Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Archives for February 2025

Diplomacia aktive dhe pasive e Kosovës me SHBA, BE dhe aleatet tjerë natyrorë

by

Prof.Dr.Fejzulla BERISHA/

Marrëdhëniet ndërkombëtare, veçanërisht për shtetet e vogla dhe të reja si Kosova, kërkojnë një balancë të kujdesshme mes diplomacisë aktive dhe asaj pasive. Të dyja format janë aftësi politike dhe strategjike që kërkojnë inteligjencë, zgjuarsi dhe fleksibilitet për të naviguar në skenën globale. Në rastin e Kosovës, një kombinim i diplomacisë aktive dhe pasive është i nevojshëm për të relaksuar dhe përmirësuar marrëdhëniet me SHBA-në, BE-në dhe aleatët e tjerë natyrorë, duke shmangur izolimin dhe duke siguruar mbështetje afatgjatë.

1. Diplomacia Aktive: Iniciativa dhe Angazhimi i Drejtpërdrejtë

Diplomacia aktive nënkupton një qasje proaktive në ndërtimin e marrëdhënieve ndërkombëtare. Kjo përfshin përdorimin e të gjitha mjeteve politike, ekonomike dhe kulturore për të forcuar pozicionin e Kosovës në arenën ndërkombëtare.

1.1. Iniciativa Diplomatike dhe Strategjitë Proaktive

Lobimi në Uashington dhe Bruksel: Kosova duhet të zhvillojë një strategji të qartë dhe të mirëkoordinuar lobimi në SHBA dhe BE, duke ndërtuar aleanca me vendimmarrësit kyç, senatorët, kongresmenët dhe liderët e BE-së.

Angazhimi me pesë vendet mosnjohëse të BE-së: Një diplomaci aktive dhe kreative mund të ndikojë Spanjën, Greqinë, Sllovakinë, Rumaninë dhe Qipron për të ndryshuar qëndrimin ndaj njohjes së Kosovës.

Zgjerimi i marrëdhënieve me aleatët strategjikë: Kosova duhet të forcojë lidhjet me shtete si Gjermania, Britania e Madhe dhe Franca, duke shfrytëzuar momentumet politike në favor të saj.

1.2. Përdorimi i Diplomacisë Ekonomike

Tërheqja e investimeve të huaja: Përmes diplomacisë ekonomike, Kosova mund të krijojë një klimë të favorshme për investitorët amerikanë dhe evropianë, duke i lidhur interesat ekonomike me mbështetjen politike.

Integrimi në tregjet evropiane: Thellimi i bashkëpunimit ekonomik me BE-në përmes marrëveshjeve tregtare dhe lehtësimit të barrierave burokratike.

1.3. Roli i Diasporës dhe Soft Power

Përdorimi i diasporës shqiptare si forcë lobuese: Diaspora në SHBA dhe Evropë mund të luajë një rol kyç në promovimin e interesave të Kosovës.

Forcimi i diplomacisë kulturore dhe akademike: Kosova duhet të shfrytëzojë fuqinë e saj kulturore, akademike dhe sportive për të ndërtuar imazhin e një shteti modern dhe dinamik.

2. Diplomacia Pasive: Zgjuarsi dhe Kujdes në Politikat e Jashtme

Diplomacia pasive është një aftësi po aq e rëndësishme sa ajo aktive, sepse kërkon durim, menaxhim të krizave dhe shmangien e veprimeve të pamatura që mund të dëmtojnë pozicionin ndërkombëtar të Kosovës.

2.1. Menaxhimi i Krizave dhe Zbutja e Konflikteve

Shmangia e konfrontimeve të panevojshme me aleatët: Politika e jashtme e Kosovës duhet të jetë e kujdesshme për të mos provokuar SHBA-në dhe BE-në me qasje populiste dhe veprime të pakordinuara.

Ndërtimi i marrëdhënieve më të mira me administratat e ndryshme amerikane: Pavarësisht ndryshimeve në qeverisjen amerikane, Kosova duhet të mbajë një qasje konstante miqësore me Uashingtonin.

2.2. Strategjia e Pritjes dhe Adaptimit

Monitorimi i zhvillimeve globale dhe evropiane: Kosova duhet të përshtatet me ndryshimet në politikën e jashtme të SHBA-së dhe BE-së, duke vepruar në përputhje me trendet ndërkombëtare.

Mbajtja e një politike të balancuar ndaj vendeve të fuqishme: Kosova duhet të shmangë qëndrimet ekstremiste dhe të ketë një qasje të matur ndaj rivaliteteve të mëdha globale, si SHBA-Kinë apo BE-Rusi.

2.3. Përdorimi i Diplomacisë së Heshtur

Ndërtimi i marrëdhënieve përmes kanaleve informale: Përdorimi i diplomacisë joformale për të komunikuar me liderët ndërkombëtarë dhe për të negociuar marrëveshje të fshehta strategjike.

Zgjuarsia në komunikim dhe narrativë: Kosova duhet të shmangë retorikën e ashpër dhe të përdorë një gjuhë të mençur që nuk provokon tensione të panevojshme me aleatët.

3. Diplomacia e Balancuar si Çelësi për të Relaksuar Marrëdhëniet me SHBA, BE dhe Aleatët e Tjerë

Për të siguruar një politikë të jashtme efektive, Kosova duhet të adoptojë një model të diplomacisë hibride, duke kombinuar elemente të diplomacisë aktive dhe pasive.

Kombinimi i diplomacisë aktive me atë pasive do të ndihmojë Kosovën të mos e humbasë momentumin ndërkombëtar, por njëkohësisht të mos bëjë gabime strategjike që mund ta izolojnë.

Ruajtja e aleancës me SHBA-në si prioritet absolut duhet të jetë strategjia kryesore e politikës së jashtme të Kosovës, duke pasur parasysh rolin vendimtar të Uashingtonit në pavarësinë dhe sigurinë e saj.

Forcimi i marrëdhënieve me BE-në është një domosdoshmëri për të siguruar integrimin evropian dhe për të kapërcyer sfidat e njohjes nga pesë vendet skeptike.

Zgjerimi i marrëdhënieve me shtete të tjera perëndimore si Gjermania, Britania e Madhe, Franca dhe Italia, për të siguruar një bazë të gjerë mbështetëse për të ardhmen.

Në realitetin e ndërlikuar ndërkombëtar, një diplomaci e zgjuar kërkon ekuilibër mes veprimit dhe pritjes, mes nismës dhe kujdesit. Kosova nuk mund të mbështetet vetëm në një model të caktuar diplomacie, por duhet të përshtatet dhe të veprojë me zgjuarsi në çdo situatë. Diplomacia aktive e ndihmon Kosovën të zgjerojë ndikimin dhe të sigurojë mbështetje ndërkombëtare, ndërsa diplomacia pasive e mbron nga gabimet strategjike dhe e mban në rrjedhën e zhvillimeve globale.

Vetëm një kombinim inteligjent i të dyjave do të mund të relaksojë dhe forcojë marrëdhëniet e Kosovës me SHBA-në, BE-në dhe aleatët e tjerë natyrorë, duke garantuar një të ardhme më të sigurt për shtetin dhe qytetarët e saj.

Cilat janë mineralet e rralla të tokës së Ukrainës, dhe pse i dëshiron SHBA?

by

Analizë nga Rafael Floqi

– Një propozim i diskutueshëm i administratës Trump për t’i dhënë SHBA-së, përfitime me vlerë 500 miliardë dollarësh nga mineralet e rralla të tokës të Ukrainës si kompensim për ndihmën e saj për Kievin gjatë kohës së luftës, janë hequr nga tavolina, tha të dielën, Presidenti Volodymyr Zelenskyy, duke treguar se një marrëveshje më e drejtë është në vijë.

Zelensky më herët kishte refuzuar një draft-marrëveshje amerikane për shfrytëzimin e mineraleve të vlefshme të vendit të tij, si litiumi, i përdorur në industrinë e hapësirës, të mbrojtjes dhe atë bërthamore, sepse nuk përmbante garanci sigurie me çmimin prej 500 miliardë dollarësh.

“Çështja e 500 miliardë dollarëve nuk është më aty”, tha Zelenskyy në një konferencë shtypi në një forum të zyrtarëve qeveritarë në Kiev, duke shënuar tre vjetorin e sulmit rus për pushtimin e plotë të Ukrainës nga Rusia.

Udhëheqësi ukrainas tha se konsiderimi i ndihmës si një borxh për t’u shlyer, do të ishte një “kuti  Pandore” që do të krijonte një precedent që kërkonte që Kievi të rimbursonte të gjithë mbështetësit e tij.

“Ne nuk e njohim borxhin”, tha Zelenskyy. “Kjo nuk do të jetë në formatin përfundimtar të marrëveshjes”.

Nuk janë dhënë detaje të mëtejshme për gjendjen e negociatave. Ukraina ka insistuar në garancitë e sigurisë që duhet të pengojë çdo agresion të mundshëm rus në të ardhmen. I dërguari i posaçëm i Trump për Lindjen e Mesme, Steve Witkoff, tha në emisionin “State of the Union” të CNN se ai pret një marrëveshje këtë javë që e lejon SHBA-në, për të luajtur një rol më të madh në shfrytëzimin e burimeve minerale të Ukrainës.

Sekretari i Thesarit Scott Bessent tha se plani i administratës për mineralet e rralla ishte krijimi i një partneriteti SHBA-Ukrainë, duke e quajtur atë një marrëveshje “win-win” (fitim-fitim).

“Ne fitojmë para nëse populli ukrainas fiton para,” tha Bessent për programin e mëngjesit të së dielës në Fox News Channel.

Shefi i shtabit të Zelenskyy, Andrii Yermak, u largua më herët nga forumi i Kievit së bashku me ministren e Ekonomisë Yuliia Svyrydenko për ato që Yermak th se ishin bisedime me zyrtarët e SHBA për një marrëveshje të mundshme.

Më vonë të dielën, Yermak postoi në mediat sociale se kishte folur me zyrtarët amerikanë, duke përfshirë Bessent dhe këshilltarin e Trumpit për sigurinë kombëtare, Mike Walz, duke thënë se ajo kishte qenë një “bisedë konstruktive”.

“Ne po bëjmë përparim,” shkroi Yermak. “SHBA është partneri ynë dhe ne i jemi mirënjohës popullit amerikan.” 

Të dielën, zëvendësministri i Jashtëm rus, Sergei Ryabkov i tha agjencisë shtetërore të lajmeve TASS se Moska dhe Uashingtoni do të vazhdojnë bisedimet dypalëshe në fund të javës së ardhshme. Ryabkov tha se bisedimet do të zhvillohen midis shefave të departamenteve nga ministritë e jashtme të të dy vendeve, duke shtuar se më “shumë” kontakte po vazhdonin midis palëve ruse dhe amerikane.

Në Ukrainën e shkatërruar nga lufta ndodhen rezerva të konsiderueshme të mineraleve të rralla të tokës, kritike për teknologjitë më të avancuara në botë.  Tokat e rralla, si shpjegon Departamenti i Energjisë i ShBA se janë një seri elementësh kimikë që janë thelbësorë për elektronikën moderne, bateritë dhe gjëra të tjera ngjashme.  SHBA ka nga ato, por jo aq  thuajse në sasitë e disa vendeve të tjera.

Po çfarë mineralesh të rralla të tokës ka Ukraina?

A illustration of some of the rare earth elements in the perdioci table

Sipas numrave: Ukraina ka rreth 5% të rezervave totale botërore të tokave të rralla kritike, sipas të dhënave të OKB-së, Ukraina, sipas Shërbimit Gjeologjik të saj Kombëtar, ka rezerva kryesisht të pashfrytëzuara të mineraleve si tantali, beriliumi dhe niobiumi. Këto minerale kanë aplikime në çdo gjë, që nga kondensatorët në pajisjet elektronike deri tek frenat e avionëve reaktivë.

Në total, qeveria ukrainase vlerëson se ka më shumë se 2.6 miliardë ton rezerva të këtyre mineraleve thelbësore — dhe disa vëzhgues vlerësojnë se stoku mund të jetë deri në 11.5 trilion dollarë. Vendi ka gjithashtu rezerva të konsiderueshme të mineraleve të tjera kritike, si: titani dhe litiumi. Në vitin 2022, shërbimi në gjuhën ruse i UN News raportoi se depozitat e Ukrainës me 21 elementë të tokave të rralla nga lista e 30 substancave që Bashkimi Evropian i përcakton si “lëndë të para kritike”, përbënin afërsisht 5% të rezervave botërore. Këto materiale janë kyçe në prodhimin e pajisjeve për zhvillimin e energjisë “të gjelbër”. Këto përfshijnë litiumin, kobaltin, skandiumin, grafitin, tantalin dhe niobiumin.

“Rreth pesë për qind e të gjitha ‘lëndëve të para kritike’ të botës ndodhen në Ukrainë, e cila zë vetëm 0.4 për qind të sipërfaqes së Tokës,” tha Zëvendës Ministrja e Mbrojtjes së Mjedisit dhe Burimeve Natyrore e Ukrainës, Svetlana Grinchuk, duke folur në një takim të Komisionit Ekonomik të OKB-së për Evropën (UNECE-scale full of Ukraine) në Ukrainë (UNECE-scale full) në Ukrainë.

Zëvendësministri vuri në dukje që në vitin 2022 se Ukraina është një thesar i vërtetë i litiumit. Rezervat e këtij minerali, i cili është kaq i rëndësishëm nga pikëpamja e burimeve të rinovueshme të energjisë, arritën në rreth 500 mijë tonë, sipas një raporti të Akademisë Kombëtare të Shkencave të Ukrainës. Dy vende, Shevchenkivske (Donetsk) dhe Kruta Balka (Zaporiyia), aktualisht ndodhen në zona konflikti.

Një thesar i vërtetë litiumi

“Litiumi, për shkak të ruajtjes efikase të energjisë për njësi të peshës, është bërë praktikisht i domosdoshëm në prodhimin e baterive të automjeteve elektrike (EV). Kështu, mbështetja dhe bashkëpunimi në de-okupimin e mëtejshëm të tokës ukrainase do të përshpejtojë dhe zgjerojë aksesin në lëndët e para kritike ukrainase për Ukrainën dhe partnerët tanë.

Ndërsa kërkesa për grafit, nikel dhe elementë të tjerë të tokës së rrallë po rritet. Organizata Botërore Meteorologjike (WMO) vlerëson se investimet në energjinë e rinovueshme duhet të trefishohen që bota të arrijë një trajektore të emetimeve neto zero deri në vitin 2050.

Një panel i specializuar ekspertësh i mbledhur nga Guterres në vitin 2024 raportoi se kalimi i energjisë nga burimet fosile në teknologji të pastra do të trefishojë nevojën për bakër, litium, nikel, kobalt dhe materiale të tjera deri në vitin 2030.

Përveç kësaj, gjatë dy dekadave të ardhshme, kërkesa për bakër dhe toka të rralla pritet të rritet me më shumë se 40 për qind, për nikel dhe kobalt me ​​60 deri në 70 për qind dhe litium me afro 90 për qind.

Për këtë duhen vënë në punë miniera të reja

Sipas Agjencisë Ndërkombëtare të Energjisë, nevojitet një zgjerim i konsiderueshëm i prodhimit për të përmbushur kërkesën e parashikuar për minerale thelbësore deri në vitin 2030. Për të përmbushur objektivat globale të emetimeve të karbonit neto zero deri në vitin 2030, do të duhet të vihen në funksion edhe 50 miniera shtesë litiumi, 60 nikel dhe 17 kobalti.

Procesi i prodhimit të lëndëve të para kritike ka disa të meta: konsumon shumë energji dhe lë një gjurmë të konsiderueshme karboni. Përveç kësaj, gjenerohet një sasi e madhe mbeturinash që kërkojnë masa aktive të ruajtjes dhe menaxhimit. 

Kina superfuqia e Tokave të Ralla

Infographic: China's Rare Earth Monopoly is Diminishing | Statista

Tregjet për mineralet kritike nuk po formohen më, duke u bërë ndër komponentët e ardhshëm të ekonomisë globale që do të dominohen nga Kina.  Ndërsa vendet perëndimore po flinin, Kina ndërtoi zinxhirë furnizimi të integruar vertikalisht për disa minerale kritike jetike për tranzicionin e energjisë dhe aplikimet e teknologjisë së lartë, duke përfshirë pajisjet e mbrojtjes.

Zinxhirët kritik të furnizimit me minerale janë gjithnjë e më shumë subjekt i manipulimit të qeverisë kineze të fokusuar në krijimin dhe ruajtjen e monopoleve dhe monopsonive.

Dy kompani australiane, operatorë të pronave të litiumit në shkallë botërore që po zhvillonin miniera në Republikën Demokratike të Kongos (DRC) dhe Mali, janë përjashtuar nga partnerët e përbashkët me bazë në Kinë mes mosmarrëveshjeve me qeveritë kombëtare, rënies së çmimeve të aksioneve dhe pezullimeve nga ASX. 

Kontrolli i burimeve do të konsolidojë rolin e Kinës si një bankier qendror në botë për litiumin: ajo tashmë kontrollon rreth 80 përqind të përpunimit dhe një pjesë në rritje të prodhimit global të minierave. Manipulimi i tregut është një metodë tjetër shtrëngimi. Dominimi i zinxhirit të furnizimit të Kinës për disa minerale kritike i jep asaj fuqinë e tregut për të shtypur konkurrencën, siç thekson lideri i industrisë Angus Barker.

Investimi i Kinës në minierat dhe shkrirjen e lateritit të nikelit me kosto të ulët por të dëmshme për mjedisin në Indonezi ka ofruar nikel të lirë për bateri dhe çelik të prodhuar në Kinë. Kjo ka ulur çmimet globale të nikelit, duke kërcënuar qëndrueshmërinë e prodhimit të nikelit me kosto më të lartë, por më të përgjegjshëm nga pikëpamja sociale dhe mjedisore. Investimi i Kinës në kapacitetin e ri të minierave të litiumit në Afrikë dhe Australi dhe dominimi i saj në përpunim mund të shtrembërojë tregun për minerale baterie.  Kina dominon gjithashtu tregjet për disa minerale dhe metale të tjera, duke përfshirë tokat e rralla të nevojshme si për tranzicionin global të energjisë ashtu edhe për pajisjet e mbrojtjes.

Kina ka një rol të rëndësishëm në zinxhirin global të furnizimit me elemente të tokës së rrallë (REEs). Këto elemente janë një grup mineralesh që përbëjnë materialet thelbësore për shumë teknologji të avancuara, përfshirë elektronikën, energjinë e rinovueshme, pajisjet ushtarake dhe më shumë.

Ja disa pika kyçe lidhur me Kinën dhe elementet e tokës së rrallë

    Dominimi Global i Furnizimit: Kina është prodhuesi më i madh i elementeve të tokës së rrallë në botë, duke furnizuar mbi 60% të kërkesës globale. Dominimi i saj e ka bërë vendin një lojtar kyç në ekonominë globale, veçanërisht në industri si automjetet elektrike (EV), turbinat me erë dhe elektronika e avancuar.

    Ndikimi Gjeopolitik: Rëndësia strategjike e elementeve të tokës së rrallë ka sjellë tensione gjeopolitike. Kina ka përdorur, në disa raste, kontrollin mbi këto burime si një mjet në marrëdhëniet ndërkombëtare. Për shembull, në vitin 2010, Kina ndërpreu dërgesat e elementeve të tokës së rrallë për Japoninë për shkak të një mosmarrëveshjeje territoriale, duke theksuar mundësinë e përdorimit të burimeve të tokës së rrallë si leverdi.

    Minierat dhe Trajtimi: Ndërsa Kina ka rezerva të mëdha të elementeve të tokës së rrallë, shumë nga dominimi i saj vjen nga aftësia për t’i rafinuar dhe përpunuar këto materiale. Vendi ka investuar shumë në infrastrukturën e minierave dhe objektet e përpunimit, ndërkohë që shtete të tjera, përfshirë Shtetet e Bashkuara, Australinë dhe Rusinë, fokusohen më shumë në nxjerrjen.

    Kërcënimet Mjedisore: Miniera e elementeve të tokës së rrallë mund të ketë ndikime të rënda mjedisore, përfshirë ndotjen e burimeve të ujit dhe shpërthimin e kimikateve të dëmshme. Kina është kritikuar për dëmet mjedisore në rajonet e minierave të elementeve të tokës së rrallë, megjithatë ka ndërmarrë disa hapa për të rregulluar këtë industri në vitet e fundit, megjithëse me rezultate të përziera.

    Përpjekjet për Diversifikim: Për t’iu përgjigjur shqetësimeve për kontrollin e Kinës mbi burimet e tokës së rrallë, shtetet e tjera po punojnë për diversifikimin e zinxhirit të furnizimit. Shtetet e Bashkuara, Japonia dhe Bashkimi Europian po investojnë në burime alternative të elementeve të tokës së rrallë dhe po zhvillojnë teknologji për riciklimin e tyre. Shtete si Australia dhe Shtetet e Bashkuara gjithashtu po rrisin kapacitetet e tyre për nxjerrjen e elementeve të tokës së rrallë. 

Pasi metalet e tokës së rrallë janë thelbësore për funksionimin e duhur të trurit; në botë, ato janë thelbësore për përparimin.

Në përmbledhje, kontrolli i Kinës mbi elementet e tokës së rrallë është një aset ekonomik dhe gjeopolitik dhe mbetet qendror për të ardhmen e shumë industrive të teknologjisë së lartë dhe energjisë së pastër.

Por pse SHBA është e interesuar për tokat e rralla të Ukrainës

Shtetet e Bashkuara janë të interesuara për elementet e tokës së rrallë të Ukrainës për disa arsye strategjike dhe ekonomike:

1. Diversifikimi i Furnizimit: Ukraina ka depozita të mëdha të elementeve të tokës së rrallë, të cilat janë thelbësore për teknologjitë e avancuara si elektronika, automjetet elektrike dhe sistemet e energjisë së rinovueshme. SHBA është shumë e varur nga Kina për elementet e tokës së rrallë, gjë që paraqet rreziqe për sigurinë kombëtare dhe stabilitetin ekonomik. Duke siguruar akses në burimet e Ukrainës, SHBA mund të reduktojë varësinë e saj nga Kina dhe të diversifikojë zinxhirin e furnizimit.

2. Ndikimi Gjeopolitik: Elementet e tokës së rrallë shpesh përshkruhen si burime “strategjike”. Ndërsa tensionet rriten midis SHBA dhe Kinës, kontrolli ose aksesimi i këtyre burimeve në Ukrainë do t’i japë SHBA-së më shumë mundësi manovrimi në marrëdhëniet gjeopolitike globale. Po ashtu, kjo mbështet integrimin e Ukrainës në sferën perëndimore të ndikimit, sidomos ndërkohë që SHBA kërkon të kundërshtojë fuqinë e Rusisë në Europën Lindore.

3. Kalim në Teknologjitë e Gjelbërta dhe Energjinë: Elementet e tokës së rrallë janë thelbësore për kalimin në teknologjitë e gjelbra, përfshirë automjetet elektrike, turbinat e erës dhe bateritë. Burimet e Ukrainës mund të ndihmojnë SHBA-në të arrijë objektivat e saj ambicioze për energjinë dhe kalimin në teknologji më të pastra dhe më të qëndrueshme.

4. Rritje Ekonomike dhe Krijimi i Vendave të Punës: Aksesimi i elementeve të tokës së rrallë të Ukrainës mund të stimulojë rritjen ekonomike në SHBA, veçanërisht në industri si prodhimi i teknologjisë dhe automjeteve elektrike. Kjo gjithashtu mund të krijojë vende të reja pune dhe të forcojë pozitat e SHBA-së në tregun global të elementeve të tokës së rrallë.

5.Siguria Kombëtare: Elementet e tokës së rrallë janë thelbësore për teknologjitë e mbrojtjes, si avionët luftarakë, sistemet e raketave dhe pajisjet radar. Duke siguruar një furnizim të qëndrueshëm me këto elemente, SHBA mund të ruajë avantazhin e saj teknologjik dhe aftësitë e sigurisë kombëtare.

Ashtu si truri, dhe elementet e tokës së rrallë, janë të brishtë dhe të çmuar. Ato janë burimi më i çmuar, një burim që kërkon kujdes dhe vëmendje për të zbuluar potencialin e tyre të plotë të zhvillimit në të ardhshmen e botës.

Në përmbledhje, SHBA dëshiron të ketë akses në burimet e elementeve të tokës së rrallë të Ukrainës për të siguruar një zinxhir furnizimi të besueshëm dhe të diversifikuar, për të forcuar ndikimin e saj gjeopolitik, për të mbështetur zhvillimin e teknologjive të gjelbra dhe për të ruajtur sigurinë kombëtare përballë konkurrencës globale kineze. 

Nga e kaluara barbare serbe…

by

Prof. dr. Bahtijar Kryeziu/

Vrasja dhe zhdukja e shqiptarëve – traditë serbo-sllave.

(Në 110-vjetorin e ekzekutimit të roganasve nga bandat serbo-çetnike)

Rezistenca shekullore e shqiptarëve në përgjithësi, pra edhe ajo e roganasve dhe e anamoravasve kundër robërisë serbo-sllavo-bullgare, është e shënuar me përplot ngjarje heroike por edhe të llahtarshme, të cilat kanë lënë gjurmë të dhimbshme e të pashlyeshme në zemrat e banorëve të kësaj nahije e më gjerë. Kjo rezistencë vazhdoi, jo vetëm në kohën e pushtimit turko-osman, por edhe pas vitit 1912, pasi që roganasit, gjatë të gjitha ngjarjeve historike-kombëtare dhe mosnënshtrimit nga armiku, çdoherë ishin në ballë të tyre. Kështu që në vitet e para të dhjetëvjetëshit të dytë të shekullit 20, për shkak të rezistencës, mosbindjes dhe moszbatimit të urdhrave të pushtetit serbo-sllav, nga i ashtuquajturi Vojvodë Veliçk Domorovci (I quajtur si Veličko Domorovski, Wikepedija (Slobodna enciklopedija): Lista četničkih vojvoda, https://sh.wikipedia.org/…/Lista_%C4%8Detni%C4%8Dkih…), një çetnik e krimi¬nel i llojit të vet, në vitin 1914, u morën, u ekzekutuan dhe u zhdukën pa gjurmë, nga regjistri i hartuar që më parë, ata roganas të cilët i hante puna më shumë, si: 1. Molla Rexhep Hyseni, 2. Rrustem Ahmet Geci, 3. Ismajl Osman Mehmeti, 4. Vesel Ismajl Osmoni, 5. Halim Ukë Mehmeti, 6. Hasan Hima.

Nga ky ekzekutim, e deshi fati që të shpëtojnë: Ramadan Halim Uka dhe Hysen Fazli Mehmeti, të cilët treguan për kidnapimin, maltretimet e ushtruara ndaj tyre dhe në fund edhe për ekzekutimin e 6 roganasve të cekur më sipër.

Ditën e kobshme, çeta çetnikësh në krye me Vojvodë Veliçk Domorovcin, ia mësyn Roganës. Veliçki ecte rrugës së fshatit me një pjesë të grupit të tij famëkeq (rrëfen Ramadan A. Kryeziu), ndërsa Jefta dhe Niça, dy serbë gjakpirës nga lagjja serbe e Kërshlanëve të Hodanocit, dalin në Cukel (një vend paksa më i lartë në mes të fshatit), për të vëzhguar në mos po ik kush nga shtëpitë e veta. Nga vendvrojtimi i tyre – Cukeli (një vend më i lartë fshati) vërejnë Rrustem Gecin, duke dalë nga shtëpia e xha Ali Himes, të cilin e detyrojnë të dalë te Ura e Musë Veselit, në mes të fshatit. Kur Rrustemi del tek ura, banda çetnike e grupit të Vojvodës, e lidhin Rrustemin. Aty e marrin, sipas regjistrit që kishin, edhe Molla Rexhepin dhe Hasan Himën, e pastaj edhe Vesel Ismajl Osmanin dhe Ramadan Halim Ukën. Pas prangosjes së tyre, ata i dërgojnë në fshatin Hodanoc, në shtëpinë-shtab çetnikësh të Ali Dërvishit. Me të marrë vesh Ismajli dhe Halimi, dy baballarët e dy djemve të tyre të kidnapuar, shkojnë në Hodonoc me shpresë që t’i lirojnë bijtë e vet, Veselin dhe Hasanin, por, për të keqen e tyre, edhe këta dy kidnapohen nga çetnikët dhe i bashkojnë me roganasit e tjerë të prangosur në shtëpinë e Ali Dërvishit. Thuhet se deri në mbrëmje të asaj dite të kobshme, ata janë maltretuar e rrahur pa mëshirshëm. Në mbrëmje, pasi kishte rënë terri, me duar lidhur prapa dhe njëri me tjetrin, nën përcjelljen e çetnikëve, i nisin për në vendin e përgatitur që më parë për ekzekutimin e tyre. Me të arritur në fund të Hodanocit, Ramadani dhe Hyseni, me zhdërvjelltësinë e tyre, arrijnë që t’i lirojnë duart. Nga errësira e madhe, këta dy ulen skaj rruge dhe për fatin e tyre, ekzekutuesit nuk arrijnë t’i vërejnë. Nga frika se do të hetoheshin, ata futen në lumë (Reka e Madhe) për të shpëtuar jetën, madje të zhytur edhe me kokë nën ujë, duke marrë ajër me nga një kërcell kallami (shavari) – kishin rrëfyera ata. Derisa ishin në lumë ata dëgjojnë krismat e armëve – ekzekutimin e dy djemve dhe vëllezërve të tyre pa farë faji e gjyqi. Pas shkrepjes së rafalëve, çetnikët ndezin një dritë për të vërtetuar në mos ka shpëtuar ndonjëri gjallë. Kështu kishin rrëfyer xha Ramadani e xha Hyseni në familjet e tyre pas shpëtimit dhe kthimit në shtëpi, pas një kohe të gjatë, të frikësuar se do të merreshin prapë peng dhe do të ekzekutoheshin nga barbarët serbë.

Ditën kur u morën këta roganas, shumica e banorëve të fshatit, nga paniku në zemër, kishin ikur nga fshati dhe kishin dalë te Guri Gat, siç e quajmë edhe sot atë vend, për t‘i shpëtuar ndonjë masakre të radhës.

Pas këtij aksioni “të spastrimit”, Veliçki, me grupin e tij bëjnë analizën “e suksesit të tyre” për likuidimin e roganasve “rebelë”. Nga regjistri që kishin, vërejnë se nuk e kishin realizuar tërësisht detyrën që e kishin planifikuar, besohet, jo edhe pa “këshillat” e ndonjë anasi puthadorë e servil shqiptar – siç tregojnë edhe sot të afërmit e viktimave.

Të frikësuar nga ndonjë hakmarrje për masakrën e ushtruar ndaj grupit të ekzekutuar të roganasve, çetnikët organizojnë zënien edhe të dy prijësve të fshatit, burra të fuqishëm e trima në zë, kapedanë, jo vetëm fshati: Vesel Ismajl Musa (gjyshi im) dhe Raqip Avdi Sinani. Dhe kështu, pas dy ditësh ekzekutimi të grupit të përmendur, Veliçki, me dinakëri e plan organizon një aksion vullnetar pune (angari), diku të Dheu i Bardh siç quhet sot, me qëllim të futjes në kurth të Veselit e të Raqipit, të atyre që nuk u përkuleshin Vojvodës dhe ndonjë këshilltari të tij. Meqë Veseli e Raqipi dalin me qerre për t’i dërguar në vend të tyre (në atë aksion) shërbyesit e tyre romë (moçmit), banda e Vojvodë Veliçkit, pa vonuar fare i prangosin këta të dytë dhe i dërgojnë edhe këta në shtëpinë e Dërvish Aliut në Hodonac. Nëna e Veslelit, halla Salë, e merakosur për të birin e saj, meqë ai ishte marrë pa paralajmërim dhe i papërgatitur as me rroba e ushqim, e dërgon rrogëtarin (momkin – i thoshin), Jashar maxhupin, për t’ia dërguar Veselit disa rroba e pak bukë në Hodanoc. Jashari shkon në Hodanoc dhe, pasi hyn në shtëpinë e Dervish Aliut, sheh trimat e gozhduar në mur, pa krye e me xhepa të nxjerrë në trupat e tyre (të Veselit e Raqipit). Menjëherë pas asaj që kishte parë “momki” Jashar, kthehet në Roganë, për të treguar ndodhinë. Këtë ua kishte rrëfyer edhe familjarëve të Veselit të masakruar. Jashari, pasi kishte rrëfyer me shumë ankth e trishtim gjithë atë tmerr që kishte parë me sytë e tij, nga ajo ditë e kobshme, ishte larguar nga shtëpia e Vesel Ismajl Musës dhe nga fshati Roganë, pa lënë farë gjurme se ku kishte shkuar, e për të mos u kthyer kurrë më aty. Thuhet se të gozhduarit, para se të japin shpirt, kishin kërkuar vdekjen sa më të shpejtë, porse xhelati (rom) qenkësh përgjigjur: “Jo zotërinj, jo, drapni korr nalt”.

Halla Salë, nëna e Veselit (e gjyshit tim), duke mos dashur t’u besonte fjalëve të rrogëtarit Jashar, e me shpresë që ato fjalë ogurzeza të mos jenë të vërteta ashtu siç i kishte rrëfyer rrogëtari i tyre për të birin e saj, kishte shkuar te një familje fshati që besohej se mund të dinte diçka për fatin e Veselit. Me të trokitur në dyert e asaj shtëpi, del një vajzë, e cila kishte dëgjuar nga familjarët për rastin e Vesleit e të Raqipit dhe i drejtohet nënë Salës: “Mos u mërzit halla Salë, Veselin e Raqipin i kishin pre promë”. Me të dëgjuar këto fjalë bombë, nga zemra e plastë, e shpirti i këputur, nëna e Veselit ia kthen: “N’e paçin pre Veselin, e kam Sahitin”, që ishte vëllai i Veselit: Veseli një burrë shumë i fuqishëm, i cili qerren e druve, në tatëpjetat jo aq të mëdha, e ndalte me dorën e vet e kungullin e çante zakonisht me grushtin e tij të fortë – tregonin e tregojnë edhe sot familjarët dhe të afërmit tanë.

Pas 4-5 ditësh banda çetnike serbe largohet nga Rogana dhe shtabi i tyre në Hodanoc, për të vazhduar “spastrimet” edhe në fshatrat e tjera. Me të kuptuar këtë, sipas rrëfimeve të pleqve tanimë të ndjerë: Selman Musë Veseli, Zylfi Murat Hyseni, Xhemail Fetah Shabani, Salih Shaban Ymeri, Shefki Abaz Musa, roganasit hulumtojnë terrenin përreth Hodanocit për t’i gjetur bile kufomat e Rexhepit, Rrustemit, Veselit, Ismajlit, Halimit, Hasanit dhe të dy të ekzekutuarve dy ditë më vonë (Vesl Ismaj Musa dhe Raqip Avdi Sinani). Porse, me gjithë kërkimet e bëra në ara, përroska e deri në kodrën e Bello Vodës, mbi Hodanoc, askund nuk gjejnë gjurmë kufomash të bijve të tyre. Megjithatë, gjatë këtij gjurmimi, roganasit kishin ndeshur kufoma të shumta njerëzish që ishin marrë nga Malësia e Dardanës dhe ishin ekzekutuar nga çetnikët, në përrenj e shkurre të shpateve të Bellovodës.

Se gjakun e zbulon edhe ferra, siç thuhet në popull, më vonë mësohet se 6 roganasit e ekzekutuar në ditën e parë të kobshme, ishin varrosur, në një arë të një serbi të Kërshlanëve, sot pronë e Hotnjanëve të Starakuqes. Thuhet se para ekzekutimit, sipas një serbeje plakë, ishte përgatitur një gropë e madhe në atë arë, për varrosjen e roganasve të ekzekutuar dhe humbjen e gjurmëve. Dhe, pas ekzekutimit dhe fshehjes së kufomave, gropa ishte mbuluar, po atë natë dhe ara ishte lëruar e tëra. Edhe pse trupat e 6 të masakruarve të grupit të parë supozohet (përafërsisht) se ku ishin varrosur, për gjurmët e trupave të dy të ekzekutuarve dy ditë më vonë (Raqipi dhe Veseli) edhe sot e kësaj dite nuk dihet gjë, as për ata e as për qet e qerret e tyre, “shkollë” kjo e serbëve që u pa edhe në luftën e fundit në Kosovë, ku mbi 1600 vetë ende janë të pagjetur.

Pas bombardimit të të ashtuquajturës Ura e Mbretit, te Dheu i Bardh, gjatë LDB nga ushtria gjermane, Ramiz Hysen Musa me Vesel Vesel Ismailin, djali i Veselit të ekzekutuar, të cilin, me rastin e ekzekutimit të babait të tij, sipas traditës shqiptare e pagëzojnë me emrin e babait, meqë kishte mbetur në barkun e nënës kur ekzekutohet babai i tij, nisen kinse për te Ura e Mbretit, për të marrë shufra hekuri për zhegra – si arsyetim para familjarëve të tyre. Ata as që shkojnë atje, por ia mësyjnë shtëpisë së Vojvodë Veliçk Domorovcit, në Domarovc, për të nxjerrë gjakun e Veselit.

Ramizi (kushëri i Veselit), me Veselin (djalin e Veslit), hyjnë brenda në shtëpinë e Veliçkit, e kur këta kërkojnë ta takojnë Veliçkin, gruaja e tij u del para duke u thënë se “Veliçki nuk është në shtëpi dhe nuk dimë gjë për vendndodhjen e tij”.

Ramizi, si më i madhi që ishte me moshë, hyn brenda, e kontrollon shtëpinë për ta vrarë Veliçkin, në shenjë hakmarrje për vrasjen e Veselit dhe të Raqipit, por edhe të bashkëvendësve të tij. Meqë nuk e gjen atë aty, i bie dy-tri flakaresha gruas së Velçkit, me shpresë se do ta zbulojë të vërtetën përkitazi me Veliçkin, por më kot. Ajo nuk tregon gjë. Vojvodë Velçki atë ditë shpëton pa një ferrë në këmbë.

Nga të dhënat e roganasve, të mësuara më vonë, thuhet se Vojvodë Veliçk Domorovcin, ato ditë, e marrin Ibrahmajt e Kranidellit për ta shpëtuar, duke e fshehur në një qerre të mbushur me kashtë a sanë dhe e strehojnë në fshatin Kranidell. Gjatë rrugëtimit nëpër fshatrat Hodanoc, Roganë, Muçivërc, Veliçki, nga frika, ishte mbuluar me kashtë, por me të arritur te Livadhet e Muçivërcit, rrugës për në Kranipërdell, nga barinjtë e Roganës, ai është parë ulur këmbëkryq mbi qerren e ngarkuar me kashtë.

Për shërbimin e bërë Veliçkit, Brahimajt shpërblehen me disa hektarë tokë në fushën e Qarakocit.

(* Shumë të dhëna të kësaj ngjarjeje i morëm nga Ramadan Abaz Kryeziu (e ky nga gjyshi Shefkiu) dhe unë nga nëna ime Hana (e kjo nga vjehrra e vet, gjyshja ime – Hamidja).

Vrasja dhe zhdukja e viktimave nga çetnikët serbo-sllavë nuk pati të ndalur. Ishte dhe mbetet prore një shëmti sadizmi, sëmundje patologjike, e rrënjosur në shpirtin dhe gjakun e tyre, si dje, ashtu dhe sot. Edhe bashkë-kombësi i tyre serb, Dimitrije Tucoviq, duke pranuar të zezat serbe ndaj shqiptarëve, në një vend thotë se në Lumë, “për dy orë vdiqën 500 shpirtra, fëmijë, gra dhe pleq (1913) – mbështetur në Projektplanin e “Naçertanije”-së, të vitit 1881, për pastrimin etnik viseve arnaute” (Fadil Kajtazi, ˮTelevizioni shqiptar lëshon muzikë serbe, acarohen nga Kosova”, 2 janar 2020. (https://www.botasot.info/…/televizioni-shqiptar-leshon…/).

Për t’u fshehur krimi, kufomat u futën nëpër shtëpi dhe shtëpive ju vu zjarri. Në Tivar ekzekutohen mbi 1600 veta (e përmendet edhe numri rreth 4 mijë të ekzekutuar), kurse në Dubrovnik helmohen mbi 800 shqiptarë. Edhe gjatë LDB-së, të njëjtat banda çetnikësh, të veshur me petkun e ushtrisë proletare, nga viti 1944, deri me 1946, kryejnë masakra të shumta, nga më të tmerrshmet ndaj popullatës së pafajshme shqiptare.

Pa hyrë më thellë në historinë e popullit tonë, sa krenare, po aq edhe e dhimbshme, të njëjtat banda policore-ushtarake, sipas ekspertëve të Asociacionit Amerikan për Përparimin e Shkencës (AAAS), vlerësohet se në periudhën nga 20 marsi e deri më 12 qershor të vitit 1999, kanë vrarë rreth 10.500 shqiptarë të Kosovës, moshash të ndryshme (https://kipred.-org/repository/docs/RAPORTI_KOSOVAR_466917.pdf), kurse mbështetur në të dhënat e Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq vlerësohet se, gjatë periudhës së bombardimeve të NATO-s, janë zhdukur përafërsisht 2.500 persona. Nga ky numër, përafërsisht 2.000 kanë qenë të kidnapuar nga forcat serbe, që nënkupton se ata ishin shqiptarë, disa nga të cilët, mbi 1.600, me ndonjë përjashtim, ishin shqiptarë, të cilët edhe sot e tërë ditën nuk janë gjetur (Sipas Komitetit Ndërkombëtar të Kryqit të Kuq thuhet se mbi 1.600 veta janë të pagjetur (shumica shqiptarë), publikuar më 30 gusht 2020 (përcjell Radio Evropa e Lirë). https://www.xn--evropaelire-jpa/ org/a/kush-jane-te-pagjeturit-ne-kosove/30810611.html). Po ato hordhi dhunuan edhe rreth 20 mijë femra (Vlerësohet se gjatë konflikteve luftarake në Kosovë janë dhunuar rreth 20.000 femra – pjesa dërrmuese shqiptare, por edhe serbe e rome. https://telegrafi.com/20-mije-femra-u-dhunuan-ne-luften-e-kosoves-gjurmet-e-paduk¬¬sh¬me¬-¬ne-emer-te-gjakut-dhe-tokes/+0), pjesa dërrmuese shqip¬tare, në mesin e tyre edhe të mitura. Të gjitha këto të zeza, vetëm sa na e kujtojnë barbarinë (holokaustin) serbo-sllav ndaj popullatës shqiptare, dëshmi këto të hidhura e jo lojëra ndaj të cilave duhet heshtur. Jeta e çdokujt është e shtrenjtë, pavarësisht përkatësinë etnike, racore apo fetare, e dhimbja e të gjallëve për trupat e të dashurve të tyre, të vrarë, të masakruar, e sidomos të atyre të pagjetur, është plagë e pashërueshme, dy herë më e dhimbshme, deri në gjetjen e tyre. Kjo, edhe pas 26 vjet lirie e 17 vjet pavarësie, për arsyet që më së miri i dinë ata që kanë udhëhequr me këtë shtet, nuk u ka prekur ndërgjegjen (sa duhet) për të bërë më shumë për ta e familjet e atyre që ende janë me shpresë e me veshë në krahë, për të ditur diçka më shumë për të dashurit e tyre.

Me këtë rast duhet shtuar se mbetet obligim e përgjegjësi morale e ligjore e udhëheqësve të shtetit tonë, të Republikës së Kosovës, pavarësisht se kush udhëheq me Te, që të bëjnë më shumë për viktimat dhe femrat e dhunuara, duke kërkuar më me ngulm që përgjegjësit të dalin para drejtësisë së organeve të shtetit tonë ose të asaj ndërkombëtare dhe të marrin dënimin e merituar.

Dhe në fund, kur është fjala thjesht për roganasit, duhet shtuar se nuk janë vetëm këta 8 roganas të masakruar, të vrarë e të zhdukur. Sipas disa vlerësimeve tona, fatin e tyre, që nga koha e sundimit turko-osman e serbo-sllav…, del se viktima të atyre sundimeve barbare, janë afro 50 viktima, për të cilat edhe roganasit duhet të bëjnë diçka më shumë.

Ç’është e vërteta, edhe më parë, por në vitin që e lamë pas, me një këshill që formuam, organizuam 3 takime, caktuam komisione e detyra për secilin komision, për vendosjen bile të një Pllake përkujtimore, për të gjithë ata që e kishin pësuar gjatë historisë, porse “nuk patëm kohë” që ta takojmë as dikë nga organet kompetente komunale, e as kryetarin e komunës për të biseduar për sigurimin, përkatësisht lejimin e vendit (të caktuar) për vendosjen e një Pllake të tillë (!), kur dihet se Rogana dikur ishte fshati më aktiv në komunë. Shih për këtë, në vitin 1979, edhe u shpall si fshat i tillë në shkallë vendi, si “Rogaçica ‘79”. Megjithëkëtë, edhe pas kësaj neglizhence nga administrata e fshatit, ky projekt mbetet obligim dhe borxh yni që të kryhet, deshi dikush apo jo. Një nderim e kujtim, për viktimat e tyre, e kanë bërë shumë fshatra të Dardanës, e pse jo edhe Rogana ime?!

Kumtesë e përgatitur për Konferencën shkencore:

“Kamenica në rrjedhat e historisë”,

Kamenicë, 20 – 21 shkurt 2025

NDERIM I VEÇANTË PËR NËNË TEREZËN NË NJU JORK

by

Koncert në Carnegie Hall për të celebruar jetën dhe veprën e Shën Nënë Terezes

                              Marrin pjesë edhe kompozitorë shqiptarë

Nga Frank Shkreli

A person standing at a podium with a flag Description automatically generated
A poster for a musical performance AI-generated content may be incorrect.

Një homazh muzikor për të kujtuar dhe nderuar jetën dhe veprimtarinë e Shën Nenë Terezes në të famshmen Carnegie Hall të Nju Jorkut, ditën e shtunë, 22 Shkurt, 2025. Për të kujtuar dhe për të venë dukje bamirësinë vetmohuese, pa kushte e pa interesa personale ose të tjera, të mugeshës me origjinë shqiptare – e njohur, botërisht, për veprën e saj në shërbim të më të varfërve të botës. Ky concert ishte i pari i tillë që mbahet në Carnegie Hall, kushtuar Nenë Terezes.  Në njoftimin e Carnegie Hall për këtë homazh në nder dhe kujtim të saj, thuhet se Shën Nenë Tereza është edhe për botën aktuale moderne, një shembëll i bamirësisë vetmohuese dhe pa kushte.  Ky celebrim frymëzues muzikor me katër premiera amerikane të muzikës tradicionale dhe moderne, u drejtua nga Maestro Dante Anzolini. Ai drejtoi Orkestrën e Shën Lukës në auditoriumin që mban emrin e violinistit të famshëm Isaac Stern. Dashamirës të shumtë të muzikës dhe adhurues të Nenë Terezës ndoqën homazhin e veçantë të kësaj nate, titulluar “Shtegtim Feje” (A Journey of Faith), kushtuar Nënë Terezës shqiptare. 

Ishte një program që përshkoi vendet që karakterizuan jetën dhe veprimtarinë e Shën Nënë Terezës anë e mbanë botës duke filluar nga vendlindja e saj në Shkup deri në Irlandë e më në fund shërbimi i saj 50-vjeçar në Indi. Ishte një program dedikuar kësaj dëshmitareje të humanizmit për njerëzimin, mbresëlënës, madje edhe për njerzit që nuk besojnë në Zot. sipas organizatorëve të këtij homazhi në sallën prestigjoze të shfaqjeve e koncerteve, Carnegie Hall të Nju Jorkut!  

Reportoari për këtë koncert ishte përzgjedhur ashtuqë të pasqyronte jetën dhe veprimtarinë e plotë, përfshir edhe shërbimin vetmohues ndaj të njerëzve në nevojë – por duke pasur gjithmonë parasysh nevojën që ky program të shërbejë, njëkohsisht, edhe si frymëzim në shtegtimet individuale të jetëve dhe veprimtarive tona në botën aktuale ku jetojmë.

St. Teresa of Kolkata is seen in this undated photo.

“Nëqoftse nuk kemi paqe, kjo ndodh sepse kemi harruar se i përkasim njëri tjetrit!”  Nenë Tereza

Homazhi muzikor, “Shtegtimi i Fesë” ose (The Journey of Faith) kushtuar Nënë Terezes ishte një ide e konceptuar nga mjeshtri i madh, Dante Anzolini, dirigjent dhe kompozitor i njohur. I pyetur nga Radio Vatikani se si i lindi atij kjo ide për të organizuar një homazh muzikor në nder të Nenë Terezës, kompozitori Anzolini tha këto: 

“E krijuam këtë koncert në shenjë nderimi për një nga qeniet njerëzore më të rëndësishme në histori: Nënë Tereza ka qenë shembull i mirëkuptimit, i ndihmës për të varfërit, të pastrehët, të uriturit. Kështu që sapo menduam, së bashku me zotin Wethington, drejtues i këtij koncerti, të bënim një lloj shtegtimi në vendet ku ka jetuar kjo Grua e jashtëzakonshme. Prandaj programi përfshin muzikë shqiptare dhe muzikë irlandeze e, më pas edhe muzikë që të kujton edhe traditën hindu. Pas Indisë, udhëtimi përfundon në Nju Jork, ku zhvillohet pjesa e fundit e koncertit me tre kompozitorë: Nico Muhly, Missy Mazzoli dhe Philip Glass”, u shpreh dirigjenti dhe kompozitori Dante Anzolini.

Ndër kompozitorët pjesmarrës në këtë koncert ishin të pranishëm edhe dy kompozitorë të njohur shqiptarë: Thoma Gaqi dhe Genc Tukiçi.  Programi i hartuar me pjesmarrjen e kompozitorëve të njohur shqiptarë, Genc Tukiçi dhe Thoma Gaqi, të njohur në Shqipëri por dhe më gjërë kontribuan për homazhin në nder të Shën Nenë Terezës: Thoma Gaqi me “Vallja me Dajre” nga Valle Simfonike dhe Genc Tukiçi me “Vals Hyjnor” (Hymn for Mother Teresa) – kishte për për qëllim të tregonte respekt për traditat e ndryshme nepër të cilat ka kaluar Shën Nenë Tereza, por veçanërisht për të treguar edhe për trashëgiminë dhe origjinën shqiptare të preardhjes së Nënë Tereze.  “Po, pikërisht kështu është”, i tha Radio Vatikanit, kompozitori Anzolini, “sepse ajo ishte shembull për ne. Jo vetëm që ajo kishte respekt, por edhe ofronte ndihmë për të gjithë. Duke programuar këto pjesë, krijuam një lloj metafore për jetën e saj”, tha ai. Prandaj, si rrejdhim, vathdoi ai “Kombinuam stilet e ndryshme me një valle shqiptare nga Thoma Gaqi – shëmbull shpërthyes, që e nxit publikun të lëvizë e gati-gati të vallëzojë, me energji të madhe – edhe himnin e Genc Tukiçit kushtuar Nënë Terezës, që këndohet në gjuhën shqipe e shoqërohet nga një orkestër e madhe e një kor i madh, pasuar nga një fragment i Johann Sebastian Bach, shkëputur nga Mundimet e Krishtit, sipas Gjonit”, i ka thenë Radio Vatikanit, kompozitori Dante Anzolini, dy ditë para koncertit.

Në program janë përfshir edhe tre kompozitorë amerikanë, të cilët me këngë kanë ftuar publikun të kërkohet paqa në botë, midis njerëzve.  Ky ishte edhe synimi i kompozitorëve pjesëmarrës në këtë koncert: për të kërkuar paqën duke ndjekur gjurmët e Nenë Terezes, ka thenë Anzolini.  Pjesa e dytë e programit paraqiti një larmi stilesh duke pasqyruar se e gjithë kjo lidhet me, “Historinë, sjelljen dhe respektin e Nënë Terezës për mbarë botën. Propozimi im që, ashtu siç ishte ajo shëmbull për të gjithë ne, për t’i kuptuar dhe për t’i ndihmuar të varfërit, secili prej nesh të bëjë diçka të ngjashme me synimet e këtij koncerti. Nuk mjafton vetëm të dëgjosh muzikë, por duhet të kuptosh edhe mesazhin e saj”, është shprehur kompozitori dhe drejtori Dante Anzolini duke vlersuar koncertin që u mbajtë të shtunën mbrëma, kushtuar Shën Nenë Terezes mbajtur në Carnegie Hall në Nju Jork, të shtunën me 22 Shkurt, 2025. 

Është thenë se muzika ishte shumë e rëndësishme në familjen e Nenë Terezës në vitet e para të jetës së sajë në Shkup. Thonë gjithashtu se muzika është gjuhë universale që zhduk ndasitë dhe që na bashkon pa marrë parasysh ndryshimet krahinore, gjuhësore, raciale, fetare e të tjera. Prandaj, pikërisht, mesazhi i koncertit në Carnegie Hall në Nju Jork organizua dhe u zhvillua në frymën dhe porosinë e Nenë Terezes: se secili prej nesh mund të ndihmojë të varfërit në nevojë dhe se për të realizuar këtë objektiv, le të ecim në rrugën e treguar nga Nenë Tereza. Koncerti me muzikë në sallën madhështore Carnegie të Nju Jorkut, për të nderuar Nenën tonë Tereze, vërtetë ishte ashtu siç ishte programuar nga organizatorët: një rrugëtim ose shtegtim feje, besimi, bamirësie e vetmohimi.  Por homazhi muzikor për Nenë Terezen të shtunën mbrëma ishte, në të njëjtën kohë, edhe një ngjarje e veçantë kulturore me rëndëi për dashamirsit e artit, kulturës dhe muzikës në Nju Jork.

Frank Shkreli

Mother Teresa Concert
A poster for a musical performance AI-generated content may be incorrect.
Provided by arrivalguides.com

Pamje nga salla e madhe e shfajeve teatrale dhe koncerteve muzikore në Carnegie Hall 

Nga “Mbrëmje Muzikore” te “Koncertet” e sotme – Një ndryshim i qetë i emërtimit

by

Dr. Afrim Shabani/

Dikur, në mbrëmjet shqiptare, muzika ishte gjithmonë aty, por emërtimi i saj ndryshonte sipas natyrës së ngjarjes. Kishim mbrëmje muzikore, që krijonin një atmosferë të qetë e kulturore, ku muzika ishte një element i rëndësishëm, por jo i vetmi thelbësor. Kishim mbrëmje rinore, ku ritmet e kohës bashkonin një brez të tërë nën dritat e sallave të improvizuara. Kishim spektakle muzikore, që përpiqeshin të ruanin një lloj serioziteti artistik, dhe ahengje popullore, ku kënga, vallja dhe atmosfera e lirë ishin pjesë e natyrshme e festës.

Por me kohën, këto terma u venitën dhe një fjalë e vetme mbeti për të përshkruar gjithçka: koncert. Në pamje të parë, kjo mund të duket si një lehtësim—pse të komplikohemi me emërtime të shumta kur një fjalë mund t’i mbulojë të gjitha? Por, a është vërtet kështu? A përshkruan fjala koncert atë që ndodh në këto ngjarje?

Në kuptimin klasik, një koncert është një shfaqje e strukturuar, ku artisti interpreton, ndërsa audienca dëgjon. Ka një program të qartë, një fillim dhe një fund të përcaktuar. Në ngjarjet shqiptare të sotme, kjo ndarje nuk ekziston më. Kufijtë mes artistit dhe spektatorit treten; vallëzimi shpesh nis që në notat e para, publiku këndon me mikrofon në dorë, dhe muzika merr trajtën e një feste spontane. A është ky ende një koncert apo diçka tjetër?

Këtë dukuri e vërejmë shpesh edhe në afishet që qarkullojnë në rrjetet sociale. Koncert për Festat Kombëtare!—shkruhet me shkronja të mëdha, shoqëruar me fotografitë e këngëtarëve të njohur. Por çfarë përmban ky koncert? A do të jetë një interpretim solemn, i menduar për të përcjellë madhështinë e një ngjarjeje historike, apo një natë e gjatë kërcimi dhe hareje? Ky ndryshim i qasjes nuk është domosdoshmërisht i gabuar—shqiptarët kemi festuar gjithmonë përmes këngës dhe valles—por ndoshta na lë një boshllëk në mënyrën si e përjetojmë përkujtimin e historisë sonë. A duhet të ketë vend edhe për një koncert në kuptimin e tij të vërtetë, ku muzika dëgjohet me një ndjenjë solemniteti dhe reflektimi?

Nuk dua të jem ai që vendos kufij të rreptë apo që kërkon të “korrigjojë” një përdorim tashmë të rrënjosur. Gjuha, si vetë muzika, evoluon. Ndoshta fjala koncert ka marrë një jetë të re mes shqiptarëve, një kuptim që shkon përtej kornizave klasike dhe përqafon shpirtin e gëzimit kolektiv.

Por gjithsesi, një pjesë e imja nuk mund të mos reflektojë mbi këtë ndryshim. A kemi humbur diçka në këtë proces? A kemi nevojë për një fjalor më të pasur që përshkruan realitetin tonë muzikor më saktë? Apo ndoshta e gjithë kjo është një dilemë e kotë, dhe e rëndësishme është që muzika të mos heshtë kurrë?

Mbase nuk kam një përgjigje të prerë. Por përpara se të klikojmë biletë për koncertin, ndoshta ia vlen të ndalemi për një çast dhe të pyesim veten: çfarë lloj koncerti do të jetë ky?