Archives for February 2025

17 VJETORI I PAVARËSISË SË KOSOVËS U FESTUA NË NEW YORK, NDERIM TË VEÇANTË PËR MEDIAT SHQIPTARO-AMERIKANE

February 12, 2025 by s p

Sokol Paja/

New York, 12 shkurt 2025 – Me rastin e 17-vjetorit të Pavarësisë së Kosovës, Bashkia e New York zhvilloi një ceremoni festive për të nderuar e përkujtuar këtë ngjarje historike për shtetin e Kosovës e mbarë kombin shqiptarë. Nën përkujdesjen e Mark Gjonaj dhe këshilltares Kristy Marmorato, Këshilli i Bashkisë së New York nderoi me rastin e 17 vjetorit të Pavarësisë së Kosovës, mediat shqiptaro-amerikane, të cilat kanë dhënë një kontribut të vyer në forcimin e lidhjeve ndërmjet dy popujve dhe promovimin e traditave, kulturës, historisë dhe gjuhës shqipe në Shtetet e Bashkuara të Amerikës. Pas fjalës së mirëseardhjes nga Kristy Marmorato dhe Mark Gjonaj, policët shqiptarë të NYPD Illyrian Society of Law Enforcement Officers parakaluan në nderim me flamujt kombëtarë të Amerikës, Kosovës e Shqipërisë teksa himnet kombëtare interpretoheshin mjeshtërisht nga Isli Ademi dhe Mikejla Nonaj.

Imami Edin Gjoni drejtoi lutjet e ceremonisë ndërsa në fjalën e tij trajtoi aspekte rreth historisë së shqiptarëve në Ballkan, ndihmën nga Presidenti Wilson, mbështetjen e Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe përpjekjen e shqiptarëve në Ballkan për të ruajtur traditën, kulturën, dinjitetin, identitetin dhe historinë sidomos për shqiptarët në trojet etnike nën pushtimin jugosllav. Imam Gjoni analizoi situatën historike të popullit shqiptar të Kosovës, krimet dhe gjenocidin serb, mbijetesën dhe mbështetjen e Presidentëve të Shteteve të Bashkuara të Amerikës në Pavarësinë e Kosovës dhe deri në ditët e sotme. Ai e mbylli lutjen për Presidentin Donald Trump që ta integrojë Kosovën e ta anëtarësojë në NATO dhe ta mbështesë popullin shqiptar.

Mediat shqiptaro-amerikane që morën vlerësim, kanë luajtur një rol të rëndësishëm në komunitetin shqiptar duke i dhënë zë ngjarjeve dhe aktiviteteve që lidhen me trashëgiminë kulturore e atdhetare shqiptare në Shtetet e Bashkuara të Amerikës.

“Zëri i Amerikës”, gazeta “Dielli”, gazeta “Illyria”, “Kosova Press”, “RTV 21”, Televizioni “Alba Life”, “Tv Victoria”, Radio “Zani i Malcisë, Radio “Zëri i Kombit”, “Albanian Culture” dhe “Bota Sot” janë pasuri e çmuar e komunitetit shqiptar në Amerikë.

Ceremonia e nderimit dhe vlerësimit ndaj mediave shqiptaro-amerikane ishte një mirënjohje ndaj njerëzve të medias që kanë kontribuar me pasion dhe profesionalizëm në mbështetje të komunitetit shqiptar në New York dhe në mbarë Shtetet e Bashkuara të Amerikës në çdo aktivitet patriotik dhe kulturor.

Mark Gjonaj në fjalën e tij theksoi se në vetëm 17 vjet, Kosova është transformuar nga një rajon i shkatërruar nga lufta në një demokraci të gjallë, duke ndërtuar institucionet e saj, duke nxitur rritjen ekonomike dhe duke krijuar aleanca në mbarë botën. Pavarësia e Kosovës sipas Mark Gjonajt është një dëshmi e qëndrueshmërisë së popullit të saj, një fener që shkëlqen në Evropë. Dhe teksa qëndrojmë sot këtu, tha Mark Gjonaj, duhet të kujtojmë ata që kontribuan në këtë luftë, që dokumentuan luftën shqiptare për liri dhe që mbajtën gjallë flakën e pavarësisë sonë. Këtë vit, ne nderojmë mediat shqiptare që kanë punuar pa u lodhur për të dokumentuar luftën e Kosovës për pavarësi dhe rrugëtimin e komunitetit shqiptar këtu në Nju Jork. Ata kanë qenë sytë dhe zërat e popullit tonë, duke ndarë historitë tona me botën, duke rritur ndërgjegjësimin për mizoritë me të cilat u përballëm dhe duke mbrojtur kauzën e lirisë përballë fatkeqësive, tha ndër të tjera Mark Gjonaj.

Këshilltarja Kristy Marmorato në fjalën e saj ofroi mbështetje për Kosovën dhe falënderoi mediat për rolin e jashtëzakonshëm që kanë luajtur për Kosovën dhe komunitetin shqiptar në Amerikë.

Ambasador Blerim Reka në fjalën e tij theksoi se diaspora shqiptare e Amerikës ishte zëri i Kosovës në Senat, Kongres dhe Shtëpinë e Bardhë. Shqiptarët në Kosovë përjetuan 3 regjime antinjerëzore dhe sot Kosova është histori suksesi, shteti më demokratik në rajonin e Ballkanit, populli më proamerikan në Europë dhe me Kushtetutën më përfaqësuese në një demokraci liberale duke iu referuar të drejtave të pakicave sidomos atyre serbe në Kushtetutën e Kosovës.

Arben Xhixho shef i seksionit shqip te “Zëri i Amerikës” në fjalën e tij u ndal te historia e shërbimit shqip në “Zërin e Amerikës”, ndihmën për shqiptarët e Shqipërisë për të luftuar komunizmin dhe sensibilizimin për të drejtat e shqiptarëve në Ballkan dhe rolin e medias sot kur e vërteta kërcënohet nga shumë drejtime.

Interpretimi brilant i fëmijëve të shkollës shqipe “Alba Life me “Vallja e Flamurit” e “Vallja e Tropojës” dhe fëmijët e shkollës shqipe “Children of the Eagle” ishte një pikë shumë emocionuese e ceremonisë festive. Në mbyllje të ceremonisë festive, Mark Gjonaj i shprehu mirënjohje të veçantë diasporës shqiptaro-amerikane, rolit të jashtëzakonshëm të saj për shtetin shqiptar e të Kosovës dhe mbarë kombin shqiptar. Ai gjithashtu u bëri thirrje shqiptaro-amerikanëve për tu regjistruar për të votuar për zgjedhjet parlamentare të 11 Majit 2025 në Shqipëri. Mark Gjonaj teksa falënderoi në mënyrë të veçantë patriotët Toni Musaj, Vera Mjeku, Ismer Mjeku dhe Meri Camaj, një foto e përbashkët patriotike përmbylli aktivitetin atdhetar e kulturor kushtuar 17 vjetorit të Pavarësisë së Republikës së Kosovës.

Në 390 vjetorin e botimit të “Fjalorit latinisht-shqip” të Frang Bardhit

February 12, 2025 by s p

Prof. Shefkije Islamaj/

FJALORI LATINISHT – SHQIP I FRANG BARDHIT

Fjalor i madh apo fjalor i vogël?

(Shkrim i botuar në veprën “Frang Bardhi – 400 vjetori i lindjes”, përmbledhje punimesh nga Sesioni shkencor i mbajtur në Institutin Albanologjik më 23 nëntor 2006, botuar më 2007 dhe në veprën: Shefkije Islamaj “Gjuha dhe identiteti”, Toena, Tiranë 2008, f.155.)

Për historinë e kulturës shqiptare, për historinë e shqipes së shkruar, për historinë e leksikografisë shqipe, vepra gjuhësore e fetare e zadrimorit, Frang Bardhi, përbën një ndihmesë me rëndësi të madhe për gjuhësinë shqiptare, që i ka siguruar autorit pavdekësinë. Leximi dhe rileximi i veprës së tij provon se çdo gur që hidhet në ndërtesën e kulturës shqiptare mbetet aty, i palëkundshëm, për të vërtetuar më shumë se vetëm vijimësinë e kësaj kulture nëpër kohë.

Frang Bardhi është autori i fjalorit të parë në historinë e

leksikografisë shqipe, i Fjalorit latinisht-shqip (1635), vepër e rëndësishme e gjuhësisë shqiptare, autori i “Apologjisë” për Skënderbeun (1636), polemikë kjo në mbrojtje të prejardhjes së Skënderbeut, vepër e rëndësishme për letërsinë shqiptare dhe autori i disa relacioneve dërguar autoriteteve fetare në Vatikan – të gjitha këto dokumente me rëndësi të konsiderueshme historike.

Vepra kryesore e tij konsiderohet Fjalori.

Fjalori latinisht-shqip i Frang Bardhit, siç dihet, u botua më 1635 në Romë nga Propaganda Fide. Fjalori doli si fryt i klimës së krijuar nga Reforma Protestante në Evropë, e cila, kishte nxitur e kishte gjallëruar zhvillimin e shumë gjuhëve e traditave letrare vendase të shumë popujve të Evropës, rrjedhimisht kishte nxitur

edhe shfaqjen e librave fetarë shqip. E gjithë veprimtaria e shekujve XVI, XVII duhet të shihet si rrjedhojë e kësaj reforme.

Studimet e bëra për veprën e Frang Bardhit kanë hedhur dritë në shumë anë të saj, megjithatë gjithmonë mbetet diçka e pathënë. Në këtë shkrim të shkurtër do të vështrohet edhe njëherë Fjalori i Frang Bardhit – fjalor i vogël me vëllimin, por i madh me kuptimin, i madh në nismën e leksikografisë shqipe, deri atëherë me vetëm një listë fjalësh të udhëtarit Arnold Von Harfi (1496) dhe një listë fjalësh shqip-italisht të Pjetër Mazrekut (1633), dy

vjet para se të botohej Fjalori i Bardhit. Vështrimi ka për qëllim të shtrojë çështjen nëse fjalori mund të konsiderohet i madh apo i vogël gjithnjë në raport me kohën e rrethanat kur u hartua ai.

Fjalori ka 240 faqe, përmban afro 5000 njësi në gjuhën latine dhe 2500, më saktësisht 2492 fjalë shqipe, prej të cilave, sipas studiuesve të gjuhës së tij, 1300 janë fjalë autoktone, dhe është fjalori i parë në gjuhësinë e në leksikografinë shqipe. Leksiku i fjalorit është kryesisht leksiku i gjuhës kishtare, ndërsa përkatësia dialektore është gegërishtja me afri të konsiderueshme me shkodranishten. Fjalori ka këtë strukturë: Kushtesa në gjuhënlatine, Parathënia shqip, Vlerësimi i Markus Skurës në latinisht, Leja për botim në latinisht, Alfabeti i gjuhës shqipe, Katër poezi kushtuese të klerikëve bashkëkohës, në latinishte, Fjalori dhe Shtojca. Fjalori ka përcaktuesin latinisht-shqip, por shpjegimet brenda tij jepen edhe në italisht e turqisht, ndonjëherë edhe në sllavisht. Kjo dëshmon se autori kishte përgatitje të formuar gjuhësore e profesionale të nevojshme për hartimin e fjalorit.

Fjalori nuk ka karakter shpjegues, megjithëse jo rrallë hetohet një përpjekje për shpjegime, kryesisht, të shkurtra. Kështu krahas leksemave jepen edhe përdorimi i tyre me togfjalësha. Fjalori përmban edhe një shtojcë me lëndë gjuhësore: emra të të dy gjinive, emra farefisnie, emërvende qytetesh e kështjellash kryesore të Shqipërisë, parafjalë, pasthirrma, mënyra

përshëndetjeje, proverba dhe tekste të tjera gjuhësore.

Fjalori është shkruar me alfabet latin.

Në vija të trasha ky është fjalori që mban përcaktorin e të parit fjalor në gjuhësinë shqiptare dhe e gjejmë pothuajse në çdo tekst shkollor tonin.

Numri i studiuesve që do të shkruajnë për Fjalorin latinisht-shqip të Frang Bardhit nuk është i vogël. Studimi i fjalorit nis me parathënien e hollë paraqitëse të Mario Rokut, për të vazhduar me studimin e Gaetano Petrotës në gjuhën italiane, pason me

studimet e Injaz Zamputit, Aleksandër Xhuvanit, Eqrem Çabejt, Kolë Kamsit, Kolë Ashtës, Pashko Gecit, Justin Rrotës, Xhevat Lloshit, për t’u plotësuar edhe me shkrimet shkencore e shkollore të Dhimitër Shuteriqit, me studimet e Mahir Domit, Shaban Demirajt, Idriz Ajetit, Besim Bokshit, Rexhep Ismajlit, Seit

Mansakut, Anila Omarit, Bardhyl Demirajt, Ragip Mulakut, e të autorëve të tjerë. Edhe autorë të huaj si rumuni Demetre Macrea, pastaj Ksilanderi, Franc Bopi, Gustav Majeri, Robert Elsie do të shprehin mendime e qëndrime të vlefshme për fjalorin. Në këtë vazhdë vlen të përmendet edhe studiuesi i palodhshëm Kolë Ashta për botimin e leksikut historik të shkrimtarëve të vjetër në disa vëllime, përshirë këtu edhe leksikun e Bardhit të botuar në vëllimin III. (1)

Punë të vlefshme në studimin e veprës së Frang Bardhit e konsideroj së fundi veprën Frang Bardhi dhe relacionet e tij të Tonin Çobanit (2) dhe përkthimin në anglishte të relacionit të tretë të Frang Bardhit nga Robert Elsie “Mbi Zadrimën dhe zadrimorët”

(“A description of Zadrima, 1641”). (3)

Studimet e bëra jo vetëm për Frang Bardhin, po në përgjithësi studimet për shkrimtarët e vjetër, duke pasur parasysh në radhë të parë studimet e Eqrem Çabejt, por gjithsesi edhe studimet e tjera të studiuesve shqiptarë e të huaj, kanë krijuar një bazë

mbështetëse të qëndrueshme që studimet për autorë e vepra të veçanta të traditës së hershme shkrimore të shqipes të thellohen edhe më tej. Për studimin e Fjalorit të Frang Bardhit një ndihmesë të çmueshme na sjell Leksiku i Frang Bardhit i Kolë Ashtës, sepse me të shtohen mundësitë që këtij fjalori t’i bëhen edhe studime të tjera kritike çfarë i ofron e i meriton ai. Vepra e Frang Bardhit edhe më tej pret syrin e mprehtë të studiuesit gjuhëtar dhe jo vetëm të atij, sepse vazhdojmë të mos kemi një studim të plotë të

gjuhës së tij me kritere të rrepta tekstologjike shkencore ndonëse janë për t’u vlerësuar shumë edhe studimet e bëra deri sot për të.

Fjalori i Frang Bardhit duhet të vazhdojë të studiohet nga ana historiko-kulturore, sepse vepra e tij nuk kreu vetëm misionin e tij pragmatik, duhet të vazhdojë të studiohet edhe nga ana gjuhësore, sepse ofron këndvështrime më të gjera se ç’na paraqiten deri sot në studimet tona bardhiane. Leximi historiko-kulturor i Fjalorit të Bardhit nuk duhet të ketë përqendrime vetëm në planin gjuhësor-historik, por duhet të shihet edhe në ballafaqimet, konfrontimet dhe krahasimet me lëvizjet e mëdha historike evropiane, duke mos u konsideruar i shkëputur prej tyre, as edhe vetëm si pikë referimi historik për studimet filologjike të autorëve të tjerë të mëvonshëm, ndërsa studimet gjuhësore duhet

të drejtohen kah analiza më të holla intertekstuale. Vetëm kështu mund të nxirren përfundime të plota, të drejta dhe me vlerë për autorin dhe veprën e tij dhe për historinë e gjuhës dhe historinë e letërsisë shqipe.

Me gjithë studimet e bëra vazhdon të mbetet dilema nëse Fjalori i Frang Bardhit është i madh apo i vogël, natyrisht i vështruar në raport me kohën. Studiuesit e Fjalorit të Frang Bardhit, historianë të gjuhës e leksikografë, vazhdojnë të shprehin mendime të

ndryshme. Disa e quajnë fjalor të madh e të pasur për kohën, megjithatë të shumtët mendojnë se fjalori është modest.

Lejohem të them se Fjalori i Frang Bardhit është më modest se ç’e lejonin kushtet brenda e jashtëgjuhësore të shqipes së shekullit XVI. Është i tillë sidomos nëse vështrohet i ballafaquar

me zhvillimet leksiko-grafike të kohës, nëse kihet parasysh përgatitja e mirë e supozuar intelektuale e autorit dhe mundësitë që do të mund t’ia ofronte shqipja e kohës së tij.

Tumir mendimin e atyre studiuesve që mendojnë se Fjalori i Frang Bardhit është një fjalor i vogël dhe modest edhe në raport me kohën e rrethanat kur u botua, edhe në raport me tregues të tjerë që na shpërfaqen duke e parë më gjerë çështjen. Por, është e vërtetë, po kështu, se Fjalori i Frang Bardhit del më i mirë se thuaja të gjithë fjalorët e leksikografisë shqipe të botuar përkëtej deri në gjysmën e shekullit XIX, duke filluar prej “Fjalorit shqip-italisht” të Nilo Katalanos të vitit 1694, që ruhet në bibliotekën Det Konligen të Kopenhagës, Fjalorit, po kështu, italisht-shqip, të Da Leçes të vitit 1702, që ruhet në Arkivin e Propagandës Fide, Fjalorit të Nikollë Ketës të vitit 1763, Fjalorit greqisht-arumanisht-shqip të Teodor Kavaliotit e deri te Fjalori shqip-gjermanisht dhe gjermanisht-shqip i Hanit i vitit 1854 (4), por larg nga fjalorët dy e më shumë gjuhësh të hartuar e të botuar asokohe në gjuhë të tjera.

Pse e them kështu?

Them kështu në radhë të parë për arsyen se në shek. XVI e XVII, nën ndikimin e reformave të Martin Luterit, janë botuar një numër i madh fjalorësh në gjuhë të ndryshme, t’i quajmë kushtimisht gjuhë të mëdha e të vogla, ose fjalorë të gjuhës latine përballë gjuhëve të tjera, për arsyet e motivet që janë botuar edhe

në shqipen veprat e Gjon Buzukut, të Lekë Matrangës, të Pjetër Budit, të Frang Bardhit e të Pjetër Bogdanit. Shumica e fjalorëve të botuar asokohe janë dukshëm më të pasur në përmbajtje, në makrostrukturën e në mikro-strukturën e tyre. Duke ndjekur më shumë kureshtjen për ilustrim po përmendim se sipas

Enciklopedisë së gjuhës të Dejvid Kristëll në vitin 1499 është botuar Fjalori latinisht-anglisht i Riçard Pinsonit, në vitin 1539 i Robert Etjenit frëngjisht-latinisht, që të dy këta fjalorë dukshëm më të mëdhenj se fjalori që po e shfletojmë, ndërkaq në vitin 1606 francezët tashmë kishin fjalorin e parë sistematik të gjuhës të Zhan

Niko-s me titullin “Thresor de la langue francoyse” e holandezët fjalorin e madh të gjuhës të autorëve Kovarubijas dhe Orostos që më 1511.(5) Mund të mendohet se kjo është fare e natyrshme, sepse këto gjuhë edhe asokohe ishin gjuhë të kulturave të zhvilluara.

Prandaj po sjell një fjalor tjetër të një gjuhe me shumë më pak folës dhe të një kulture me një zhvillim më modest në raport me gjuhët në fjalë – Fjalorin latinisht-sllavisht të kroatit Jakov Mikal, të quajtur “Blago jezika slovinskog”, botuar më 1651, 16 vjet pas botimit të fjalorit të Frang Bardhit. (6) Fjalori ka 864 faqe e 25.000 zëra, d.m.th. katër herë më shumë zëra se Fjalori i Frang Bardhit.

Por, natyrisht mund të gjenden edhe fjalorë të tjerë dygjuhësh me vëllim sa ose përafërsisht sa fjalori i Bardhit, siç është fjala vjen Fjalori gjermanisht-latinisht i Wörter Büchlein-it, i shtypur në vitin 1722 me 6000 zëra.

Argumentet që jepen në të shumtën e herës si këto në vijim se – fjalori ka karakter thjesht praktik, se fjalori i destinohet një përdorimi të veçantë të gjuhës dhe një shtrese të caktuar përdoruesish, se harresa eventuale e gjuhës shqipe nga ana e Frang Bardhit për shtatë vjet mungese nga vendi, se mosnjohja e shkrimeve të tjera të kohës nga ana e Bardhit, më në fund edhe mungesa e fjalorëve të tjerë në shqipen, mund të kenë luajtur rol në numrin përgjysmë më të vogël të zërave shqip nga ata të gjuhës latine – duhet të merren me rezervë.

E para, nuk duhet të harrojmë se fjalorët në fillimet e tyre kanë pasur kryekëput qëllim praktik. Jo rastësisht të gjithë fjalorët e parë ose kanë qenë lista fjalësh të dy a më shumë gjuhëve, fjalorë dy a më shumë gjuhësh, ose fjalorë shpjegues të fjalëve të

panjohura siç ka qenë, fjala vjen, fjalori i Protagorës, i shekullit V p. e. së re me fjalë të panjohura nga poemat e Homerit. Fjalori i parë i shtypur dygjuhësh mban datën 1499 dhe është fjalor italisht-latinisht i botuar në Venecia. Karakter të tillë praktik dhe destinim për përdorues të kufizuar kanë shumica e fjalorëve të

botuar në kohën e Frang Bardhit.

Studimet e Eqrem Çabejt e të tjerëve pranë tij, dëshmojnë se shqipja e viteve të Frang Bardhit, ashtu si edhe e gjithë shekujve dëshmues të shkrimit të shqipes duhet të ketë qenë shumë më e

pasur se ç’na del në Fjalorin e Frang Bardhit e në veprat e tjera të para e të pasrendësve të tij. Kolë Ashta na sjell pasqyrën e fjalorit të autorëve tanë prijatarë dhe në këtë pasqyrë na del se “Meshari” i Gjon Buzukut përmban 2127 fjalë, vepra e Lekë Matrangës 532 fjalë, veprat e Pjetër Budit – 2216, Fjalori i Bardhit – 2492 fjalë, ndërkaq “Çeta e profetëve” 2720 fjalë. (7) Siç vërehet, rritja e leksikut

prej autorit në autor është tepër e papërfillshme, ndërkaq largesa kohore prej vitit 1555 deri te fundi i shekullit XVII, kur botohen veprat e Bogdanit është relativisht e madhe – afro 150 vjet, kohë e mjaftueshme që të shënonte megjithatë një zhvillim e pasurim të leksikut të shqipes. Diferenca prej vetëm 200 fjalëve qëndron midis Frang Bardhit e Pjetër Bogdanit në të mirë të këtij të fundit.

Duke e ditur faktin se Frang Bardhi ka njohur katër gjuhë që dalin në fjalor, duke i parë relacionet e tij që ka dërguar në drejtim të Vatikanit dhe, sidomos, duke e parë erudicionin e zhdërvjelltësinë e tij gjuhësore e shprehëse në Apologjinë për Skënderbeun, s’ka si të mos na shkojë mendja se fjalori është

hartuar me ngut e me pretendime të ngushta. Edhe vetë autori me keqardhje thekson në parathënien se “duke pasur ditë e përditë, e duke sjellë ndërmend të dashurit e mi, mbasi hyra në

kolegj, se me çfarë libri do të ndihmoja, në njërën anë gjuhë tonë, që po humbet e që po bastardhohet sa më tepër që po kalon koha,

por edhe më fort për t’iu ndihmuar gjithë atyre që janë nën urdhrin e Zotit e të shenjtes kishë katolike, e s’dinë gjuhën latine, … m’u duk fort mirë të marr e të përkthej nga gjuha latine në gjuhën shqipe një fjalor, i cili s’është gjë tjetër, veçse një libër që ka në vete disa fjalë e emra që gjinden në këtë pjesë të botës..”. Frang Bardhi e thotë qartë se me këtë fjalor nuk ka pasur pretendime të përfshijë, natyrisht me mundësitë që ka pasur, pasurinë leksikore të shqipes së asaj kohe,

se hartimi i tij ka pasur për qëllim vetëm “të ndihmoja, në njërën anë gjuhën tonë” dhe “gjithë atyre që janë nën urdhrin e Zotit e të shenjtës kishë katolike, e s’dinë gjuhën latine”.

“Kur e përktheva m’u duk i vogël” e thotë Frang Bardhi, ashtu siç ishte në të vërtetë, dhe siç e dinte edhe vetë ai mirë. Edhe vetë mosribotimi i tij në të gjallë të tij, me gjithë kërkesat që dëshmohen, e provon këtë, ashtu siç mund ta dëshmojë të kundërtën, ndoshta jeta e shkurtër e Frang Bardhit tonë të madh

për ta pasuruar e për ta përsosur atë. Ai kishte mundësi e përgatitje intelektuale, sigurisht edhe gjuhësore, për një ndërmarrje më serioze leksikografike, por historia njerëzore shpesh shkon në vijën që nuk dëshirohet duke sjellë dëme edhe jashtë saj – në jetën shoqërore të kombit.

Vazhdon të mbetet pyetja – nëse, vërtet, të ketë qenë shqipja aq modeste sa duket në fjalorin e Frang Bardhit e në veprat e prijatarëve tanë?

Mund të nxirret një përfundim hipotetik, nëse nuk merren parasysh faktorë të tjerë jashtëgjuhësorë – se varfëria në sasi e leksikut në fjalorin e Frang Bardhit, ashtu si përgjithësisht në shkrimet tona të shekujve XVI, e XVII, është paracaktuar nga karakteri dhe qëllimi i shkrimeve.

Edhe latinishtja në fjalor na del e rrudhur. Fjalori i tij latinisht-shqip dhe Apologjia për Skënderbeun provojnë se Bardhi ka njohur mirë gjuhën italiane dhe sigurisht edhe latinishten. Mund të lidhet edhe ky fakt me qëllimin a destinimin e fjalorit?

A ka pasur Frang Bardhi gjedhe leksikografike për fjalorin e tij? Sigurisht se ai ka njohur shumë të tillë, por sipas asaj që dimë dhe që na ofron Dhimitër Shuteriqi, autori ynë ka pasur një pikëmbështetje. Sipas tij, te Bartolome Zaneti, në Romë më 1622, u shtyp një “Fjalor italisht-greqishte e re”, vepër e Gjirolamo Germanosit, për nevojat e misionarëve të Vatikanit në ishujt e Greqisë. Autori është italian. Shuteriqi në “Shkrimet e vjetra shqipe në vitet 1332-1850” nuk sjell numrin e fjalëve që ka ky fjalor dhe as shënime të tjera për të parë se cilat janë ngjashmëritë midis këtyre fjalorëve. Ndërkaq, Engjëll Sedaj në parathënien e Fjalorit të Frang Bardhit, lë mundësinë që Frang Bardhi së pari duhet ta ketë pasur si pikëmbështetje Fjalorin pesëgjuhësh (latinisht-italisht-gjermanisht-dalmatish-hungarisht (“Dictionarium quinque nobilissimarum Europae linguarum, Latinae, Italicae, Germanicae, Dalmaticae et Ungaricae” Veneci 1595), të prijësit të leksikografisë kroate, Faust Vrançiq (1551-1617), për faktin se tri nga gjuhët e këtij fjalori i ka njohur edhe Frang Bardhi. (

Kjo nuk do të thotë se Bardhi nuk ka njohur edhe fjalorë të tjerë të ngjashëm, botime të kohës. Duke jetuar në Romë, kjo ka qenë shumë e mundshme. Të kujtojmë se “Historia e Skënderbeut” e Marin Barletit vetëm gjatë shekullit XVI njeh përkthime në shumë gjuhë. Rrethanat shoqërore e ekonomike nuk dalin pengesë për përhapjen e librit aq sa e kujtojmë ne. Rrethanat në tokat shqiptare sigurisht kanë qenë krejtësisht të tjera, ndryshe nuk mund të arsyetohej gjendja që na del në shumë fusha të jetës, rrjedhimisht edhe në hartimin dhe botimin e librit shqip.

Edhe fakti i sjellë në studimet tona se Frang Bardhi me gjasë nuk i ka njohur shkrimet e parakohës së tij dhe të kohës së tij, ose, më në fund, edhe ekzistencën e ndonjë vepre tjetër që mund të zbulohet ndërkohë, mund të jenë argument i qëndrueshëm arsyetues, por në ç’masë – kjo është një çështje që vetëm mund të paragjykohet.

Vështirësitë për t’u njohur puna e tjetrit në trojet shqiptare të asaj kohe shpjegohen edhe me faktin se Fjalorin e Frang Bardhin nuk e përmend Pjetër Bogdani, nuk dihet nëse e ka njohur, ndonëse gjithnjë sipas Shuteriqit, fjalorin e Frang Bardhit e kanë njohur P.M. Parrino (“Sciambra, Lettere di De Rada” (12) dhe

Evstrat Vithkuqari, por nuk e dimë nëse edhe jashtë Shqipërisë, hiq Ballkanin, të ketë qenë një situatë e këtillë. (9)

Siç e thashë më lart, përkthimi i “Historisë së Skënderbeut” të Marin Barletit në shumë gjuhë përgjatë shekullit të tij na çon në përfundime të

tjera.

Numri i vogël i autorëve, shkrimet e të cilëve mbajnë vulën e shekullit XVII, mungesa e shkrimeve të tjera të kësaj kohe, të përmasave të këtilla ose të ngjashme, më në fund edhe mungesa e fjalorëve të tjerë të kësaj kohe, japin një përcaktim tjetër për këtë vepër, si rrjedhojë e kësaj edhe mundësia fare e vogël e

identifikimit të një norme gjuhësore të atëhershme, për çka vështirësohet shumë përcaktimi i saktë i gjuhës së Fjalorit – nëse dhe sa i shmanget ajo ligjërimit gjuhësor të kohës, në të vërtetë normës gjuhësore. Kjo vështirësi nuk i lë pa të meta studimet për gjuhën e Frang Bardhit, ashtu si edhe për shkrimtarët e tjerë të

traditës sonë të hershme shkrimore.

Mund të nxjerrim përfundimin se fjalori si çdo fjalor tjetër me karakter thjesht praktik dygjuhësh është një fjalor pa pretendime të mëdha. Kjo nuk përjashton mundësinë që ai të ketë edhe karakterin e një fjalori normativ për kohën. Në fjalor ana krijuese e autorit është privuar shumë, madje mund të thuhet se del mjaft e thjeshtëzuar, por ky konstatim nuk na lejon të sjellim gjykimin @për përgatitjen kulturore, gjuhësore të autorit, sepse ‘Apologjia” e tij për Skënderbeun do të sjellë para nesh një autor shumë elokuent, një autor erudit dhe një autor me ndjenjë e shije të hollë gjuhësore e estetike – e kanë çmuar të tillë studiuesit e veprës së tij, njohës të mirë të latinishtes.

Pavarësisht nga sa u tha, Fjalori i Frang Bardhit, me gjithë përcaktorin fjalor i vogël, me gjithë leksikun e kufizuar që përmban, për kuptimin që ka për leksikografinë shqipe mund të quhet fjalor i madh ose fillim i madh. Pavarësisht se fjalori del modest nga ana gjuhësore, fjalori provon se shqipja e shekulli 17-të

kishte arritur një shkallë zhvillimi, siç e paragjykojnë edhe studimet tona historike-gjuhësore, që ia mundësonte asaj edhe përdorimin jashtë atij përdorimit privat, përdorimin e saj si gjuhë kulture, si gjuhë libri – provë kjo e dëshmuar edhe te Gjon Buzuku e te Pjetër Budi, e dukshëm më shumë te Pjetër Bogdani.

Fjalori provon se këto 2492 fjalët që na sjell Frang Bardhi me këtë fjalor kanë rëndësi të madhe sot për historinë e gjuhës shqipe, për ndërtimin e shqipes historike; kanë rëndësi sepse dëshmojnë

dukuri fonetike të përgjithshme e të veçanta, dukuri morfologjike konservatore dhe risi në përvijimin e leksikut prej autorit në autor, veçori të fjalëformimit të shqipes dhe në këtë rrafsh janë bërë dhe mund të bëhen edhe më tej studime që do të ndriçonin probleme të shumta nga historia e shqipes me refleksione edhe për shqipen e sotme. Hetimi dhe zbulimi i strukturave konservatore gjuhësore të fjalorit, që nuk i janë përshtatur mekanizmave natyrorë dhe zhvillimit gjuhësor të shqipes, mbeten tash për tash kërkimet më frytdhënëse në këtë drejtim, ashtu siç mbeten të rëndësishme edhe hetimi i strukturave të lëvizshme tekstuale që janë zhvilluar në raport me vetë zhvillimin e gjuhës, edhe krahasimi me tekstet e botuara, rrjedhimisht edhe me fjalorët e botuar në gjuhën latine dhe në gjuhë të tjera, jo vetëm në atë kohë, por edhe më vonë.

Fjalori i Frang Bardhit, prandaj, duhet të shihet edhe më tej si dokument historik-gjuhësor, por edhe si monument. Fjalori është hartuar e botuar jo për të mbetur dokument, por për të kryer një funksion, ashtu siç kryen funksion çdo vepër e botuar.

Në këtë vështrim mbetet pa u thënë se Fjalori i Frang Bardhit, ashtu si përgjithësisht veprat e shkrimtarëve tanë të traditës, janë shkruar të nxitura nga dashuria për vlerat kombëtare–identitetin e gjuhën; nga vetëdija për rrezikun që i kanosej gjuhës në rrethanat e krijuara pas pushtimit osman; nga përgjegjësia intelektuale dhe, natyrisht, nga nxitja për të ruajtur identitetin fetar.

Fusnotat:

1. Kolë Ashta, “Leksiku historik i gjuhës shqipe”, III, Shkodër 2002.

2. Tonin Çobani, “Frang Bardhi dhe relacionet e tij”, Shkodër 2006.

3. Robert Elsie, “Mbi Zadrimën dhe zadrimorët” (“A description of Zadrima,

1641”), shih në internet: www.albanianhistory.net/texts/AH1641.html – 64k.

4. Të dhënat për këta fjalorë janë nxjerrë nga “Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850” të Dhimitër Shuteriqit, Prishtinë 1978.

5. Dejvid Kristal, “Kembrička enciklopedija jezika”, Nolit, Beograd 1997, f. 108.

6. Jakov Mikal, “Blago jezika slovinskog”, 1651, sipas “Zbornik”, Matica

Hrvatska, Zagreb 2002.

7. Tomor Osmani, “Leksiku i autorëve të vjetër – mbështetje për fjalorin

historik të gjuhës shqipe”, në “Leksikografia shqipe, trashëgimi dhe perspektivë”,

Tiranë 2005, f. 282.

8. Fjalori i Frang Bardhit, Prishtinë 1983.

9. Dhimitër Shuteriqi, “Shkrimet shqipe në vitet 1332-1850” Prishtinë 1978, f. 69.

Reflektim panoramik mbi librin: “Porosia e kullës” të autorit Dr. Pashko R. Camaj

February 12, 2025 by s p

Hamid Alaj

New York/

Kur më ra në dorë libri “Porosia e kullës” e autorit Dr. Pashko R. Camaj, për momenti u ndala dhe mendoja pak. I thash vetes se ç’farë na është e shkruar në këtë “porosi”. Erdha në vete dhe pa hezituar shfletova aty këtu disa fletë të librit, me një shikim dhe vërejtje të pa reflektuar ndonjëherë më parë në mendjen time. Fola me vetëveten dhe thashë që pa humbur kohë duhet filluar dhe lexuar këtë libër, me një kuriozitet në vete, duke menduar se ç’farë “porosie” na solli autori i librit, Dr. Pashko R. Camaj.

Për herë të parë me Dr. Pashko R. Camaj u njoha në një restaurant, i cili drekonte me familjen e tij dhe në ndërkohë kaloj nga tryeza e tij ku ishte i ulur, ndëgjoj se po flasin shqip dhe pa hezituar i afrohem dhe më prezantohet se është Pashko Camaj nga Malësia dhe më thotë: “I Camajve të Martin Camaj”. Thashë me vete se ky qenka pinjoll i Camajve të njohur nga Malësia. Ashtu më doli. Tani që më ra në dorë libri i tij “Porosia e kullës” dhe kur e lexova këtë libër mu kujtuan ato fjalë që “ky pinjoll i Camajve” më kishte thënë në restaurant kur për herë të parë e takova, dhe tani me leximin e këtij libri e vërtetova se vërtetë është ai që më patë thënë. Nuk u zhgënjeva dhe librin e lexova me plotë dëshirë, pasion dhe një kujdes të veçantë si kurrë më parë ndonjë libër tjetër.

Libri “Porosia e kullës e autorit Dr. Pashko R. Camaj, është një libër kujtimesh por lirisht mund ta quajm edhe si libri i “përmallshëm” sepse kujtimet jo radhë herë na shprehin edhe mallin e një përsoni, i cili shkruan duke shpreh mallin për vandlindjen, për atdheun, për një vend apo për ndonjë ndolli çfarë do qoftë ajo. Pra, edhe në këtë libër autori Camaj, jo pak shpreh mallin e tij për vendlindje e sidomos për “kullën” duke i bërë të ditur lexuesit se “kulla” ka edhe porosit e veta. Kujtimet e tija tregojnë udhëtimin e tij si i ri i moshës 20 vjeçare, ku autori Camaj paraqet jetën e Tij, pra jetën e një të riu, i cili mori rrugën e mërgimit nga vendlindja e tij Malësia për në SHBA, duke përshkruar tërë sfidat e tij që ka kaluar deri në arritjen e sukseseve në tokën e premtuar.

Dr. Pashko R. Camaj, kur vendosi të marrë rrugën e mërgimit ai nuk e pyeti veten se “a ishte ky vendim i gabuar”, por duke parë arritjet e tija dhe suksese në jetën e tij, ai bie në dilemë dhe përsëri pyet veten e tij dhe bie në një vendim se “nuk ishte vendim jo aq i gabuar për mua, jo aq për të ardhmen time, por më tepër për të kaluarën tim”. Këtu autori i librit “Porosia e kullës” Dr. Camaj, kur thotë: “për të kaluarën time” hedhë në dritë ate se në vendlindjen e tij, të parët e tij kanë jetuar në një “kullë” për shumë breza, dhe këtu ai krijon kujtimet e asaj kohe, edhe pse si i ri që ishte, mirëpo ai në atë moment kur e ka marrë rrugën e mërgimit dhe lë vendlindjen e tij thotë se “a kam mëkatuar ndaj tyre”, pra ndaj brezave që kanë jetuar në atë “kullë”, të Malësisë, vandlindjes së tij.

Libri “Porosia e kullës”, në një aspekt tjetër e sidomos tek malësori i trevës nga e ka origjinën autori i librit, por edhe në shumë treva tjera shqipëfolëse mund të zbëthehet edhe si: “kullë”, që emri i saj është përdorur në kuptimin e një shtëpie zkonisht ndërtuar prej guri, ku kanë jetuar një familje e madhe, ku mbrohen traditat e lashta shqiptare, si dhe “porosia” që ka të bëjë me amanetin, pra në një kuptim të mirëfilltë “amaneti i kullës” ku malësori ka marrë veprime vendimtare për familjen e tij dhe jo vetëm. Në këtë kuptim besoj se edhe autori i librit Dr. Pashko Camaj ka pasë trashëguar një traditë të tillë sa që edhe ai vetë atëherë kur mori rrugën e mërgimit, mori veprime vendimtare të dalura nga ajo “kullë” malësore. Kështu që nga ky aspekt autori i librit Dr. Camaj u bazua dhe mori vendimit që ta përshkruaj atë vendim që ka marrun mu aty në atë “kullë” dhe të na hedhë në dritë librin e tij me kujtime të quajtur “Porosia e kullës”.

Kur shletova librin dhe pastaj duke lexuar atë, të bie në sy sesa me mjeshtëri autori i librit ka përdorur kontekstet e fuqishme midis “porosisë” dhe “kullës”, që si fillim e nis me traditat e trevës nga vjen e duke e vazhduar me rrugëtimin e emigrimit të tij, duke përshkruar sfidat që ka kaluar, e duke e përfunduar me arritjet e tij, deri në gradën shkencore Doktor i Shkencave Mjekësore si dhe Sekretar i Federatës Panshqiptare të Amerikë “Vatra”, ndërthurje e këtyre ngjarjeve dhe kujtimeve e cila përkon me sukseset të cilat i ka arritur gjithë këto vite në SHBA. Krenari.

Autori në këtë libër që në fillim të lë përshtypjen se shkruan sikur është duke folur me veten e tij, sepse në të vërtetë ai flet me veten e tij, pasi që para syve dhe në mendjen e tij, zënë jehonë porosit e dalura nga kulla prej ku mori rrugën e mërgimit. Po t’i referohemi librit në të lexuar, në gjuhën e shkruar, në rrëfimin e ngjarjeve, Dr. Pashko R. Camaj ka shklruar bukur, ka rradhitur ngjarjet me një rrëfim jashtëzakonisht të bukur me përsonazhet real duke llogaritur veten dhe motrën e tij dhe ka pëdorur një gjuhë të pastër aty këtu edhe në të folmen e trevën së Malësisë, mbi të cilën ndërtoi “Porosin e kullës”, që për ne mërgimtarët lirisht mund ta quajmë edhe si “libër i mallit”, sepse ngjarjet e përshkruara aty në libër e ngacmon çdo mërgimtarë që ka nisur rrugën e mërgimit të nisur nga kulla e vet.

Ngjarja e përshkruar në librin “Porosia e kullës” e autorit Dr. Pashko R. Camaj, është një libër kujtimesh por edhe një libër shumë emocionues, që autori përshkruan disa ngjarje nga e kaluara e tij si dhe paraqet një realitet të pranishëm në tërë trojet shqiptare, e që është migrimi, një plagë e pa shërueshme e kombit tonë. Autori e pranon dhe e paraqet bukur mirë se e kaluara ka qenë me dhembje dhe sakrifica, por ai nuk e mohon se edhe e tashmja është një hipokrizi. Ai pa në shumë raste na paraqet “porosin”që kishte dhe shprehej në “kullë”, ku e sheh se ajo mbizotëron edhe sot por me një mbizotërim aty këtu të zbehtë, e jo si në kohës kur ai i përjetonte ato “pororsi”. Autori i librit Dr. Pashko R. Camaj në librin e tij “Porosia e kullës” gjithashtu shpreh eksperiencën e jetës dhe sfidat e saj ku do të gjejmë mjaft sekuenca jetësore, ku vetë i ka përjetuar, disa të cilat i ka lënë pas (kaluar) e disa i ka përjetuar edhe për aq vite sa është në mërgim deri në arritjen e sukseve që e bënë një njeri me suksese të merituara, sfida që pothua se i kalon shumica e shqiptarëve në emigrim.

E gjithë kjo që na përshkruan autori në librin “Porosia e kullës”, janë mesazhe të rrepta për të rinjtë që mos ta braktisin vendi e tyre, por edhe nëse e braktisin, bile së pakur të i kenë porosit e “kullës” prej nga kanë dalur dhe kanë lënë vendlindjen e tyre dhe t’i barti ato me vete sepse “ku mbizotëron heshtja, aty mbizotëron brenga”.

Për të mos e vazhduar më tej shkrimin tim gjegjësisht reflektimin panoramik mbi librin “Porosia e kullës” e autorit Dr. Pashko R. Camaj, mikut, kolegut dhe lirisht mund të them se edhe bashkëvendasit tim, edhe pse në mes kemi një liqe që na ndan, Liqenin Labeat (Liqeni i Shkodrës), ku si unë si Dr. Pashku e kemi pasur pasion të jemi në brigjet e tij, dua ta përmbylli me urimet e mia më të pëzemëta për këtë botim, po pa u nda vetëm këtu por duke pritur botime tjera në të ardhme, duke na bërë që gjithnjë të reflektohemi edhe më tej në veprimtarin e tij letrare, shkencore e çfarë do qofshin ato.

Urime dhe gjithnjë suksese mik i nderuar Dr. Pashko R. Camaj.

Sami Frashëri si nacionalist shqiptar dhe modernizues i shoqërisë osmane të kohës së tij

February 12, 2025 by s p

Nikollë Loka/

Si një intelektual modernist osman që ka kontribuar nëpërmjet publikimeve të tij në ndërtimin e identitetit kombëtar shqiptar dhe turk dhe, duke luajtur personalisht një rol në veprimtaritë kulturore dhe politike për formimin e vetëdijes kombëtare shqiptare, Samiu është padyshim një nga intelektualët interesantë evropianë. Si një nga intelektualët më produktivë të Perandorisë së vonë Osmane, ai është vlerësuar si në historiografinë turke edhe në atë shqiptare të shekullit të njëzetë për kontributin e tij në ndërtimin e kombit shqiptar dhe kombit turk. Në historiografitë e dy vendeve kanë mbizotëruar dy versione të ndryshme të emrit të tij: “Semseddin Sami” në Turqi dhe “Sami Frashëri” në Shqipëri, tregues i diferencave në qëndrime ndaj kontributeve turke dhe shqiptare.

Edhe pse dy anëtarë të tjerë të familjes Frashëri (Abdyli dhe Naimi) pranohen si dy nga themeluesit e nacionalizmit shqiptar nga shqiptarët dhe turqit, historianët nga secila palë kanë preferuar të theksojnë kontributet e Samiut në procesin e tyre të ndërtimit të kombit dhe të nënvlerësojnë (ose në rastin turk edhe ta mohojnë) rëndësinë e tij në trashëgiminë e vendit tjetër, duke filluar me mitologjizimin e Samiut në historiografinë turke, sipas të cilit “Samiu ishte një intelektual turk që, një nga pionierët e nacionalizmit turk, që ia kushtoi jetën turqizmit”. Prirja për të neglizhuar nacionalizmin e tij shqiptar, si dhe veprat e tij kushtuar kësaj kauze, mund të shihen në shkrimet e intelektualëve turq pas vdekjes së Samiut në vitin 1904. Në këto punime, nacionalizmi shqiptar i Samiut u shpërfill totalisht dhe u theksua kontributi i tij intelektual në kulturën turke. Në të vërtetë, Sami Frashëri, si një figurë e shquar e Rilindjes Shqiptare dha kontribut të rëndësishëm në peizazhin kulturor të Perandorisë Osmane. Si vëllai më i vogël i Naim Frashërit, ai ndau një përkushtim të zjarrtë për pavarësinë kulturore të Shqipërisë.

Samiu ishte shtetas osman, por ai kishte deklaruar: “Unë jam shqiptar”. Përmes artikujve në gazetën “Sabah”, Sami kishte kundërshtuar tezën se “shqiptarët janë myslimanë” dhe se “shqiptarët ortodoksë janë grekë”, duke ndihmuar me shkrimet e tij që termat “turk” dhe “mysliman” të mos trajtohen si sinonime, sepse, sipas tij, jo të gjithë shqiptarët janë myslimanë dhe jo të gjithë myslimanët janë shqiptarë. Me rritjen e vetëdijes së tyre për veten, shqiptarët po diferencoheshin nga bashkëfetarët, që të lidheshin me bashkëkombasit e tyre. Ky proces u bë nën ndikimin e ideve rilindëse, që hodhën bazat e kombit tonë shumëfetar.

Kontributi i Samiut në zhvillimin e nacionalizmit shqiptar është i padiskutueshëm. Ndërsa kontribuoi aktivisht në zhvillimin e gjuhës dhe kulturës turke, roli i tij në gjuhën, historinë, letërsinë dhe kulturën shqiptare mbetet i pashembullt në analet e Rilindjes Kombëtare Shqiptare. Në fazën e parë të zhvillimit të Lëvizjes Kombëtare Shqiptare, Samiu bëri përpjekje të pajtonte otomanizmin me ndjenjat nacionaliste të shqiptarëve. Në dhjetor të vitit 1878 ai publikoi një artikull në gazetën Tercüman-ı Hakikat, me idenë e këtij pajtimi në mendje. Samiu ndjek rrugën e identitetit mbi baza etnike (brenda kontekstit të otomanizmit) që ai krijoi, duke pretenduar se mban besnikëri ndaj të dy entiteteve në jetën e tij personale, ndaj Perandorisë Osmane si atdheu i tij i përgjithshëm, të cilin ai e quan vatan-i uumumi dhe ndaj Shqipërisë si atdheu i tij, që e quan vatan-i hususi.

Me rritjen e mendimit liberal në atë periudhë, mendimtarët politikë të perandorive multietnike gjetën mënyra për të shprehur identitetet e tyre kombëtare, përmes kallëpeve që u ishin dhënë, si dhe duke shoshitur mundësitë e periudhës. Vepra e Samiut krijon pamjen e një Shqipërie unike që mund të funksiononte brenda kontekstit të otomanizmit. Samiu në fakt punoi në mënyrë të fshehtë dhe indirekte, duke pasur parasysh kushtet, në të cilat ai jetonte në kryeqytetin e Perandorisë. Marrëdhënia e tij e ngushtë me intelektualët modernistë osmanë dhe angazhimi i tij në shtypin e tyre bëri që disa njerëz të besonin se ai nuk ishte shumë i interesuar për lëvizjen nacionaliste shqiptare. Veç kësaj, për shkak të presionit të rëndë të regjimit të Abdul Hamidit II ndaj çdo veprimtarie opozitare dhe mbikëqyrjes së padyshimtë të veprimtarisë së tij, Samiu nuk mund të punonte aq hapur sa intelektualët në qendrat e tjera të diasporës shqiptare: në Sofje, Athinë, Bukuresht, Bruksel, Romë etj. Njihet nga intelektualët shqiptarë të asaj kohe fakti se Samiu përdori marrëdhëniet e tij në Stamboll, për të ndihmuar shqiptarët nacionalistë të ngrinin një shkollë shqipe në Korçë, në vitin 1887.

Sami Frashëri u shfaq si një intelektual osman nën një atmosferë pluraliste politike dhe kulturore të pasqyruar në politikën e osmanizmit. Gawrych zbulon se “Shemsedin Sami Bej Frashëri … ia kushtoi jetën e tij inkurajimit të tolerancës kulturore dhe diversitetit në Perandorinë Osmane”. Por, si një shqiptar i vetëdijshëm për etnicitetin e tij, ai e sheh rrezikun e patriotizmit otoman që synonte të rritej në kurriz të larmisë kulturore dhe etnike. Për mendimin e tij “sado fisnik dhe i shenjtë qoftë uniteti otoman, atij i duhet të lejojë zhvillimin e pluralizmit kulturor brenda komunitetit musliman”. Por, kur Lëvizja Kombëtare Shqiptare filloi të zhvillohet, në kushtet e reja që u krijuan, Samiu mbështeti aspiratat shqiptare për autonomi. Ai thekson domosdoshmërinë e bashkimit kombëtar mbi bazën e etnisë së përbashkët: Sipas tij “Shqipëria nuk është e ndarë pas feve… Një i krishterë është më afër me një muhamedan’ që është më afër tij, se nga një i krishterë që është nga farë tjatërë”.

Ndërsa e përshkruan lidhjen shqiptaro – turke si një lloj shoqërie afatgjatë, përballë copëtimit të pashmangshëm të Perandorisë, Sami Frashëri kishte argumentuar se “kjo shoqëri mund të marrë fund për arsye pragmatike”.

Qasja e tij pragmatike ka sjellë një diskurs radikal në lidhje me bashkëjetesën shqiptaro-turke. Sipas tij, “për shpëtimin e dy popujve duhet t’i jepet fund bashkëjetesës shqiptaro-turke. Përfundimi i bashkëjetesës do të realizohet me luftë politike dhe jo me kryengritje të armatosur”.

Studimet rreth kontributit të Sami Frashërit për nacionalizmin shqiptar dhe atë turk janë trajtuar shpesh si përpjekje për pajtimin shqiptaro-turk, duke e parë angazhimin e tij intelektual si “modeli më i mirë i ndërkomunikimi kulturor, historik dhe ideologjik ndërmjet dy kombeve, të cilët ndanë një pjesë të historisë së tyre të përbashkët brenda Perandorisë Osmane”. Në fakt, me zhvillimin e nacionalizmit, si shqiptarët edhe turqit ishin bërë të vetëdijshëm për diferencat e tyre dhe për nevojën e perspektivës së veçantë kombëtare . Përpara bashkëveprimit me kombet e tjera, veprat e Samiut kontribuan për afirmimin kulturor dhe kombëtar të shqiptarëve dhe turqve dhe për rritjen e komunikimit kulturor brenda shoqërisë shqiptare dhe turke të periudhës.

Posta vë në qarkullim pulla postare për 80-vjetorin e gazetës ‘Rilindja’

February 12, 2025 by s p

B. H. | RTKlive/

Posta e Kosovës, përmes Filatelisë së saj, në nderim të 80-vjetorit të gazetës “Rilindja”, ka vënë në qarkullim postar emisionin e ri të pullave postare.

Ky emision i pullës postare rendit kontributin e gazetarëve, redaktorëve dhe gjithë punonjësve të medies së parë të shkruar në Kosovë “Rilindja”, që nga botimi i numrit të parë të gazetës, më 12 shkurt 1945.

“Botimi i numrit të parë të gazetës kërkonte shumë përkushtim dhe punë, megjithatë falë angazhimit të madh të punonjësve, u arrit që shkronjat e gjuhës shqipe të punoheshin manualisht, në mënyrë që gazeta ‘Rilindja’ të ishte në duar të lexuesve nga 12 shkurti i vitit 1945. Kontributi i gazetës ‘Rilindja’ nuk kufizohet vetëm në fushën e informacionit, pasi që nga viti 1946, bëhet bartëse e aksioneve të shumta për zhdukjen e analfabetizmit dhe të fushatave për arsimimin e gruas. Me bartjen e shtypshkronjës në Prishtinë në vitin 1958, rritet edhe numri i botimeve, kur gradualisht ‘Rilindja’ shndërrohet në gazetë ditore”, thuhet në njoftimin e Postës së Kosovës.

Tutje theksohet se në periudhën e territ informativ të vitit ’90, si rezultat i masave të dhunshme, më 8 gusht 1990 u ndalua publikimi i gazetës “Rilindja”. Megjithatë, më 18 janar 1991, punonjësit e uzurpuar arritën që të vazhdojnë informimin e opinionit vendor dhe ndërkombëtar përmes përdorimit të emërtimit të gazetës “Bujku”.

“Kontributi i jashtëzakonshëm i të gjithë gazetarëve, redaktorëve dhe punonjësve entuziast për tejkalimin e sfidave në mënyrë që gazeta ‘Rilindja’ të arrijë në duart e lexuesve, ka qenë dhe mbetet vlerë e paçmuar në ruajtjen e identitetit kombëtar, si dhe të promovimit të vlerave të lirisë e demokracisë. Ky shënim jubilar le të shërbejë për të reflektuar mbi rolin dhe ndikimin e gazetës ‘Rilindja’, si forcë, motivim dhe shtysë për të vijuar misionin e saj fisnik në të ardhmen”, thuhet tutje në njoftim.