Archives for December 2024

“DJEMTË E SHËN MËRISË” FESTUAN DITËN E FLAMURIT

December 6, 2024 by s p

Thanas L. Gjika/

Më 3 dhjetor ora 6::30 PM filloi tek salla e poshtme e Kishës “Fjetja e Shën Merisë ” gostia e përmuajshme e Shoqërisë “Djemtë e Shën Merisë ”. Kjo darkë iu kushtua Festës së Pavarësisë. Kësaj radhe numri i pjesëmarrësve ishte më i madh. Edhe menyja ishte më e pasur sidomos me mezera të ndryshme plus gjellën me peshk e pilaf, sallate e ëmbëlsira. Gatimet si gjithnje i kishte kryer Z. Ilir Mihallari, Trebicka, gjyshi i të cilit, Rako Sotir Trebicka, ka qenë vatran në vitet 1912-1920, në degen Siatle Washington, bashke me vëllezërit e tij Hari, Simi, Nisi.

Father Marku hapi gostine me lutjen “Ati Ynë ”. Pas bekimit të tij shkuam të gjithë e mbushem pjatat me mezera, e me pas me sallate e Peshk me pilaf. Te pira alkolike ose jo alkolike ishin me bollek tek tavolina tjetër. Disa pjesëmarrës kishin sjellë dhe pije te tyre.

Pasi Ilia Terova, kryetari i shoqërisë me Ilir Mihallarin sekterari i thesarit, shoqëruar nga shumë pjesëmarrës, kënduan hymnet e flamurit Amerikan dhe Shqiptar, lexuan axhenden e mbledhjes deri në muajin dhjetor, mbi të ardhurat, shpenzimet, dhuratat dhe mbetjen prej $ 4.903.

Pastaj u thirren të dilnin në krye vëllezërit Ndoc e Geg DELIA veshur me rroba kombëtare dhe me ciftelitë e tyre të bukura. Këta kënduan këngë të ndryshme patriotike sidomos për flamurin tone kuq e zi, meqenese darka i ishte kushtuar Dites se Pavaresise.

Kështu shqiptaro-amerikanet e Worcester MA e festuan dy herë Diten e Flamurit, herën e parë me 26 Nentor tek sheshi i Bashkise ku para ngritjes se flamurit, buciten kenget patriotike te kenduara prej vellezerve Delia; dhe kete mbremje ku vec valvitjes se flamurit, hymneve kombetare u kenduan perseri kenge patriotike prej dyshes DELIA.

Ma do zemra qe instrumenti i ciftelise qe po perdorin me mjeshteri vellezerit DELIA ketu tek ne dhe shume instrumentiste te tjere ne Shqiperi, Kosove, Maqedoni te Veriut dhe ne Mal te Zi e kudo ne diasporen tone, te terheqin vemendjen e specialisteve boterore te muzikes dhe ta shpallin kete instrument, nenen e kitares dhe buzukut, pasuri te UNESKO-s.

AKTIVITETI ATDHETAR, POLITIK DHE PUBLICISTIK I ERNEST KOLIQIT

December 6, 2024 by s p

Prof. Dr. Romeo Gurakuqi

Pjesa e tretë…/

Ernest Koliqi pas Luftës së Dytë Botërore

Fatet e Luftës së Dytë Botërore nuk ështe e nevojshme të përsëriten, por përfundimi kryesor i Luftës për shtetin shqiptar ka qenë shkatërrimi i strukturave institucionale, që krijuan shtetin dhe unitetin nacional në harkun kohor të periudhës së viteve ( 1913-1939); koncepti i kombit në përfundim të kësaj lufte, pësoi hapa prapa në aspektin e emancipimit, për shkak të shkatërrimit, jo vetëm të strukturave institucionale politike, arsimore, kulturore që u ndërtuan në pararëndje, por edhe të eliminimit fizik të burimeve njërëzore të afta, që i kishin ndërtuar e mbajtur gjallë ato institucione. Për 50 vite në Shqipëri u fshi pluralizmi, ndërsa aktiviteti politik pluralist u transferua jashtë Shqipërisë në botën perëndimore.

Dhe në Perëndim, dy partitë që me bazamentin e vet ideologjik dhe politik, si edhe në burimet njërëzore, ruajtën tradicionin e qendrës së djathtë shqiptare kanë qenë: Balli Kombëtar, politikisht i drejtuar nga Mit’ht Frashëri, si qendra e djathtë republikane dhe tradicionaliste, dhe Blloku Kombëtar Indipendent, si qendra e djathtë europianiste.

Blloku Kombëtar Indipendent u krijua me 6 nëntor 1946 si një parti politike patriotike e traditës europiano-perëndimore të shqiptarizmës, që kishte si qellim kryesor luftën e organizuar kundër komunizmit sllavo-bolshevik, siç cilësohet në çdo dokument të saj, që i ishte imponuar popullit shqiptar. Nga sa kuptojmë nga dokumentacioni i kohës dhe nga përbërja individuale e tij, Blloku ka qenë grupimi politik më serioz, më intelektual dhe më i qartë në përcaktimin e përspektives së ardhshme demokratike shqiptare. Qenia e Prof. Ernest Koliqit, Dr. Ismail Verlacit, Gjon Marka Gjonit, Prof. Namik Resulit e intelektualëve e patriotëve të tjerë në berthamen drejtuese të këtij grupimi, ka qenë ndër garancitë kryesore të këtij pozicioni të admirueshëm.

Themeluesit e Bllokut vinin nga vise dhe mjedise të ndryshme politike, por të gjithë kishin të përbashkët dhëmbjen për familjet që vriteshin, burgoseshin e internoheshin dhe shqetësimin e thellë për fatin e kombit e të atdheut, të cilit i kërcënohej ekzistenca si shtet i lirë dhe i pavarun nga varësia e plotë e shtetit amë prej Jugosllavisë së rankoviqëve e më pas nga Bashkimi Sovjetik stalinist.
Blloku e vazhdoi veprimtarinë e tij për 45 vite me radhë dhe aktiviteti e tij pushoi së ekzistuari në fillim të viteve 1990’, kur grupimi përkrahu forcat e reja politike shqiptare, tek të cilat asokohe ato shpresonin orientim demokratik dhe perëndimorë.
Fillesat e idesë së krijimit të Bllokut Nacional Indipendent duhen kërkuar në takimin e shtatorit 1945 në mes kapidanit Gjon Marka Gjoni me Prof. Ernest Koliqin.

Bëhej fjalë jo vetëm për një pikëpjekje miqsh të vjetër, por edhe për një takim në mes dy shtyllave të forta të shqiptarizmit: shtyllës së tradicionalizmit dhe asaj të kulturës kombëtare. Në situatën e kaosit politik të emigracionit gjetja e një rrugëdaljeje paraqitej si një domosdoshmëri. “Mbas shumë bisedimesh e shqyrtimit të problemit, profesor Koliqi paraqiti mendimin me u bashkue në nji organizatë politike që të delte në shesh si nji forcë politike e tretë me pika të caktueme. Kapidani i Mirditës iu përgjigj se i takonte Grupit Nacional Indipendent, krijue prej Mark Gjonmarkut në Shkodër në mars 1944. Prof. Koliqi mbeti disi i topitun, por tue përblue nëpërmend randësinë e asaj vepre kombëtare të Mark Gjonmarkut, mbas disa disa ditëve i tha Kapidan Gjonit: Unë me Markun kam pasë miqësi të ngushtë dhe kemi qenë bashkëpunëtorë, prandaj as unë nuk mendoj me u shkëputë prej rrugës së tij por, në gjendjen në të cilën gjindemi këtu në mërgim, më duket e arsyeshme me e zgjanue rrethin. Për këtë arsye unë ju propozoj: Grupin Nacional Indipendent me e shndërrue në Bllokun Kombëtar Indipendent”[6]

Do të doja të analizoja pikërisht filozofinë politike që udhëhoqi BKI dhe drejtuesin shpirtëror të kësaj partie, Profesor Ernest Koliqi.
Themeluesit e BKI kanë qenë një grup intelektualësh dhe politikanësh shqiptare që kanë besuar historkisht në vlerat perëndimore të promovuara fillimisht nga Austria dhe më pas nga Italia. Ata kanë qenë modernë në mbrojtje të së shkuarës dhe krijues në mbrojtje të traditës. BKI lindi si alternative politike e konservatorizmit reformator karshi partive tradicionale të së djathtës shqiptare të emigracionit dhe si kundërshtare e vendosur ndaj komunizmit revolucionar mbisundues në Shqipëri dhe Kosovë. Në qoftë se duam të gjejmë fillesën e BKI mund të themi se ajo për model fillestar Opozitën Shkodrane të viteve 1920-1924, një parti politike të konservatorizmit të promovuar fillimisht në shkodër që në fillim të viteve 1920, një konservatorizëm i ri në raport me tradicionalet e prejardhuna vështirësisht nga klasa e bejlerëve.
BKI u themelua në kohë kur në vendin amë, të gjitha institucionet që u themeluan nga etërit e kombit për të mirën e pasardhësve, u shkatërruan ose u sekuestruan nga një grup politik-krahinor banditësh të pashkollluar, që u vendosën në shërbim të agjenturve të vendeve që kishin luftuar prej dhjetra vjeçarësh përkundër interesave të formësimit dhe konsolidimit të Shqipnisë.

E gjithë vuajtja e tyre ishte Shqipëria, që ishte transformuar nga një vend që ishte i shqiptareve, në një vend ku sundonin njëpakicë njërëzish në shërbim të një grupi politik; ishte Kosova, Malësia, Dibra, Tetova, trojet e shpërndara në Jugosllavinë komuniste, të cilat jo vetëm ndodheshin nën një regjim komunist, por edhe nën një regjim dyfish diskrimues, që u mohonte të drejtat e njeriut dhe ato kombëtare dhe kulturore shqiptareve të shpërndarë në tre republika të ndryshme në Jugosllavinë e Titos.

Mendimi Koliqian ka kenë bazë e konceptimit të platformës politike. Desidencë e vetëdijshme për vlerën e kujtesës, për një sistem real europian i qeverisjes në Shqipninë e çlirueme nga komunistët, një konceptim qytetar i organizimit, drejtimit të partive politike. Qyetaria është kushti themelor i shoqërizimit në jetën civile demokratike, për njerëzit që jetojnë në një shoqëri konsensuale individësh sovranë dhe kjo ka qenë alfa e bazës analitike të Koliqit dhe pasuesve të tij në BKI. Bëhet fjalë për një kulture civike, një sens i procesit politik i përqasshëm me lidhjet komëtare, që lind vetvetishëm dhe mbështet vendin, mënyrën e jetës dhe trashëgiiminë e institucioneve dhe ligjeve me të cilat ishte i lidhur fati i qytetarit shqiptar dale nga procesi i shtetformimit. Dhe në qoftë se ne bëjmë një krahasim të bazës teorike të mendimit koliqian, ngjejmë një structure dhe platform vendosjes politike mjaft të avancuar që e gjejmë ndër ideologët e konservatorizmit britanik.

Por cilat janë arsyet pse shkrimtari Ernest Koliqi vazhdoi të përfshihej në politikë, edhe pas zhgënjimeve të mëparshme politike? Përgjigjen për këtë e marrim nga vetë Ai. Në një letër që mban datën 21 maj 1951, Ernesti shprehet:

“çdo vepër e ime, ç’se kam marrë mend e shise, i âsht kushtue lulzimit të shqiptarizmit të vërtetë, i cili, për mue, rrâjet e themelet i ka në kulturën e në traditat t’ona. Kam mujtë me gabue, ndoshta shpesh edhe randë, sepse kush vepron bje lehtazi në gjymtime. S’asht mjeshtri m’u paraqitë i pafajshëm kur rrin njeríu n’ansi të plotë e të vazhdueshme. Ai qi nuk vepron, s’ban mirë as keq. Ndiç, deshta të tham, qi ndoshta ndonji herë kam gabue, por prej zellit të tepruem e prej bindjes se ashtu e lypte e mira e vendit. Sidoqoftë, kur të fashiten pasjonet dhe perdha t’u ulet atyne qi sot gjikojnë jo mbas fakteve por mbas interesave fazjoze politike, atëherë do të dali në shesh se Ernesti në kohën kritike dishka bâni për kulturën shqiptare. Prap edhe do të vazhdoj me qênë i dobishëm. Fjalët ngushëlluese t’ueja më shtyjnë me vazhdue udhën e caktueme, até qi i a kam shénjue vetes qyshë në moshën ma të blerume, udhën e veprimtarís në fushëe kulturës. Dikush me këshillon me hjekë dorë nga politika. Ky këshill nuk rrjedh nga një ndjesí e thjeshtë : Mbas sa miqësh e dashamirësh të vrám, në kët gjendje tragjike në të cilën ndhodhet i kaperthyem vendi i ynë, derisa të drejtat má të para njerzore mos t’i këthehen vllazënvet t’onë të nji gjaku e të nji gjuhe, do t’ishte krim m’u hjekë në njánë e m’u marrë vetëm me letërsí. Më mjafton me pa Kapidanin e Mirditës qi humbi dy djelm si dy hyj drite, Kolë Bibën qí la në malet si flȋje n’elterë të Shqipnís djalin e vllán, e plot tjerë, për m’e ndie veten të detyruem me punue pa u lodhë për lirimin e popullit tonë. Kjo e sotëshmja nuk âsht nji fushatë politike me rrëzue nji qeverri ; kjo âsht kryqzatë kombëtare me shpétue fisin e bâshkë me té pasuninë shpirtnore të trashigueme. Si mundet nji intelektual m’u mënjanue e me qindrue indiferent pas së keqës së pashoqe qi na ka zanë nën palë si individ e si pjestarë të nji kombi ? Prandej, si këshill tash e marr parasysh vetëm kur të lirohet Shqipnija. Sot, i armatosun me vullnet e me flakë ardhetare, e nduej për detyrë të luftoj edhe në fushën politike.
Blloku në përgjithësi ka mbajtur një qendrim të matur dhe i ka ndjekur me kujdes dhe me paanësi përzjerjet mes Mergatës Shqiptare. Blloku, siç shihet nga leterkëmbimi i Ernest Koliqit, ka qenë nën një presion të vazhdueshëm politik dhe në sulme nga më të ultat nga elementë të caktuar të grupimeve të tjera politike të Mergatës. Megjithatë, ai ka vazhduar punën me sukses. Punën e vertetë ky grup e ka bërë në heshtje, dhe mendojmë se ai ka qenë më i besueshmi për kanceleritë e interesuara për ndryshimin e situatës politike në Shqipëri. Për vite të tëra, sidomos në periudhën e parë kur forca e titistëve në Shqipëri ka qenë absolute, dhjetra e qindra njerëz të organizuar nga Blloku, në emër të Shqipërisë dhe të organizatës, kanë qendruar në malet e veriut të Shqipërisë, kryesisht në Mirditë, kanë derdhë shumë gjak, kanë pësuar vuajtje dhe sakrifica. Përveç maleve të veriut, një berthamë tjetër e rëndësishme e aktivitetit të Bllokut në terrenin shqiptar ka qenë zona e rreth Elbasanit. Forca e Kapidanit të Mirditës në veri, pjesë përbërëse kjo e Bllokut, ka qenë e pakontestueshme dhe kjo ka qenë një prej arsyeve që edhe të huajt e kanë njohur Bllokun dhe aktivitetin e tij serioz dhe kanë besuar më së shumti në forcën ndryshuese të organizatës.

Ja se si e përshkruan Koliqi situatën në mërgaten shqiptare në Itali në këtë moment të rëndësishëm: “..Këneta politike e (mërgatës shqiptare) Romës, qi shtrihet prej Gjelltores Quatrocchi e në Bar Vittoria nëpër Via Calabria, me llomin e pafund, me atmosferën krejt helm, ma ka randue shpirtin e më ka lodhë. Njeriu përpiqet për të mirë, e shumë kush, në vend qi me t’u ba krah, përpiqet me zhgatërrue. Kështu punët shqiptare: qep nji pllambë e shkep nji pash. Thotë Ndrekë Kaçulini, dritë-pastë! Për shqiptarët përgjithsisht:- Kanë për program me zhgulë ullinin e me vu shelgen: Sidoqoftë, do ta vazhdojmë luftën e mbasi jam ne drejtë ne do ta fitojmë. Por neverija po na kapë or’e ças. Duhet gjithmonë nji legen afër për me vjellë”

Viti 1955 një vit sulmi ndaj Bllokut prej anëve të ndryshme të emigracionit. Letra e 9 korrikut 1955. Në shenjëstër të sulmeve kundër Bllokut ka qenë Ernesti. “Përditë shtohen ata që më sulmojnë. Zyret italiane, amerikane, ingleze, vatikane etj., janë plot (kam prova) me raporte sidomos kundra meje: mason, aventurjer, agjent zyresh sekrete, çarlatan etj., Nji amerikan tash nja dy muaj me tha: “E din pse shumica e shqiptarvet ju Lufton? Pse s’munden me ju kuptu, tue kenë ju, për sa marr vesht vetë, ma I oksidentalizuemi ndër shqiptarë” Kjo cilsi s’asht vetëm e imja; asht e të gjithë shkodranvet. Ai amerikani me njifte vetem mue, port ë kishte njoftun Dom Lazrin, Pader Benardinin, ty Karl, etj, do të kishte dhanë nji gjykim ma kolektiv. Duket se jemi ndryshe prej tjervet, Karl I dashtun, e ata burrnin t’onë e kanë mëni si mzati pecën e kuqe. “Vetëm me Lahuten e Malcis s’bahet Shqipnija”, paska thanun nji intelektual tash së fundi. Po shka kanë me Pader Gjergjin e shtretë! Ai në vorr. Lahuta e Malcis e debume nga radhoi i veprave letrare të Shqipnis? Duen qi as emnin mos t’përmendet. Kena vojtë mbrapa lum miku, e s’diej se si do të përfundojë kjo punë…
Duket se, tue drashtun hovin e marrun prej Bllokut, mbasi qi u fut me përdhuni në Komitet, tue prekë me dorë edhe simpatin e amerikanvet dhe t’italjanvet për ket grupim politik serioz e faktiv, janë akordue elementa partish të ndryshëm dhe qyshë në verën e kalueme, prej ameriket në Turki, ç’prej Francet e n’Egjipt e ia kannisë nji fushatë …….

DËSHNICA E PËRMETIT PJESË E RËNDËSISHME E KURORËS SË LAVDISË QË SHENJOI SHPALLJA E PAVARËSISË

December 5, 2024 by s p

NGA KUJTIM MATELI/

Viti 1912 e nxori Dëshnicën në ballë të krahinave që luftonin për pavarësinë e Shqipërisë. Dëshnicarët e kishin kuptuar mirë se pa luftë dhe përpjekje nuk arrihej asgjë. Ndaj ata rrëmbyen armët dhe të gjithë fshatrat e saj kishin njësitë e tyre luftarake. Udhëheqësi apo prijësi i këtyre çetave u bë Mehmet Pavari, kontributi i të cilit kishte tërhequr me kohë vëmendjen e qarqeve politike në hapësirën e trojeve shqiptare.

Është një nga periudhat më të vështira në historinë e Shqipërisë, është momenti kur Shqipëria duhej të shpallte Pavarësinë, ndryshe mund të kërcënohej me zhdukjen përfundimtare si komb. Këtë e kishte kuptuar mirë Dëshnica, këtë e kishte kuptuar mirë Mehmet Pavari, i cili në prag të Shpalljes së Pavarësisë e ngriti në këmbë Dëshnicën. Çdo dëshnicar që ishte i aftë të mbante fizikisht një armë e mori atë për të krijuar kushtet që Shqipëria të shpallte pavarësinë e saj. Ja si e përshkruan këtë lëvizje dëshnicare dhe kontributin e prijësit të saj, Mehmet Pavarit, njëra prej gazetave të asaj kohe:

Gazeta “Korça” 31 gusht 1912

“I dëgjuari atdhetar dhe luftëtar z. Mehmet Pavari, i cili kurdoherë e ka treguar me punë patriotizmin e tij, kështu edhe këtë mot (vit), me të çelur (filluar) kryengritja, vrapoi për t`i shërbyer atdheut të tij me pushkë. Z. Mehmet Pavari kishte si qëllim që të formojë çeta në të gjitha viset ku shkelte, prej burrash shqiptarë. Në Nahije të Beratit formoi një çetë me 30 shpirt nën kryesinë e z. Mehmet Osman Zeza.

Në Dëshnicë të Përmetit, tjetër çetë me 30-40 shpirt nën kryesinë e z. Mete Topojani.

Në Zhepovë me 50 shpirt nën kryesinë e z. Çuli nga Malëshova, si dhe çetën e tij me më shumë se 100 shpirt, të cilët i kishte të gjithë burra të zgjedhur dhe me ndienja thjesht atdhetarie. Nuk dimë se qysh ta përgëzojmë këtë atdhetar për qëllimet e larta që tregoi, përveçse mund të themi që mundimet e tij iu bëfshin të mira paskëtaj”.

1- Lakmitë e fqinjve rrezik për Shqipërinë

Për shqiptarët nuk ishte vetëm perandoria osmane rrezik në udhën e saj për shpalljen e Pavarësisë. Një tjetër rrezik, akoma më i madh na vinte nga fqinjët tanë. Serbët dhe grekët kërkonin ta zhduknin fare Shqipërinë nga harta e Evropës. Në këtë ndërrmarrje ata mbështeteshin edhe nga disa fuqi evropiane, të cilat i shkëputën vendit tonë qendra të rëndësishme të saj duke ua dhënë grekëve, serbëve dhe malazesëve. Gazetat shqiptare u ranë këmbanave të alarmit për këtë rrezik të ri që i kanosej Shqipërisë.

Liri e Shqipërisë, Sofje 10 nëntor 1912

“ Kryeministri i Serbisë z. Pashiç ka folur dhe po flet liksht për Shqipërinë dhe kombin shqiptar. Një korespodenti i pat thënë këto fjalë:

“Shqipëri nuk ka patur ndonjëherë, ato vende kanë qenë të Serbisë dhe Greqisë, komb shqiptar s`ka, ata janë të ndarë në disa filira e me disa fe, vriten e priten me njëri-tjetrin dhe kjo gjë ka qenë tërë jetën, s`kanë një gjuhë të përbashkët, s`kanë shkronja të tyret, as bashkim, as qytetërim dhe as ka shpresë që të bëhen ndonjëherë të ditur e të vetëqeverisen’ etj.”

Po ligësia e fqinjve nuk ndalte. Ajo përsëritje vazhdimisht. Një kërkesë të tillë si ajo e fqinjit tonë verior përsëriste vazhdimisht edhe nga Greqia. Athina ishte në krye të këtyre lëvizjeve antishqiptare, por ajo shtrihej në të gjithë territorin e saj. Madje dhe nga qeveritë lokale të Greqisë. Po e ilustrojmë me një shembull:

Liri e Shqipërisë Sofje 16 gusht 1912.

“Shkruajnë nga Athina që qeveria e Moresë protestoi tek Fuqitë e Mëdha për qëllimin e tyre që kanë për t`i dhënë Shqipërisë autonomi, se shqiptarët kërkojnë dhe Epirin. E kjo gjë është kundër traktatit të Berlinit.”

2- Institucionet fetare në mbështetje të qeverive të tyre

Në këtë mbështetje antishqiptare të qeverive të këtyre vendeve, u vu edhe feja. Institucionet fetare ishin të pandara nga shteti dhe ishin vegla në realizimin synimeve grabitqare që këto qeveri kishin ndaj vendit tonë. Këto veprime të këtyre institucioneve fetare u demaskuan nga shqiptarët. Megjithatë ndikimi i tyre ishte i madh. Ja si e jep këtë ndikim njëra prej gazetave të kohës.

Gazeta “ Bashkimi i Kombit”, 3 qershor 1910,

“A nuk punon Patriarhia pas urdhërimeve që merr nga qeveria greke? Per ne Patriarhia dhe qeveria greke janë një trup me një shpirt, me një mendje, me një ndjejnë dhe punojnë vetëm pas një program.”

Shqiptarët e të gjitha besimeve e kishin kuptuar që herët rrezikun që u vinte nga një bindje fetare e verbër. Këtë alarm e kishte dhënë vite më parë poeti Pashko Vasa me vargjet e tij lapidare se “feja e shqiptarit asht shqiptaria”. Besimet fetare, duke qënë se kishin në drejtim të tyre shtetas jo shqiptarë, synonin të realizonin në Shqipëri interesat e vendit prej nga vinin. Klerikët grekë luftonin të vinin në jetë synimet e qeverisë greke, ata osmanë atë të perandorisë osmane e kështu me radhë.

Liri e Shqipërisë, 31 maj 1911

“ Nuk do të harroj pa numëruar dhe propogandën fetare të krishtërimit që kanë bërë grekët dhe austriakët me qëllim që të na ndajnë vëlla me vëlla, sikundër deshën dhe duan të na ndajnë dhe turqit e të na humbin kombësinë për jetë.”

3-Dëshnica në ditët e Shpalljes së Pavarësisë

Protestonin fqinjët tanë, grykësit më të pangopur, për të gëlltitur pjesë të Shqipërisë. Po fati e desh që patriotët shqiptarë me në krye Ismail Qemalin, të merrnin vetë në dorë fatet e Shqipërisë dhe më 28 Nëntor 1912, në Vlorën heroike, e shpallën Shqipërinë të lirë dhe të pavaruar. Nga Dëshnica, në ditën e ngritjes së Flamurit, shkuan disa qindra. Ishte momenti historik që e bëri Shqipërinë shtet të Pavaruar. Për arritjen e kësaj dite, Dëshnica kishte një kontribut të veçantë. Në prag të Shpalljes së Pavarësisë, në Dëshnicë vepronin rreth 15 çeta, duke u bërë kështu një nga vatrat më të rëndësishme të lëvizjes shqiptare për liri dhe pavarësi. Përmeti dërgoi në Vlorë, për ta përfaqësuar zyrtarisht, Veli Këlcyrën. Por, në mbledhjen e parë të Kuvendit të Vlorës, delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot. Këtë e konfirmon proces-verbali i kësaj mbledhjeje:

Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”

“Mbledhja e parë e Kuvendit Kombëtar 28 Nëntor (të vjeshtës së tretë) 1912.Nga Përmeti na erdhi telegram në të cilin thuhet se, nëqoftëse delegati i saj, z. Veli Bej Klisura, nuk ka arritur ende në Vlonë, vendin e tij ta zërë z. Syrja Bej Vlona e Mid`hat Bej Frashëri.”

Po delegatët e Gjirokastrës nuk arritën dot as në mbledhjen e dytë e të tretë të Qeverisë së Vlorës. Ata mbrritën më 3 dhjetor 1912, kur zhvillohej mbledhja e katërt e kësaj qeverie.

Gazeta “Përlindja e Shqipërisë”

Mbledhja e katërt e Qeverisë më 3. 11 1912.

“Sot erdhën delegatët e Gjinokastrës, emrat e të cilëve janë këta : Myfit Bej, P. Poga, Jan Papadhopullo, Hysen Efendi Gjinokastra dhe Veli Bej Klisura.”

Duhet shtuar se Veli Bej Klisura ka qenë aktiv pas Shpalljes së Pavarësisë. Kjo konfirmohet nga vetë gazeta e qeverisë së Vlorës “Përlindja e Shqipërisë” e datës 16 gusht 1913.

Në Gjirokastër ishin mbledhur krerët e Jugut të Shqipërisë, nën drejtimin e ministrit të drejtësisë z. Poga i cili lexoi telegramin që i drejtohej z. Berchtold, ku flitet për kufijtë e Jugut të Shqipërisë. Në këtë mbledhje “u vendos të formohet një komision dhe zgjidhen zotërinjtë: Eqrem Bej Vlora, Ali Efendi, Rauf Fico, Thoma Papapano, Veli Bej Klisura, Bedri Bej, Abdyl Bej Ypi, Xhavid Leskoviku, Koçi Leonidha Frashëri, M. Grameno, Stavre Karoli, Qani Bej Dishnica, Qemal BejVrioni, Jan Minga dhe D. Berati. Pastaj komisioni zgjodhi tetë veta për të vajtur në Evropë, ku të përpiqen për t`ia arritur qëllimit. Në këtë grup prej tetë vetash ndodhet edhe Veli Bej Klisura.”

4- Ministri turk: ky vend është një copë Shqipërie

Gjithë vëmendja e shqiptarëve ishte drejtuar tek Vlora dhe Qeveria e Vlorës. A do të mundej ajo t`i mbronte kufijtë e saj nga lakmia e fqinjëve tanë. Kongresi i Berlinit i kishte dhënë Serbisë dhe Malit të Zi, gjysmën e territoreve shqiptare. Ky kongres i kishte dhënë të drejtën Greqisë ta vendoste kufirin e saj verior deri në lumin Kalama. Po grykësia e tyre nuk ndalej. Greqia kërkonte të ngjitej në veri të lumit Kalama. Për këtë protestonte para fuqive të mëdha evropiane. Po ndërhyrjet e saj nuk mungonin as pranë autoriteteve osmane, sa herë që i paraqitej rasti. Synonte të shtinte në dorë Janinën dhe pastaj deri në gjirin e Vlorës.

E ilustrojmë me një shembull:

Liri e Shqipërisë, datë 27 prill 1912.

Aty pas mesit të Prillit 1912, në Janinë vjen për vizitë ministri turk i punëve të brendshme.

“ Me rastin e ardhjes së Haxhi Adilit, grekët deshën të fitonin dëshirën e tyre dhe zunë t`i luten ministrit që nëpunësit në Vilajetin e Janinës të jenë të gjithë grekër, gjuha zyrtare të jetë greqishtja dhe ky vend nga Preveza e deri në Vlorë të quhet Ipiros. Po Haxhi Adilit i bënë përshtypje të ligë këto kërkime dhe iu përgjigj: ‘Kjo nuk bëhet kurrë, në doni të hyni nëpunës mësoni turqisht, në mos, s`mundet. Ju mos padehni se ky vend është i grekërve. Ky është një copë Shqipërie, dhe në mos besoni hapni historitë e Evropës dhe do të shihni se shënohet Albani dhe jo Ipiros.”

Kështu thoshin hartat evropiane para kongresit të Berlinit, ku deri në Artë shënohej Shqipëri e Poshtme ose Albani. Po Evropa kishte shkelur mbi të vërtetat historike dhe kishte hedhur një hap të gabur. I kishte shkëputur Shqipërisë gjithë territorin shqiptar nga Arta deri në lumin Kalama. Ismail Qemali mendonte se Evropa nuk do ta përsëriste gabimin që bëri më 1878

Liri e Shqipërisë, Sofje 22 prill 1913.

“Ismail Qemali thotë se grekët nuk mund të marrin më tepër se përtej lumi Kalama, të cilin vend ua ka dhënë dhe traktati i Berlinit.”

5- Rënia e Janinës dhe pushtimi i Shqipërisë së Jugut nga ushtria greke

Janina nuk u mbajt dot dhe ra në duart e grekëve. Humbja e Janinës qe një humbje e rëndë për shqiptarët. Ja se si e përshkruajnë këtë humbje të rëndë që la pasoja të hidhura për kufijtë e Shqipërisë:

Liri e Shqipërisë Sofje 3 prill 1913

“Shqipëria humbi më të bukurin dhe më të famshmin qytet të Jugut, Janinën e ndjerë, të cilën e përmendin e kurrë nuk do ta lënë pa kujtuar këngët trimërore e popullore labërishte e gegërishte. Janina, e cila pat qenë e ujitur me gjak të shtrenjtë të shqiptarëve, ky qytet i cili pat mbajtur lart shpresat dhe idealet e shqiptarëve, ra në duart e armikut të Shqipërisë, më 6 mars, ditën e ënjte të këtij viti.”

Pas kësaj ranë njëra pas tjetrës qendrat kryesore të Shqipërisë jugore: Konica e Kolonja, Korça e Gjirokastra, Saranda e Përmeti, Tepelena e Skrapari. Kudo, ushtria greke kreu mbi popullsinë e pushtuar vrasje e masakra. Arrestoi patriotët shqiptarë për ta gjunjëzuar popullsinë. Këtë bëri dhe me njërin nga patriotët me emër të Dëshnicës, komandantin e njërës prej këtyre çetave patriotike, Riza Xhungën. Ushtroi mbi të dhunë për ta bërë pjesë të masakrave të tyre. Por kur e panë se trimi nuk u gjunjëzua, e goditën gjersa i shkaktuan vdekjen.

Liri e Shqipërisë, 22 korrik 1913

“Mësojmë nga Përmeti se Riza Xhunga nga Pavari u zu prej autoriteteve greke të Përmetit. U hodh në burg dhe u shpu (dërgua) në Janinë ku vdiq që atë natë. Dihet me siguri të madhe se të ndjerin Riza e kishin rrahur në burg të Përmetit dhe pastaj e mbytnë në Janinë.’’

Kjo është një tablo e shkurtër e krahinës së Dëshnicës në rrethin e Përmetit, e cila me përfaqësuesin e saj Veli Bej Këlcyra, por dhe të atyre qindra dëshnicarëve që shkuan në Vlorë në ditën e ngritjes së Flamurit më 28 Nëntor 1912, e mbështetën fort qeverinë e Vlorës. Për këtë mbështetje andartët grek kryen vrasje dhe masakra në Dëshnicë të padëgjuara më parë. Vetëm në dy fshatra të Dëshnicës, në një ditë, vranë 75 bura, gra dhe fëmijë, kurse numri i vrasjeve në Dëshnicë arrin numrin 200. Shpallja e Pavarësisë shënoi një pikë kulmore në historinë e Shqipërisë dhe ashtu si gjithë shqiptarët edhe dëshnicarët kanë dhënë një kontribut të çmuar që është vlerësuar dhe do të vlerësohet në breza.

Dëshmor i Atdheut, kryegjyshi botëror i Bektashinjve Sali Njazi Dede

December 5, 2024 by s p

Foto: wikipedia.org

Prof. Asoc. Dr. Bernard Zotaj/

Përkujtojmë në Ditën e Flamurit, dëshmorin e Atdheut Sali Njazi Dede, në ditën e rënies heroike në krye të detyrës për mbrojtjen e bektashizmit shqiptar, ballkanas dhe botëror.

Ishte koha kur Rilindja Kombëtare po gjallëronte ndjenjën atdhetare, doktrina bektashiane po gjente mbështetje gjithnjë e më të gjërë në popull. Kjo dhe për shkak të besimit me realitetin shqiptar e ballkanik, por dhe për frymën tolerante që përcillte. Për të riun Sali Njazi ndikimi i teqesë së Starjes, të Leskovikut, të Qesarakës dhe Kreshovës, lanë gjurmë të thella, për imazhin e pastër dhe real të bektashizmi. Në moshën 8 vjeçare u gjend në Stamboll, ku ndoqi mësimet në Haxhi Bektash. Falë trashëgimnisë shpirtërore shqiptare, u fut në rrugën plot mirësi bektashiane në vitin 1897. Ai tërhoqi vemendjen e Kryegjyshit Haxhi Fejzi Dedeit pasi dorëzohet si dervish në rrugën e Hakut, mori mësimet e Kuranit, hadithet e Profetit Muhamed dhe çelsat e diturisë mistike.

Në vitin 1908 Dede Fejziu e ngarkon Salih Njazin me detyrën e pajtimit të cilën e realizoi më zgjuarësi, largpamësi dhe lidhje me të drejtën, gjithnjë i karakterizuar nga një jetë e pasur shpirtërore, adhurimi ndaj Krijuesit i dha rezultate.

Kështu Kryegjyshit Bektashian Haxhi Fejzi Dedei, këshilli i lartë gjyshnor, e cakton Sali Njazi në postin e lartë të udhëheqjes, duke i treguar botës bektashian vlera të veçantë të edukimit, përmes të cilave lindin e rritnin njerëz me tipare të tillë shpirtërorë.

Emri i mirë i Sali Njazi shqiptarit, i kish kaluar me kohë kufijtë e perandorisë. Falë reformave të ndryshme dhe udhëzimeve për të ruajtur pastërtinë shpirtërore bektashiane, duke u përcjellë me respekt ndër milonat e besimtarëve në mjaft vende të Ballkanit, Mesdheur e deri në Azinë e Largme.

Kur Mustafa Qemal Ataturku vizitoi teqenë e Haxhi Bektashit, mori mbështetjen morale dhe materiale të Sali Njazi Babait dhe Xhemaladin Çelebiut për luftën çlirimtare. Ishte ky hirësi në detyrën e kryegjyshit botëror që protestoi tek Qemal Ataturku, kur parlamenti u mbylli teqetë, dhe pse bektashinjtë e kishin ndihmuar në luftën e viteve 1923-1924 për çlirimin e vendit.

Kryegjyshi Botëror Sali Njazi Dede, me origjinë shqiptar nga Starja e Kolonjës mendoi për transferimin e Qendrës Botërore Bektashiane në Shqipëri, u këshillua me këshillat gjyshërore dhe erdhi në Shqipëri më 28 janar 1930. Drita ishte çelur në Shqipëri falë vendimeve historike të Kongresit të Lushnjës i cili mori në mbrojtje besimet fetare.

Kryegjyshata Botërore Bektashiane ka histori të hershme dhe sot është një nga të katër komunitetet tradicionale fetare në Shqipëri që gëzon autorit të plotë. Me punën e tij të palodhur Hirësia e Tij, Kryegjyshi Sali Njazi, fis shqiptar, njihej si Papa i gjithë bektashinjvet të botës, u vendos në Tiranë si Kryegjysh i Shqipërisë dhe Krye i madh i këtij besimi.

Ishte hirësia e tij që bëri kongrese, miratoi strukturë dhe bëri organizimin e bektashizmit. Më doktrinë bektashiane bëri që shqiptarizma të shtrihej dhe në hapësira të tjera ballkanike. Korrespodenca e Sali Njazi Dede me mjaft teqe në Ballkan e botë zgjidhi probleme të pronave, të personelit dhe të doktrinës së bektashizmit. Mbështetur në këtë doktrinë u manifestua qëndrimi në kryegjysh në Ballkan, por sidomos në Shqipëri që mbajti hapur dhe shtoi teqetë dita-ditës.

Duke qenë një drejtues i aftë, ai ishte dhe krijues i talentuar i letërsisë fetare, sepse ishte një atdhetar i madh. Mëndja dhe dora e tij nuk firmosi pushtimin e vendit nga Italia më 1939. Ai kishte ndjenjën e lartë të atdhedashurisë dhe e ngriti bektashizmin në Shqipëri në një përmasё të re historike, duke pasuruar traditën bektashiane që vazhdon dhe sot. Me këtë qëndrim vërtetoi thënien e Haxhi Bektash Veliut se me fikjen e dritës nga Lindja, ajo ka për t’u ndezur në Perëndim.

Kur parlamenti turk urdhëroi mbylljen e të gjitha teqeve në peradorinë osmane, Sali Njazi Dedei i hodhi sytë nga atdheu i tij, Shqipëria. Natyrisht ai e dinte fort mirë se bektashizmi në trevat shqiptare kishte kaluar shekuj që ish lindur dhe rritur, ndaj dhe transferimi i qendrës botërore të këtij besimi, po shihej si një ogur i bardhë për shqiptarët, pavarësisht se çfarë feje i përkisnin. Janë disa letërkëmbime midis tij dhe Mbretërisë shqiptare në vitin 1929, të cilat nxjerrin në pah jo vetëm dëshirën e këtij kleriku për t’u vendosur në Shqipëri, por dhe garancitë pa asnjë interes të Mbretit Zog, për ndihmën e nevojshme. Kjo padyshim bëri që Sali Njazi Dede duke u këshilluar me këshillat gjyshërore në vende të ndryshme, me Mbretërinë Shqiptare mori vendimin për të prurë qendrën botërore bektashiane në Tiranë. Ky akt madhor, qëndron plot dinjitet midis zgjidhjeve të ndryshme të shqiptarëve, përgjatë historisë së bektashizmit në Shqipëri, Ballkan dhe në botë.

Sali Njazi Dede, erdhi në Shqipëri me idenë e qartë për rritjen e besimit bektashian, pikërisht në jugperëndim të Europës të krishterë. Kleriku i shquar predikoi frymën tradicionale të besimit bektashian dhe të besimtarëve të thjeshtë. Mbretit Zog duke respektuar vullnetin e klerikëve bektashian me dekret të veçantë e emëroi në mars 1930 Sali Njazi Dedenë, Kryegjysh Botëror të Bektashinjve.

Sali Njazi Dede u vu në krye të punëve të vështira për organizimin sa më të mirë të besimit veçanërisht në trojet shqiptarë. Ai arriti të kultivonte tek çdo besimtar që zemra e tij të rrihte me dashurinë e madhe për atdheun.

Me kujdes fetar dhe intelektual përgatiti kongrese dhe statute bektashianë, si klerik i devotshëm, ishte i pari në zbatimin konkret të kodeve zakonorë bektashiane. Kudo në doktrina ai shfaqi urtësi dhe thjeshtësi emblematike, ruajti traditën brenda besimit, nguliti pavarësinë e ideve dhe të veprimit, edukoi ndenjën e atdhetarisë, si dhe mëri të natyrshme ndaj pushtesit.

Për të gjitha këto vlera atdhetare Sali Njazi Deden në 28 nëndorin e vitit 1941, u vra nga dora armike, duke menduar se do të trembte krejt armatën e klerikëve bektashian. Sali Njazi Dedej ra dëshmor për kryerjen e misionit të tij të shenjtë. Të gjithë klerikët kanë dëshmuar atdhetari dhe dlirësi shpirtërore po aq sa myrshidi i tyre, i rënë theror, duke mos u pajtuar me pushtuesin, me tiranitë dhe idetë që e vdisnin lirinë njerëzore.

Figura emblematike e Sali Njazi Dedeit është nderuar dhe në emëtimin e pullës shqiptare në vitin 2001. Ai ka marrë titullin “Dëshmor i Atdheut” vendim nr. 505, datë 20.12.2011, Komisionit Qendror të Statusit të Dëshmorit të Atdheut, nga Presidenca është vlerësuar me “Urdhrin e Klasit të Parë” në vitin 1993 dhe “Nderi i Kombit” në vitin 2019. Këto dhe të tjera vlerësime i bëjnë nder jo vetëm besimit bektashian, por krejt Shqipërisë dhe botës.

Kjo figurë e ndritur prej kleriku dhe martiri do të mbetet përjetësisht një figurë komplekse, e cila do të mbetet dhe një shembull i shkëlqyer dinjiteti, krenarie, mirësie dhe atdhedashurie. Sali Njazi Dede ishte dhe mbetet ideatori dhe ndërtuesi i godinës madhështore të bektashizmit, ishte modeli i klerikut me dije të mëdha, me urtësi dhe tolerancë. Ai na e mësoi rrugën, kështu duhet të ecim…

***

Më 28 nëntor të vitit 1941.

Ekzekutohet nga pushtuesit italianë Sali Njazi Dede, Kryegjyshi Botëror Bektashian, pasi kish refuzuar të firmoste pushtimin e Shqipërisë.

Italianët i vendosën para dokumentin e pushtimit të Shqipërisë nga Italia dhe, në cilësitë e Kryegjyshit Botëror të Bektashinjve, i kërkuan të firmosë këtë akt, ku pushtimi, duhej të quhej: “ftesë nga vetë shqiptarët”.

Por, me qëndrimin e atij atdhetar Sali Njazi Dede kundërshtoi duke thënë: “Ky është pushtim dhe asgjë tjetër! Nuk mund të firmos për robërinë e shqiptarëve, për pushtimin e vendit tim!”.

Kjo qëndresë nuk mund të ‘përtypej’ nga pushtuesit italianë, ndaj e ekzekutuan klerikun dhe patriotin e çështjes kombëtare shqiptare në mjediset e Selisë së Shenjtë të Kryegjyshatës Botërore në Tiranë.

Durrësi nga Epidanmos tek Dyrrachium

December 5, 2024 by s p

Studim nga Rafael Floqi

Prehistoria dhe emri

Epidamni është emri i një qyteti ilir, i njohur në bregun lindor të Adriatikut të paktën në mijëvjeçarin e III para Krishtit. Arkeologjia shqiptare ka konfirmuar lidhjen e saj me Durrësin modern. Qyteti qëndronte në skajin jugor të një gadishulli të ngritur (në fakt një ishull nga parahistoria deri në fillimin e epokës së krishterë) në udhëkryq, i rrethuar nga uji i detit dhe këneta me një hinterland pjellor, ku ekzistonin kushte të përsosura për zhvillimin e veprimtarisë njerëzore.

Durrësi është ndër qytetet më të vjetra të Shqipërisë dhe u themelua nga kolonistët grekë, me emrin Epidamnus, (Epidamni) në vitin 626/5 para Krishtit. dhe pikërisht nga disa kolonizatorë korintas dhe korkianë (nga Korkyra, d.m.th. Korfuzi) në Iliri (Illyricum) në territorin e Taulantëve një popullsi e lashtë e Ilirisë së Jugut dhe konsiderohet si një nga qytetet më të vjetra të Shqipërisë.

Kështu Epidamnos/Dyrrhachion lindi një qytet port i kushtuar kultit të heroit ose perëndisë, Epidamnus sigurisht i zotit të bregdetin ilir i themeluar nga Corcyra në vitin 626/5 pes (Euseb. Chron. 97b Helm) me pjesëmarrjen e Korinthit (themeluesi, Oikistes. Por themelues ishte Korintiani Phalios, pasardhës i Herakliut (Herkulit) dhe Dorianëve të tjerë sipas (Tukiditit).

Emri ka të ngjarë të rrjedhë nga parashtesa greke “Epi-/επι-“= mbi/mbi dhe “damnos/δαμνος”= kalë i zbutur. Një mundësi tjetër mund të vijë nga folja grekee lidhur “damnimi”= zbut kafshët. Por prof. Bardhyl Demiraj e sjell atë nga protoshqipja “Dami” -Këlysh.

Protoshqipishtja është gjuha e rindërtuar stërgjyshore e shqipes, përpara diversifikimit dialektor gegë-toskë (para rreth 600 e.s.). Gjuhët albanoide dhe gjuhët e tjera paleo-ballkanike e kishin bërthamën e tyre formuese në Ballkan pas migrimeve indo-evropiane në rajon. Qofshin pasardhës apo gjuhë motra të asaj që quhej ilirishtja nga burimet klasike, shqipja dhe mesapishtja, në bazë të veçorive dhe risive të përbashkëta, grupohen së bashku në një degë të përbashkët në klasifikimin filogjenetik aktual të familjes së gjuhëve indo-evropiane. Pararendësi i shqipes mund të konsiderohet një gjuhë e pavarur IE plotësisht e formuar që të paktën në mijëvjeçarin e parë p.e.s., me fillimin e fazës së hershme protoshqiptare. Kjo teori megjithëse duket si kundershtuese a njeh pellazgjiken si një subtsrat i përbashkët për ilirishten dhe greqishten.

Në citimin e Tukiditit përmenden edhe Frygët si banorë vendas të lokacionit të rrethuar nga fiset ilire të Taulantëve. Frygianishtja është një gjuhë indo-evropiane fragmentare e regjistruar në mbishkrime të gjetura kryesisht në Anadollin qendror, të datuara rreth rreth. 800 para Krishtit dhe shekulli III pas Krishtit. Së bashku me analizën morfologjike dhe ekzaminimin e kontekstit, studimet e mëparshme vërtetohen e lidhur me greqishten e vjetër, sipas studimeve të përgjithshme indo-evropiane.

Pra, kolonia e lashtë e Korintit, Epidamni/Epidamnos (Durrësi modern) mund të nënkuptohet “si bregdet i butë”

Interesante është se romakët nuk e pëlqyen fundin e fjalës “damnus” pasi “damnum” do të thotë “i mallkuar/mallkuar” në latinisht. Sipas tyre ky ishte një emër shumë fatkeq për portin kryesor të kalimit përtej Adriatikut. Pra, e ndryshuan emrin në Dyrrachium = Majat Binjake (një emër tjetër grek). Ky emër evoluoi në Durrës në gojën e iliro-shqiptarëve.

Miti i themelimit të polisit dëshmon për vokacionin detar dhe rëndësinë e përbërësit vendas, duke theksuar lidhjen me kultet e Poseidonit dhe Herakliut (App. B Civ. 2.39). Hyjnia e dikurshme ishte e pranishme në thesarin e dedikuar nga Epidamnianët në OLYMPIA, një vend i shenjtë me të cilin tradicionalisht lidhej polisi (Paussania. 6.10.6, 19.8;).

Epidamni ishte kolonia e parë dhe më me ndikim korinto-korkyreane e themeluar në Adriatik, siç dëshmohet nga prania e Amphimnestos Epidamnian midis adhuruesve të Agaristes, vajzës së Kleisthenes të Sikionit (Herodoti. 6.127.2).

Në koloni ishte një tempull i famshëm i Afërditës, i përmendur edhe nga Catullus në poezinë 36 dhe i frekuentuar nga shumë pelegrinët që vinin nga larg për shenjtëroren e mrekullueshme të Hyjneshës.

Epidamni shfaqet për herë të parë në burimet historike në shekullin e 5-të p.e.s. ku përmendet nga historiani grek Tukididi në Historinë e Luftës së Peloponezit (431-404). Tukididi regjistroi se Epidamni ishte në anën e djathtë të gjirit Jon, pranë të cilit jetonin Taulantët, një fis ilir.

Një version tjetër, më legjendar i themelimit të tij e lidh emrin e qytetit me atë të një mbreti vendas. Historiani romak, Appianus, shkruan: “Epidamni, një mbret barbar i rajonit, themeloi një qytet buzë detit dhe e quajti atë me emrin e tij, Epidamnus”. Në rrëfimin e tij, Appiani prezanton idenë e një vendbanimi të dytë. Sipas versionit të tij, Dyrrahu, djali i vajzës së Epidamnit, ndërtoi një port për qytetin e tij dhe e quajti atë Dyrrachion. Nga kjo histori legjendare, ne mund të datojmë themelimin e një kolonie korinthiane/korkyrane të quajtur Dyrrachion midis 628-624 pes.

Ai shkuan se mbret barbar i quajtur Epidamni ndërtoi një qytet pranë detit, dhe se ai mendon se e mban këtë emër, për nder të themeluesit të tij. Me emrin Durrache njihet (në mitologji RF) i biri dhe e bija e një nimfe dhe e Neptunit (siç besohet) ndaj dhe porti i qytetit u quajti Dyrrah (Durrache Fr). Nga ana tjetër, sipas tij meqë Herkuli luftoi aty. Qyteti i Epidmamit e zgjodhi atë si Zot Mbrojtës dhe si qytetar nderi të qytetit, kështu ndodhi madje që edhe deti Jon mori emrin e Jonit, të birit të Durrahut, që na le të mendojmë dhe prandaj Herkuli e zgjodhi atë qytet, pasi ishte afër detit. Ne këtë qytet kanë banuar dhe popullsi të ndryshme si Frigasit, pastaj Taulantët, Ilirët dhe Liburnët te cilët kishin anije shumë, të lehta të cilat mund të përdoreshin për pirateri, në atë kohë u shkëputën nga korfiotët, të cilët e banonin aty më parë.

Një mit grek për Heraklin e përmend Dyrrahun , kur thotë “Pasi ai kaloi në gjirin Jon të Dyrrachium, Herakliu shkoi me vështirësi nëpër Traki te Euristeu? Eurysteu i sakrifikoi të gjitha lopët Herës, Me të gjitha këto punë të kryera nga Herakliu Në një muaj e tetë vjet, dhe jo më shumë. Por meqë Euristeu nuk i numëroi mundimet e hidrës dhe derrit, Ai urdhëron një punë të njëmbëdhjetë për të ardhmen: Për të sjellë nga Hesperidët, nga Hiperboreanët, Mollët e arta të Herës, të cilat Zeusi i konsideroi për martesën e tij si dhurata më e mirë martesore për Herën.”

Dëshmitë arkeologjike parahelene

Dëshmitë arkeologjike në lidhje me formën dhe zhvillimin origjinal të këtij vendbanimi të rëndësishëm ilir janë episodike dhe të munguara në kontekst, për shkak të përdorimit të vazhdueshëm të së njëjtës qendre tokësore deri më sot. Një vegël e vetme stralli është zbuluar si mbetje në shtresat e periudhës romake. Gjetjet nga rrethinat aty pranë hedhin pak dritë mbi përdorimin dhe shfrytëzimin më të hershëm të territorit.

Dy site të neolitit të vonë (4500-4000 pes), Kepi Pali dhe Arapaj, konfirmohet se kanë ekzistuar pranë ishullit bregdetar të Epidamnit. Fragmentet e gurit të gjetura në të dy vendet tregojnë një bollëk produktesh gjysmë të gatshme dhe jo veglash të gatshme. Kjo dëshmon për ekzistencën e vendeve primare të flakimit për prodhimin e thikave të strallit dhe rrjedhimisht eksportimin e tyre.

Qyteti, së bashku me Apoloninë, rreth vitit 575 pranuan refugjatë nga polisi i shkatërruar i Dyspontionit (Straboni 8.3.32). Tradita letrare përdorte zakonisht emrin më të lashtë, Epidamni, i zëvendësuar në kohën romake me Dyrrhachion, i cili mbijeton edhe sot (lat. Dyrrachium; Shqip. Durrës; It. Durazzo; sllav. Dracˇ); megjithatë, prerja e monedhave nga shekulli i pestë pes e në vazhdim përdori shkurtesën Dyr(rhachion) (Cabanes dhe Drini 1995: 19–23).

Komuniteti grek zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi të hinterlandit qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Mor. 297F; Straboni 6.3. 8).

Për sa i përket emrave të vendeve do të doja të theksoja (përsëri) se shumica e prejardhjes së emrave në rajon i ka kaluar historisë. Sipas Stephanus of Bizantium, Stephani Byzantii Ethnicorum quae supersunt, redaktuar nga August Meineike (1790-1870), botuar më 1849. Disa hyrje nga ky manual i rëndësishëm i lashtë i emrave të vendeve janë përkthyer nga Brady Kiesling ku për Epidamni thuhet:.

Epidamni: Epidamnos, qytet në Iliri, në një ishull të quajtur Dyrrachium. Një tjetër është në Gjirin Jon. Epidamnios etnike. gjetur nga Parthenium dhe nga diftong gjinia femërore Epidamnia.

Ndërsa grekët, trakët, ilirët dhe frigët flisnin të gjithë gjuhë indo-evropiane, ata ishin grupe të ndryshme kulturore dhe gjuhësore. Grekët kishin ndikimin më të rëndësishëm në rajon, ndërsa trakët dhe ilirët ishin më të lidhur me njëri-tjetrin për sa i përket afërsisë gjeografike dhe praktikave kulturore. Frigjianët, edhe pse të lidhur më larg me ta, ndanë disa shkëmbime kulturore me grekët.

Miti krijues i qytetit

François de Belleforest (1530 – 1 janar 1583) që ishte një autor mjaft frytdhënës francez, poet dhe përkthyes i Rilindjes. por dhe një hartograf i Mbretërisë Franceze, në librin e tij me harta, Kosmografia në zërin “ L’ Albanie” bën një përshkrim të qyteteve të lashta shqiptare, duke dhënë dhe hartat përkatëse. Ai në këtë vepër na ka dhënë gjithashtu edhe një historik të shkurtër enciklopedik të Durrësit të lashtë.

Durrësi apo Epidamni, shkruan ai është një qytet që shtrihet përtej Deltës së Drinit dhe Kepit te Rodonit, duke kaluar përtej bregdetit të Lissus, në jug ne do të mbërrijmë në qytetin e lashtë të Dyrrahut, apo nëse preferoni Durrazze fr., (Durrës) i quajtur kështu nga romakët, por që kishte një emër më të lashtë Epidamnus) që mesa duket qe emri i parë, por që banorët e ndërruan pasi kishte rezultuar fatkeq (qyteti qe shembur nga tërmeti RF).

“Ky qytet u quajt Dyrrahu siç thotë historianin romak Pausania në emër të themeluesit te tij megjithatë ishte Epidami i cili i hodhi themelet në kodër, po kur shekujt kaluan me tej, qytetit iu shtua dhe porti dhe e pagëzuan me emrin Dyrrah, Starboni e quan si një koloni të korfiotëve ( banorëve te Korfuzit të cilët e pagëzuan qytetin, por historianë të tjerë thonë se ishin kolonët Korinthas ata të cilët i dhanë emrin Ephire, por ajo që është më e mbështetur, ashtu, siç thotë, dhe Tukididi edhe Korfuzi ishte i populluar nga epirotas (Ephirien) pra Corithianë që qenë gjithashtu dhe Korfiotë të cilët e pagëzuan qytetin Epidaumnits, por se nuk duhet harruar se themelet e këtij qyteti i atribuohen zotërinjve të Korinthit.”

Por ka nga ata, në mes së cilëve, historiani Apian Alexandrini, i cili në librin Lufta Civile shkruan se në vitin 433 para Krishtit. popullsia u rebelua dhe vendosi demokracinë në Epidamnus, por më pas oligarkët aristokratë të qytetit masakruan disidentët, të cilët kërkuan ndihmë fillimisht nga Korkyra dhe më pas nga Korinthi.

Mbishkrimet ofrojnë dëshmi mbi monumentet e mëposhtme: një ujësjellës i ndërtuar nga Hadriani dhe i restauruar nga Aleksandër Severus (mbishkrimi vjen nga Arapaj, pak larg nga Durazzo: CIL III, 1-709); Tempulli i Minervës; tempulli i Dianës (CIL III, 1-602), që ndoshta është ai që përmend Apiani (BCiv. 2.60); statuja e kalorësisë së L. Titinius Sulpicianus (CIL III, 1-605); biblioteka (CIL m, 1-67). Mbishkrimi i fundit përmend se për përkushtimin e bibliotekës luftuan 24 gladiatorë në çifte. Hamendësimi se në qytet ka pasur një amfiteatër vërtetohet nga një pasazh nga jeta e Skënderbeut nga Marino Barlezio: amphitheatrum mira arte ingenioque constructum.

Si rezultat i zbulimeve të herëpashershme, janë të disponueshme këto të dhëna: a 3d c. trotuar mozaik me paraqitjen e një koke femre të gjetur në një thellësi 5 m (koka, e rrethuar me kurora perimesh dhe lulesh, sjell ndërmend ato të pikturuara në vazo puliane); mbetje shtëpish të mbuluara nga shtresa të tjera, më e ulëta e epokës greke u gjet në një thellësi prej 5 m.

Kolonat me kapitele korintike dhe pamje mermeri, të zbuluara në shpatin e kodrës aty pranë në kodrwn e Stanit, i përkasin ndoshta Tempullit të Minervës ose Kapitoliumit. Nekropoli është në lindje të kodrave që qëndrojnë mbi qytet. Stele e Lapidia Salvia, një sarkofag (tani në Stamboll) me një skenë të gjuetisë së derrit kaledonian dhe varre të shumta romake u gjetën në atë nekropol.

Epidamni shkaku i luftës mes Athinës dhe Spartës

Korkyrasit, me kërkesën e aristokratëve, iu përgjigjën dhe rrethuan qytetin dhe për këtë arsye Korintasve dërguan një flotë, të udhëhequr nga Ksenoklidi, e cila duhej të përballej me flotën e përbashkët të Epidamnit dhe Athinës, të udhëhequr përkatësisht nga Mycyades dhe Eurybacus dhe nga Lacedaemonian (Spartanët).

Kjo betejë besohet të jetë shkaku i Luftës së Peloponezit, e cila filloi në 431 para Krishtit. Në Politikën e Aristotelit ka disa aludime për kushtetutën e Epidamni, për fat të keq jo saktësisht të dhëna: fillimisht ishte një Oligarki e ngushtë, e cila u modifikua pjesërisht në një regjim më demokratik (Aristoteli. Polibi) Ky ndryshim me Apoloninë rreptësisht aristokratike, të njohur në antikitet, tregon interesin e qytetit për integrimin e të huajve (metoikoi, Ael. VH 13.16).

Lufta e Peloponezit (greqishtja e lashtë: Pólémos τῶν Peloponnesiōn, ishte një luftë e lashtë greke e zhvilluar midis Athinës dhe Spartës dhe aleatëve të tyre përkatës për hegjemoninë e botës greke. Lufta mbeti e pavendosur deri në ndërhyrjen e mëvonshme të Perandorisë Persiane në mbështetje të Spartës. E udhëhequr nga Lysander, flota spartane (e ndërtuar me subvencione persiane) më në fund mundi Athinën, e cila filloi një periudhë hegjemonie spartane mbi Greqinë.

Në shekullin e katërt ngjarjet në Epidamn ishin të lidhura ngushtë me historinë ilire dhe maqedonase. Kassandri e mori qytetin rreth vitit 314 dhe e vendosi aty një garnizon (Straboni), por Korkyra ndërhyri dhe ia dorëzoi Glaukut, mbretit të ilirëve ( Cabanes). Përveç kësaj, disa dëshmi të prerjeve të monedhave raportojnë emrin e Monunit, mbretit (basileus) të ilirëve rreth vitit 280 (Trogus Prol. XXIV), së bashku me emrin Dyr(rachion). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korinthit në zonë nga viti 435 kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës Peloponeziane (Thucidi).

Komuniteti greke zakonisht kishte marrëdhënie tregtare me fiset ilire (taulantët) të vendosur në brendësi rreth qytetit (Scil. 25–6), siç dëshmohet nga magjistrati i posaçëm financiar i përmendur nga Plutarku, poletët (Straboni 6.3. 8). Në gjysmën e dytë të shekullit të pestë, Epidamni vuajti nga betejat dhe përplasjet e brendshme me ilirët; ndërhyrja e Korintit në zonë nga viti 435, kundër interesave të Korkyrës (aleate me athinasit nga viti 433) ishte një nga shkaqet e shpërthimit të Luftës së Peloponezit (Thucididi)..

Mbreti ilir Glauku (greqishtja e vjetër: Glaukias); (sundoi rreth 335 – rreth 295 p.e.s. ai përmendet për herë të parë si një forcë e konsiderueshme në ndihmë të djalit të Bardhylit, Kletit, një princ ilir që u rebelua kundër Aleksandrit të Madh, në betejën e Peliumit 335 pes. Megjithatë, ata të dy u mundën dhe Kleiti u detyrua të strehohej brenda territoreve taulantiane, ku Aleksandri nuk e ndoqi atë, dhe vëmendja e tij u tërhoq diku tjetër nga lajmet për revoltën e Tebës.

***

Pas Luftës së Parë Ilire (229–228) Dyrrhachioni ra nën protektoratin romak dhe më vonë u bë një civitas libera (Cic. Fam. 14.1.7). Qytetei qe në favor të Pompeitgjatë luftës civile romake, ajo u bë një koloni romake ndoshta nën Jul Çezarin (Plini. shih Lufta Civile Romake).

Porti i qytetit ishte rruga kryesore tregtare midis Italisë dhe Greqisë veriore që lidhte Brundisium me Selanikun përmes rrugës Egnatia (Straboni 6.3.8).

Dyrrhachion, qe një qytet kozmopolit, ku gjuha latine dominonte deri në shekullin e tretë të e.s. Në Perandorinë e Vonë Romake Dyrrahu ishte kryeqyteti i provincës së Epirus Nova. Pavarësisht nga tërmetet në 314 dhe 522, ai mbeti një port dhe kështjellë kryesore në zonë. Me rënien e perandorisë perëndimore (476) Dyrrahu humbi dominimin e tij tregtar, por mbajti rëndësinë e tij strategjike: i rrethuar nga Theodoriku (481), i sulmuar nga bullgarët, nga normanët (1081–5; 1107/8; 1185) dhe kryqtarët (1203) , kryeqytet i Principaute d’ Albanie i Karlit Azhu, (1227) pastaj në duart e pricave arbër të Balshajve dhe Topiajve, gjersa u pushtua nga venecianët (1396) dhe më vonë nga turqit.