Thjesht një  ndërpretje për të rinisur pak më tej.

K. Dedja: Do doja të ndalesha edhe tek nje metaforë tjetër shumë e bukur, emri i restorantit “Korbi e bardhë”, që shfaqet gjatë gjithë romanit dhe duket se fsheh një mister. Na flisni pak më shumë për këtë gjetje.

B. Skëndo: Është një togfjalësh antitezë. Dhe antiteza është figuracion i preferuar i stilit tim të të shkruarit, i gjuhës artistike të romanit. Antitezë në togfalësh, antitezë në frazë. Natyrisht pa e tepëruar. Nëse do përpiqesha të spjegoja si u krijua ky titull në mjegullën që e shoqëron shkrimtarin kur shkruan, mund të thoshja se përfytyrimin tim, në fillim, u shfaqën trafikantët si korba të vetmuar që preferojnë një restorant në gjysëm errësirë. Këta janë klientët e restorantit, madje edhe pronari i tij, Leoni kishte qenë një prej tyre dhe ishte gjithashtu edhe klienti i parë i restorantit të tij. Një trafikant- korb i vetëm në restorant, një tavolinë e vetme në një kënd pa dritare… Dhe bashkë me të një vajzë e re, e bardhë si dritë, e botës së televizionit, muzikës, teatrit…  Në fund një marrëveshje për martesë në atë vetmi dhe hapësirë boshe të errët… Përveç tavolinës së ndriçuar të çiftit e cila ruan poshtë vetes një djallëzi të fshehtë të pronarit korb. Pak a shumë kështu i është vënë emri “Korbi i bardhë” një restoranti që nuk ekziston realisht në Tiranë. Por që është krijesë e trillimit. Dhe e mjegullës që përmenda. 

K. Dedja: Në roman ka rënë në sy mungesa e dialogëve, përveç një bisede që zhvillojhet në takimin e parë mes dy personazheve kryesore, Emës dhe Dritanit, nuk e përdorni më ligjëratën e drejtë, por bisedat midis personazheve i jepni në një mënyrë unike rrëfimi ku shpesh ndërthurni me to edhe fjalët e autorit. A ndodh kjo për ndonjë arsye specifike?

B. Skëndo: Dëshiroj të theksoj se romani është i tipit psikologjik. Nuk ka përshkrime lineare. Personazhet dialogojnë “në prani” të rrëfyesit, zbulojnë edhe enigmat më të fshehta të shpirtit e qënies së tyre dhe autori ndërhyn lehtas për ta forcuar edhe më tepër atmosferën, për t’u futur edhe më thellë te vetja tjetër e personazheve. Më është dukur gjithmonë shumë më intensive, mbresëlënëse, intime kjo mënyrë të konceptuari të dialogut. Dhe më tepër artistike, e ngjeshur, mbërthyese. Në një kuptim kjo mënyrë kërkon një lexues që mendon, që lexon me përqëndrim, vëmendje… Është shumë më shprehëse. Është aty pyetja e njërit dhe përgjigja e tjetrit, është rrëfimtari që pret rastin të ndërhyjë. Ka intensitet, ritëm, ndjeshmëri. Dhe tërë kjo nxit imagjinatën dhe mendimin e lexuesit. Më pas ky  “shkruan”, krijon me shpirtin e tij vazhdimin hipotetik të episodve, personazheve.

Në vijim, moderatorja Kadia dedja ia jep fjalën gazetarit të mirënjohur Çerçiz Loloçi, botues i “Alb- Spirit”, i cili theksoi se romani “Flijimi i maskave” i Bujar Skëndos është romani i parë që trajton artististikisht kohën që jetojmë, tranzicionin e përçudnuar shqiptar me mprehtësi. Unë, shtoi ai, nuk e kam gjetur në ndonjë roman tjetër kohën dhe problematikën sociale e politike që jetojmë prej më se tri dekadash. Ka personazhe si psh. Leoni, pronari i restorantit “Korbi i bardhë” që do mbeten gjatë në memorjen e lexuesit. Apo edhe episode si ai i sociologut që i është futur studimit të lindjes dhe vendosjes së maskave nga politikanët, qytetarët etj. Kjo linjë ka shumë sarkazëm e ironi, aq sa në fund të studimit mbi raportet e maskës dhe fytyrës, ai arrin tragjikisht në dilemën e tij: Nëse e kishte shkruar ai vetë këtë studim, apo maska e tij…  Gjuha, mjetet shprehëse, stili i romanit janë mjaft artistike. 

K: Dedja: Mënyra si rrjedhin ngjarjet në libër më shtyn të mendoj se Shqipëria nuk e ka kaluar ende periudhën e tranzicionit… Të pa mësuar me lirinë, një liri kaq e madhe, me sa duket, i çorroditi shqiptarët. A mendoni se e keqinterpretuan lirinë?

B. Skëndo: Sigurisht është edhe kjo. Por ajo që ka ndodhur në Shqipëri është diçka më e rëndë. Është një deformim i vetëdijshëm i demokracisë që më pas është shndërruar në një vuajtje të madhe për qindra e mijëra njerëz. Kriminalizimi i tërë jetës së vendit që është bërë këtu, nuk kam lexuar e as dëgjuar të jetë bërë në ndonjë vend tjetër të hapësirës ku jetojmë. Jo vetëm që në nuk e kemi kapërxyer tranzicionin, por përkundrazi, kemi bërë të kundërtën. Romani im “Flijimi i maskave” trajton arstikisht nëpërmjet ngjarjesh, episodesh, figurash artistike pikërisht këtë realitet. Ka një liri të pakufizuar për korrupsion, mashtrim, gënjeshtra, vjedhje. Përgjumje, lëngatë. Dënohet një lugat e vijnë dhjetë të tillë. Krimi i ka shtrirë tentakulat kudo, në zyra, në ekonomi, në media, shëndetësi, arsim… Mendoj se një letërsi që nuk përballet artistikisht me këtë realitet do të mbetet në periferi të  vëmendjes së lexuesve.   

K. Dedja: Keni qenë redaktor në një prej gazetave më të lakmuara të para ’90-ës, në gazetën “Drita”, të gjithë e dimë se keni qenë edhe një ambasador i suksesshëm. Tashmë, gjithashtu edhe një shkrimtar. Do të isha kureshtare të dija si keni hyrë në letërsi?

B. Skëndo: Është e vërtetë, kam pasur fatin dikur të punoja në gazetën “Drita” në[ vitet ’80- ‘90, në të cilën mbuloja sektorin e kritikës për prozën, teatrin… Në atë kohë botohej shumë dhe unë kam qenë i detyruar të lexoja shumë romane, shumicën dërrmuese të të cilëve ne i kritikonim në faqet e gazetës. Veçanërisht sepse nuk ishin letërsi, thjesht “tregonin” të vërtetat e jetës. Por letërsia është art i të vërtetës, jo tregim i saj. Ishin përgjithësisht skematike, përshkruese, sipërfaqësore… Ishte një situatë paradoksale: Shkrimtarët bënin atë që u kërkonte partia. Përshkruanin realitetin socialist. Gazeta i kritikonte librat e tyre. Ata ankoheshin, ndoshta shkruanin edhe letra “lart”. Por partia heshtëte. Nuk kishte ndodhur ndonjëherë të ha hiqej vërejtja për diçka të tillë. Ishte një heshtje e pakuptueshme… Në atë kohë kam kuptuar se si nuk duhej shkruar letërsia. Sesi duhej shkruar, do të duhej të kalonin shumë vite t’a provoja. Gjithmonë mendoja që ose duhej të shkruaja diçka që ia vlente për të lexuar, ose duhej të bëja diçka më me vlerë se të shkruarit. I kurseva vetes disa libra fillestarë të dobët… Dhe kështu, si pakuptuar, erdhi momenti i romanit të parë “Psherëtima e humbjes” dhe më pas “Flijimi i maskave”. Të ecësh përpara në jetë, thoshte Shekspiri, është dhuratë e fatit, të shkruash- është dhuratë e natyrës…

Një ndërprerje tjetër: Moderatorja ia jep fjalën poetit të mirënjohur Sadik Bejko.  Më ka bërë shumë përshtypje, theksoi ai, gjuha artistike e romanit, fjala e gjetur me saktësi e ngarkesë emocionale. Stili i rrjedhshëm. Problematika e romanit është e mprehtë dhe e guximshme. Në roman ka figura të realizuara mjeshtërisht si Leoni, Ema, Dritani etj. Më ka bërë përshtypje se edhe personazhet e dyta, episodikë, si psh. gazetari Albert Vango janë të përshkruar me të njëjtën thellësi artistike. 

K. Dedja: Kur nisa të lexoja dorëshkrimin me titullin “Vejusha milionere”, i cili nënkuptonte se Ema do mbetej e ve, përsëri shpresoja se Dritani, i shoqi, nuk do të vritej. Edhe pse vinte nga bota e krimit bëhet shumë i dashur për lexuesin. Pse e vratë Dritanin në fund?

B. Skëndo: Në të vërtetë Dritanin nuk e vrava unë. Madje e kam marrë vesh një ditë më pas kur po lexoja çfarë kisha shkruar një ditë më herët. Në gjendjen e mjegulluar të shkrimit, shumë fate personazhesh e ndodhi, nuk varen nga shkrimtari. Po të ndodhte e kundërta, Dritani mbase do kishte një fat tjetër. Sepse thellë, brenda meje, duket se kishte një lloj simpatie për të. Ndoshta e ndikuar nga prania afër tij e Emës, aktore e talentuar që kishte interpretuar figura të çmuara të kryeveprave të Shekspirit… Dritani dhe miqtë e tij të “Korbit të bardhë” janë me shkollë të lartë dhe në momente të vështira të jetës së tyre morrën rrugët e drogës në Perëndim. U bënë pjesë e krimit dhe e ligjeve të tij të ashpra. Një prej të cilëve është: Falja e jetës nuk falet. Krimi vret në heshtje edhe pas dhjetë a më shumë vitesh. Edhe nëse ndërkaq ke vdekur, krimi sërish nuk të fal. Vjen e të përdhos varrin. Kjo pak a shumë kjo e vrau Dritanin. Dhe unë nuk e “mbrojta dot”. 

  K. Dedja: Personazhet në këtë roman janë njerëz të pasuruar në Perëndim nëpërmjet krimit, zyrtarë e politikanë të korruptuar, artistë të nëpërkëmbur, gazetarë të shitur e të blerë etj. A mendoni se për të njohur shpirtin dhe atmosferën e një kohe mënyra më e mirë është ta shohim nga rutina e përditshme?

B. Skëndo: Edhe po, edhe jo. Sepse të shkruash, sikundër thoshte Jonesko, do të thotë të trillosh, të përfytyrosh, të zbulosh e të rikrijosh. Është për këtë arsye që kur shkruan, disa personazhe të ngjajnë shumë më realë se njerëzit e vërtetë. Letërsia të mundëson të përjetosh edhe imtësirat e diçkaje imagjinare që mud të jetë plotësisht e vërtetë. Letërsia si tregim i të vërtetës, siç qe letërsia e realizmit socialist, u provua të ishte një gjëmë e vërtetë, gjëja më e shëmtuar që i kishte ndodhur artit shqiptar e botëror, siç thoshte Kadare. Si art i të vërtetave të jetës së përditshme, letërsia kalon nëpër procese të ndërlikuara imagjinative, në një gjendje të turbullt që shkon drejt një pike po aq të mjegullt. Prandaj edhe thuhet se të shkruarit është prodhim i imagjinatës dhe i jetës së pajetuar të autorit. Shkurt, është të jetuar përmes fantazisë. 

K. Dedja: Tani një pyetje që ua bëj zakonisht shkrimtarëve: Pasi kani mbaruar së shkruari një vepër letrare, para se t’a nisni për botim, a ia besoni dikujt për ndonjë kritikë të mundëshme dhe, nëse po, cila është kritika më e vlefshme që ju është dhënë? 

B. Skëndo: E kam bërë me “Flijimin…”. Ia nisa një mikut tim i sferës së gazetarisë dhe letërsisë. Por ia nisa në të njëjtën kohë që e dërgova edhe në Shtëpinë Botuese “Onufri”. Pas disa ditësh miku im më nisi dy fjalë me një E- Mail: “Shumë bukur”! Në një moment mendova se nuk e kishte lexuar fare, por kur erdha nga Nju Jorku në Tiranë dhe e takova, ai nisi të më fliste për romanin imtësisht e me shumë entusiazëm… Procesi im i të shkruarit është mbase disi ndryshe nga çfarë jemi mësuar. Kur e mbaroj së shkruari, romani njëkohësisht është edhe i redaktuar, edhe i korrektuar. Unë nuk mbaj “gërshërë” në sirtarin e tavolinës së punës. Nuk jam me porosinë e Çehovit sipas të cilit arti i të shkruarit është arti i të shkurtuarit. 

K. Dedja: Teksa po e lexoja romanin, më erdhi në mendje libri i Sami Frashërit “Shqipëria ç’ka qenë, ç’është e ç’do të bëhet”… Ç’do të bëhet sipas jush? Si e shihni të ardhmen?

B. Skëndo: Të zymtë. Pa shpresë. Për gjëra të tmerrshme heshtet ose flitet pa tmerr. Për gjëra të rëndomta, flitet me entusiazëm… Dhe përsëritet e njëta gjë e gjendje, pothuajse çdo ditë. Aq sa të krijohet përshtypja sikur në këtë vend nuk ndodh asgjë. Dhe kjo është tepër e rëndë.

K. Dedja: Nëse do ju përmendja tri koncepte: “përvoja”, “imagjinata” dhe “Shpirti krijues”, cila, mendoni,  është më e rëndësishme për shkrimtarin?

B. Skëndo: Të tria. Por me një ndryshim vendesh: Të parën do vendosja shpirtin krijues, pastaj imagjinatën dhe të tretën përvojën. 

K. Dedja: Ç’këshillë do t’i jepnit vetes, si një “alter ego”?

B. Skëndo: Vetes time tjetër, binjakut tim të brendëshëm, atij të keqit që më kundështon, që herë më nxit e herë më tërheq pas, i kërkoj të më kthjellojë, por të mos më vrasë, të mos më helmojë… 

Prof. Dr. Bardhosh Gaçe, foli për trajtimin e problemeve mprehta të tranzicionit tonë në romanin “Flijimi i maskave”, për përplasjen e interesave të qytetarëve me ato të politikanëve dhe për shtrëmbërimet e demokracisë në vendin tonë. Ai tha se i kam pritur këto romane nga Bujar Skëndo. E dija që një ditë ato do vinin. Zoti Gaçe vlerësoi, gjithashtu, nivelin e lakmuar të shprehjes, stilin dhe nëntekstet e fjalës e të mendimit.

Po ashtu, intelektuali Dashamir Uruçi tha se shoqëria jonë e sotme ka nevojë pikërisht për romane të tilla me temë aktuale. Përndryshe roli i letërsisë në shoqëri bëhet i pandjeshëm dhe veprat nuk tërheqin vëmendjen e lexuesve…

Në fund e mori fjalën edhe botuesi Bujar Hudhri i cili foli për njohjen dhe takimet me autorin si dhe vlerësoi bashkëpunimin me të në botimin e dy romaneve.