Gjon F. Ivezaj/
I pari shkrimtar i propozuar nga Klubi i Poetëve të New York-ut për çmimin Nobel në Letërsi në vitin 1934, prozator, poet, përkthyes. Disa nga veprat, që ka shkruar e botuar: “Lahuta e Malcis”, poemë (zarë, Kroaci, 1902, një vellim prej 17.000 vargjesh, qe u cilësuan si Iliada shqiptare ose Bibla e lëvruesve të shgipes),. “Anzat e Parnasit”, satirë (Sarajevë, Bosnje-Hercegovinë, 1907), “Pika e voese” më vonë e ribotuar si “Vallja e Parrizit” (Zarë, 1909),”Shgiptari i qytetnuem” melodramë (1911), “Vllaznia apo Shen Francescu i Assisi-t (1922),
“Juda makabe” tragjedi (1914), “Gomari i Babatasit” (Shkodër, 1924), “Mrizi i Zanave” (Shkodër, 1924), etj., të cilat janë botuar apo kanë mbetur pa u botuar.
Jeta dhe vepra e poetit kombëtar
At Gjergj Fishta, ka lindur mbas tre villezërve dhe nje motër te cilën e donte shumë. Në moshën 7-vjeçare ne vitin 1878 fillon mësimet e para te edukatës shkollore në gytetin e lashte Shkodër. Dy vjet më vonë, vijon mësimet e rregullta në Seminarin e Troshanit (shkollë e klerikëve katolik). 6 vjet më vonë shkon për të ndjekur studimet në Bosnje (në Kuvendin e Sutiekes), ku, merr dije në degën e filozofisë, ndërsa në Kuvendin e Livnos, mëson me adhurim në fushën e dijës teologjike.
Në një ditë të ftohtë, më 25.02.1894, në Kishën e Troshanit thotë meshën e parë, duke qenë i veshur me zhgunin dhe sandalet e zbathura të Shën Françeskut të Asizit. Ai ishte kapelan në famullinë e Lezhës, mësimdhënës e meshtar në Kolegjin e Troshanit dhe për 12 muaj gjendet në Gomsiqe të Pukës.
Në bashkëpunim me abating e Mirditës Imzot Prenk Doçin themelon Shoqninë
Letrare Kulturore “Bashkimi”, boton artikuj të rëndësishëm e të mrehtë, duke përhapur të vërtetën në një numër sa më te madh njerëzish. Ishte i pari që hapi klasat qytetëze, duke future gjuhën shgipe në mësim, në kohën që ishte emëruar drejtor i shkollës fillore françeskane. Ai më pas ishte kryetar i Komisionit të Alfabetit të Gjuhës Shqipe në Manastir (1908), si dhe themelon e drejton deri sa mbylli sytë revistën e njohur kulturore-shkencore “Hylli i Dritës” (Shkodër, 1913). Fishta, hapi Shtypshkronjën Françeskane, nga ku nisnë të dalin rregullisht periodikë te shtypit katolik dhe kulturorë në qytetin e Shkodrës.
Fishta, krijoi lidhje dhe ura bashkëpunimi me të gjithë albanologët e njohur evropiane asokohe, duke i pasur si bashkëpunëtore dhe bashkëtrajtues të shumë temave interesante mbi albanologjinë në trojet etnike shqiptare, gjuhën, visaret e kombit, traditën, letërsine, historine ndër shekuj, faqet e ndritura te krishtërimit të hershëm ndër shgiptare etj. Në bashkëpunim me liberatorin Luigj Gurakuqin themelon “Komisien Letrare” të Shkodrës (1916) e paralelisht drejton gazetën “Posta e Shqypnisë”.
Përvoja e tij e gjerë në zotimin per çeshtjen kombëtare bëri të mundur që ai me zhgunin e fratit të përfaqsojë atdheun e vet në Konferencën e Paqes në Paris, ku kryeson delegacionin diplomatik.
Duke perfaqësuar denjësisht alternativën e opozitës, Fishta ishte deputet i Shkodrës dhe zgjidhet n/Kryetar i Parlamentit. Me dorën e vet përuron hapjen e gjimanzit te njohur “Illyricum”‘ në Shkodër, që mbas kalimit në amshim do të marrë emrin e tij, por komunistët e mbyllin menjeherë me të ardhur në pushtet.
Më 1924 merr pjesë në levizjet politike te kohës, duke genë përkrah opozitës noliste dhe me pas emigron në Itali. Për kulturën e gjerë që kishte, emërohet Lektor Jubilar në Teologji e Filozofi. Ai dy herë është perfaqësues i delegacionit shqiptar në Athinë e Stamboll. Për tre vjet me radhë zgjidhet si Provincial i Urdhërit Françeskan në Shgipëri dhe një vit para se të mbyllte sytë ishte Akademik i Italisë, një ndër titujt më të mëdhenj, që ende nuk e ka fituar asnjë njeri i kombit të vet deri më sot. Pikërisht për këtë fat dhe ndër historiografia komuniste e anatemoi Fishtën deri në përbaltje për gjysëm shekulli, duke mos thënë asnjëherë arsyen, se ishte një atdhetar i flaktë dhe kundër shovinizmit racist dhe të tërbuar sllav.
Pesë ditë mbas Krishtlindjeve, më 30 dhjetor 1940 mbylli sytë (kaloi në amshim), ai që i hapi sytë gjithë popullit shgiptar. Fishta varroset në Shkodër, mes lotëve dhe pikëllimit të madh të bashkëqytetarëve, vëllezërve te dashur në Krishtin e Atdheun.
Kur eshtrat e tij ishin pajtuar me luminë e pasosun, ndodhi akti më kundër njerëzor, ku, eshtrat e tij zhvarrosën nga rregjimi i diktatorit të tërbuar kundërshqiptar e kundërkatolik Enver Hoxhës, ashtu sikurs ekishin vepruar turqit me eshtrat e Imzot Pjetër Bogdanit, autorit të “Çetës së Profetëve”, “apo serbët me babain e grumbullimit të zellshëm e kodifikimit të “Kanunit të Lekë Dukagjinit” At Shtjefen Kryeziu Gjeçovi dhe së fundi persëri komunistët eshtrat e trimit Ded Gjon Lulit udheheqësit të Kryengritjes se Malësisë së Madhe (më 6 Prill 1911), të cilat me përbuzje i udhën në ujërat e ftohta të lumit Drin.
Gjashtë vjet mbas vendosjes së demokracisë, për vlerat e së ciles ai punoi e jetoi gjithnjë, më 28 nëntor 1996, mbas 56 vjetëve At Gjergi Fishta, rrivarrosët me nje ceremoni, ku, merr pjesë gjithe hierarkia e klerit katolik, duke i bërë edhe nje herë nderim relikeve te rigjetura të eshtrave të tij. Para atyre pak eshtrave, që Zoti deshti ti ruante, u bënë nderime e homazhe në qendër të Kishës Françeskane e menjëherë filloi puna per të ribotuar serinë e veprave letrare të tij.
Pa Fishtën, historia e letrave shqipe do të ishte e mangët për te gjithë françeskanët shqiptare të përvuajtur. Ai ishte dhe mbeti një intelektual i madh dhe një atdhetar i papërsërishëm si shembull i përkushtimit plot devocion e dashuri të pakufishme. Pader Gjergji, ishte një njeri me vizione të qarta. Vepra e tij u bë burim frymëzimi dhe dashurie për trenomin Fe-Atdhe-Perparim, ç’ka në mendjen e Fishtës, ato jetonin në një unitet, duke e ngritur kësisoj gjeniun në nivele të reja cilësore, që i ka qëndruar kohës edhe sot.
Vlerësime pozitive për poetin kombëtar kishte vazhdimisht, sipas këndvështrimeve të ndryshme mbi atë që ai dhuroi në letrat shqipe, si njohës i kthjellët i tërësisë të kulturës së tabanit te lashte autenik dhe përtej tij. Opinione pozitive, kanë shprehur përmes pendës dhe mendjes në kohe dhe në rrethana të ndryshme shumë intelektuale të shquar, albanologë evropianë ashtu dhe bashkeatdhetarët e tij në Veri e Jug të Shqipërisë, shkrimtarë dhe studiues të kulturës shgiptare askohe dhe sot.
Kështu Karl Shtainmes e krahason poetin me Gëten e Shilerin, ndërsa francezët e thërrasin “Tirteu i Shqipërise”. Albanologu i njohur italiane At Fulvio Cordignano, që punoi dhe jetoi për një kohë të gjatë në Shqipëri, radhiti këto fjalë të ngrohta zemre: “Pak kush kujtoj, në letërsi të mbarë botës, ia del At Fishtës si poet satirik, si i tillë me nji fuçi të çuditshme ther e pren aty ku djeg.
“Ndërsa pesë vjet me vonë, albanologu i shquar italian Prof. Gaetano Petrotta, me pendën dhe mendjen e tij ka lënë të gdhendur këtë vlerësim shumë domethënes: “Ndër veprat e këtij eshtë shprehur e pasqyruar në mënyrë më të kthjellët shpirti i popullit shqiptar. Këto vepra kanë për të mbetur të pavdekshme e kanë për t’u bërë poezi e kombit të Skënderbeut…
I madh për të madhin Faik Konica, për At Gjergi Fishtën, në shenjë nderimi dhe respekti të thelle, ka lëne si deshmi te tij vlerësimin konçiz: “Kot të koti perpiqen grekët e sotëm të kërkojnë në letersinë e tyre një vepër më te plotë se “Lahuta” e Gjergj Fishtës”. Profesor Ernest Koliqi, thotë: “Fishta, ishte vravashka e shqiptarizmes e bashkimit në gjakun dhe gjuhën e përbashkët.” Për poetin brilant françeskan, që ka luajtur nje rol te rëndësishem ne Rilindjen Kombëtare Prof.
Abaz Ermenji, shkruan: “At Gjergj Fishta, eshtë ndoshta më i madhi poet shgiptar gjerë më sot.
Edhe ky pjesën më të rëndësishme të veprave të tij, ia pat kushtuar çështjes nacionale’
Më 1989, studiuesi At Danjel Gjeçaj (botues i Lahutës së Malcis në Itali), jep esencialisht këtë formulim: “
“… Fishta, këndohej pa dijtë se i thojshin emnin; këndohej, sepse në këngët e tija
ishte shgiptar, shgiptari në doke, nè kanu, nè mitologji, në foklor, në aspirata, në jetë, në lufte e në ngallnime.”
Poeti i valëve te Liqenit të Pogradecit e miku i tij i ngushtë Lasgush Poradeci, e pati cilësuar bukur meshtarin françeskan, si: “Shkembi i tokës dhe shkembi i shpirtit shgiptar.” Gjykim të mirë ka ka gdhendur albanologu italian Dr. Antonio Baldacci, ku, midis te tjerave sintetizon: “At Fishta, mund të thirret apostull i Atdheut të vet…”
Shkurt dhe saktë, duke bërë paralelizëm me historinë shumëshekullore shqiptare, At Augusto Gemelli, ka shkruar: “Në historin e Shgypnis, emni i At Fishtës do të rrij krahas me atë te Gjergi Kastriotit. Dy emna këta, të cilët janë e do të mbesin nji flamur i vetëm, nji nxitje e vetme nji lumni e vetme”. Shkrimtari i shquar Prof. Martin Camaj, shkruan: “Mua me ka bërë pershtypje një gjë ne seleksionimin e shkrimtarëve të vendit. Janë ndaluar shkrimtarë qe ishin krejtësisht të talentuar. I tillë ishte Fishta, qe ishte shumë i kulturuar në pikëpamjet e letërsisë.”
Mbi korpusin e botuar të veprave të Fishtës në Kosovë, të ndara në katër vëllime, shquhet edhe shkrimi hyrës që shoqëron kryeveprën “Lahuta e Malcis”, shkruar me art nga studiuesi Prof. Anton Nike Berisha, ku, mund të kundrohet me endje parathënia me titull kuptimplote: “Vepër e genësisë së botës dhe shpirtit shgiptar”, ku, ndër të tjera autori Dr. Berisha sintetizon: “Rëndësia dhe vlera e “Lahuta e Malcis” dëshmohet pos tjerash edhe me aktualitetin gë ka kjo sot, qoftë si tematike, gofte si pasuri gjuhësore shprehëse dhe si kuptimësi: -ruajtja e genësisë shgiptare, forcimi dhe pasurimi i vetëdijes dhe vetëdijësimit kombëtar, për atë gellimin e fundit thelbësor që del nga gjithe vepra letrare e këtij krijuesi madhor për mirëqënien tonë të sotme dhe të nesërme.”
Fishta një shqiptar i devotshëm
Kontributi i Fishtës, është simbol i shgiptarizmës së kulluar. Vepra e tij madhore perbën një perlë të vërtetë ne fondin e arte te historise së letërsisë shqiptare. Si meshtar i përvuajtur i popullit të vet që e donte dhe e respektonte aq shumë, u nderua dhe respektua si bari shpirtëror shembullor nga, mbasi ai ruante të kristalizuar traditat tipike shqiptare, si besë, burrëri, guxim, trimëri etj.
Pikërisht për këto virtyte të çmueshme, vepra e poetit kombëtar shpaloset me vizione mjaft të gjëra, me vlera të shumanshme e të një rëndësie të madhe për letërsinë shqipe. Ajo që e dallon më se shumti poetin si gjeni origjinal, midis shumë të tjerave është arsyetimi bindës, se Homeri shgiptar, nuk është aspak transplantim i teologjisë apo i parimeve të Urdherit Françeskan, të cilit me devocion i përkiste, por ndryshe, ishte me shumë se kaq, sepse ishte gjithnjë një vlerë e re që ripërterihej e ridimensionohej në një sistem origjinal vlerash, që asnjëherë nuk i kundërvihej kuptimit esencial kristian, në veprat e të cilit identifikohet si një lloj bagazhi i pasur me vlera ripërtëritëse bashkëkohore.
Për më tepër kjo dëshmohet në tërësinë e kulturës solide që kishte pasur fatin e mirë të merrte Fishta, duke përthithur ajkën e kulturës botërore e në veçanti atë evropiane dhe e transmetoi nektarin si një trashëgim të denjë brez mbas brezi përmes puplës së denje të shkrimtarit cilësor.
