Gazeta DIELLI nga korrespondenti në Kosovë Behlul Jashari/
PRISHTINË, Mars 2025/ Dita e Verëzës, si Dita e Verës në Elbasan – në Shqipëri në 14 Mars, është edhe në Kosovë në të njëjtën kohë e me rite dhe emërtim të ngjashëm, në rajonin e Prizrenit, të Zhurit, Vërrinit, përfshirë krahinën e Opojës në malet e Sharrit në lartësi mbi nivelin e detit mëse 1.000 metra, në komunën e Dragashit, më jugoren në shtetin e ri të dytë të shqiptarëve.
Në Kosovë, edhe pse ka ide, ende nuk ka organizime institucionale për festimin e Ditës së Verëzës, por ritet e festës së lashtë pagane iliro-shqiptare tradicionalisht janë ruajtur brez pas brezi nga populli.
Ndërkohë, Dita e Vërëzës prej tetë vitesh është festë zyrtare në Prizren, sipas vendimit të Kuvendit të Kumunës.
“Si festë tradicionale është e theksuar në fshatrat e Vërrinit, Lumës dhe të Opojës. Në 14 Mars, fillon ripërtëritja e natyrës dhe si festë do ia shtonte atraktivitetin Prizrenit si qytet turistik”, u theksua me atë rast.
Në mbledhjen e Kuvendit Komunal të Prizrenit në 23 Shkurt 2017, kur u mor vendimi, u lexua shkrimi i vitit 1911 i personalitetit të madh të kombit shqiptar, Faik Konica “Ç’është dita e verës?”, ku theksonte se “Është dita në të cilën stërgjyshërit t’anë, kur s’kish lindur edhe krishtërimi, kremtonin bashkë me Romakët dhe me Grekët e Vjetër, perëndit’ e luleve, të shelgjeve, të krojeve”.
Në Agjencinë Shtetërore-Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë, në një raportim nga Kosova në 14 Mars 2012 shkruaja për idenë se, Elbasani mund të jetë shembull edhe për Prizrenin, për organizime institucionale në festimet e Ditës së Verëzes.
“Kjo pyetje juaj është një ide e mirë për të ardhmen”, tha atëherë koordinatori për kulturën në Komunën e Prizrenit, Urim Ukimeri, duke u përgjigjur në pyetjen nëse ka ide apo iniciativa që në qytetin më të madh jugor të Kosovës Dita e Verëzes të shënohet edhe me ndonjë organizim institucional, si në Elbasan.
Në një foto ekskluzive arkivi të vitit 2010 shihet një fëmi në Opojë, ku në Ditën e Verëzes në dëborë me vezë të ngjyera është shkruar shkurtesa me shkronja të para të emrit në anglisht Albanian Telegraphic Agency – ATA e Agjencisë Telegrafike Shqiptare (ATSH) – Agjencisë Shtetërore Zyrtare të Lajmeve të Shqipërisë, për të cilën mëse çerek shekulli, nga pranvera 1992, raportoja nga Kosova edhe për festimet e Ditës së Verëzes.
Ndërsa, në 18 Mars 1996, në gazetën e përditshme të rezistencës “Bujku”, të vetmes atëherë në Kosovë, themelues-kryeredaktor i parë i së cilës isha, në reportazhin nga kufiri Kosovë-Shqipëri me titull “Muri ndërshqiptar si ‘fundi i botës’”, i dërguar edhe në ATSH dhe që në “Paraqitje e shkurtër e regjistrimeve të gjetur” të Bibliotekës Kombëtare të Shqipërisë e gjejë se është botuar, në 19 Mars 1996, edhe në gazetën Rilindja që dilte në Tiranë pas ndalimit nga regjimi okupues në Prishtinë, mes tjerash, kam shkruar:
“Një grup i të rinjëve dhe të rejave nga rrethi i Prizrenit, ditë më parë ishin penguar të shkojnë në Shqipëri, meqë nuk iu ishin dhënë vizat dalëse nga administrata e instaluar policore serbe në Prizren.
Qëllimi i udhëtimit të tyre në Shqipëri ishte të marrin pjesë në festën e njohur të qytetit të Elbasanit-të Ditës së Verës, Ditës së Luleve, të 14 Marsit.
Donin të shihnin se si kremtohet në Elbasan e njëjta festë që është edhe në Prizren e rrethinë”.
Në Opojën e njohur për dimrat me shumë dëborë e pranvera ca “të vonuara”, në prag të Ditës së Verëzes, pasdite dhe në mbrëmje të rinjë, po edhe fëmijë, ngjiten bjeshëve, te krojet që nuk shterrojnë kurrë, mbledhin bimë, lule, drunj e shkurre dëllinje, dhe ndezin zjarre.
Vezët e ziera e të lyera, cakërrohen me njëra-tjetrën në garën cila është më e forta, ndërsa të spërkatura me ujin e krojeve hahen në bjeshkë dhe në shtëpi për shëndet e jetëgjatësi.
Në Ditën e Verëzës zgjimi është i hershëm dhe vazhdojnë ritet e festës, pjesë e së cilës janë edhe këngët e vallet, edhe gatimet e traditës me miell misri apo gruri, por që nuk janë ballokume Elbasani, edhe pse të ngjashme janë.
Në drekën e Ditës së Verëzës në tryeza-sofra shtrohet edhe mishi i qengjit, sipas traditës së këtyre anëve me blegëtori të zhvilluar.
Dita e Verëzës festohet nëpër familje, së bashku, si dhe me vizita te fqinjët e farefisi, me besimin se sjell fat, shëndet, mbarësi, e dashuri njerëzore.
Në këtë ditë që është e verës së re, ritet, përfshirë edhe lulet e bimët që vendosen mbi portat e shtëpive, ndërlidhen edhe me zgjimin e bimësisë, gjallërimin, kalimin nga dimri në pranverë.
Afër Prizrenit dhe në kufi me Shqipërinë, në rajonin e Vërrinit, në festime në fshatin Zhur, vezët e ziera i ngjyrosin fëmijët dhe bashkë me të rinjët dalin në zonat malore të afërta, ku mbledhin lulen e parë që lulëzon në pranverën e herëshme, luleborën.
Nënat zhurjane bëjnë gatimin tradicional, flinë, si dhe shumë gatime të tjera të veçanta për Ditën e Verëzës, që ështe edhe dita e vizitave të shumta mes të afërmëve dhe familjarëve.
“Ani mori Verë moj e lumja Verë
Ani dita e parë o ani e Pranverës o”.
Këto janë vargje të këngëve që këndohen në këtë festë të Ditës së Verëzës në Zhur, fshatin më të madh të Kosovës afër vendkalimit drejt Shqipërisë në Vërmicë-Morin nëpër Autostradën e Kombit.
Verëzës i këndohet edhe në 13 Mars – në mbrëmjen e pragditës së saj, derisa në çdo lagje të fshatit të rinjtë ndezin zjarre “që t’i japin sa më shumë fuqi Diellit”…
. Në këtë periudhë, spitalet ruanin lidhjen simbolike dhe materiale me Kishën dhe Doktrinën e Krishterë, bazuar në idenë se trupi dhe shpirti ishin të lidhur ngushtë dhe të ndikuar reciprokisht. Prandaj, mjekët refuzonin të trajtonin pacientë që nuk kishin bërë një rrëfim, pasi sakramenti i rrëfimit e pastronte shpirtin nga mëkatet (9). Mjekët ishin murgj dhe nëpërmjet praktikimit të mjekësisë nëpër manastire ata lehtësonin mjerimin njerëzor (10). Shërbimi mjekësor ofrohej falas, sepse gjithçka lidhej me bamirësinë. Kjo bëhej konform mësimeve të dy Etërve të mëdhenj të Kishës, Shën Agustinit dhe Shën Ambrozit, të cilët predikonin detyrimin e kujdesit shëndetësor ndaj të sëmurëve (11). Duke qenë se spitalet ndodheshin pranë manastireve, ata shpesh imitonin manastiret. Pacientëve u kërkohej herë pas here të ndiqnin rregullat e manastirit dhe disa spitale pranonin 12 pacientë meshkuj, duke ju referuar në mënyrë të qartë 12 Apostujve të Jezu Krishtit (12). Ndërtimi dhe mënyra e organizimit të spitaleve të moçme në Arbëri gjatë Mesjetës së Vonë u bë sipas dy modeleve, atij me ndikim bizantin ose lindor dhe atij me ndikim të fortë italian ose perëndimor. Kjo kushtëzohej nga vetë pozicioni gjeografik i vendit tonë, midis Lindjes dhe Perëndimit. Gjatë viteve 1327-1335, u ndërtua Spitali i Deçanit (ku trajtoheshin të sëmurët nga epilepsia, tuberkulozi, reumatizmi dhe leproza), më vonë Spitali i Prizrenit dhe Spitali i Artanës/Novobërdës, por gjithashtu në disa burime të shek. XIV ndeshim edhe gjurmët e para të dokumentuara për zhvillimin e farmacisë, kur në vitet 1339-1340 në Prishtinë përmendet farmacisti i shquar i kohës, Zanini (13). Burimet e kohës dëshmojnë në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë për ekzistencën e një numri të konsiderueshëm spitalesh dhe të disa prej barnatoreve ose farmacive të para në Arbëri në qytetet e Albania Veneta, si: Shkodra, Durrësi, Lezha, Drishti, Ulqini, Tivari, Budva dhe Kotorri. Vetëm brenda mureve të qytetit të Kotorrit kishte 3 spitale, të cilët ishin: “Hospitale S. Crucis (Spitali i Kryqit të Shenjtë)”, “Hospitale Spiritus Sancti (Spitali i Shpirtit të Shenjtë)”, që u shërbenin të varfërve (pauperum) dhe “Hospitale S. Lazari (Spitali i Shën Lazrit)”, i cili shërbente posaçërisht për trajtimin e lebrozëve, pra një Leprosarium i mirëfilltë, dhe që përmendet për herë të parë në burimet e shkruara në vitin 1431 (14). Nga ana tjetër, janë vetë statutet e disa prej qyteteve të lulëzuara të Arbërisë Veneciane, që dëshmojë në mënyrë të qartë kulturën e lartë shëndetësore që ekzistonte, jo vetëm nëpër manastire, por edhe jashtë tyre, në qytetet mesjetare arbëre. Në disa prej këtyre statuteve përfshihen rregullore që tregojnë një shqetësim për shëndetin e publikut, ku ndalohet shitja e peshkut jashtë tezgave të tregut të peshkut, ndalohet shitja e kafshëve të ngordhura apo shitja e mishit të qenit në vend të mishit të dhenve, ka rregullore për mbrojtjen e pastërtisë së rrugëve, kanalizimeve, puseve, përrenjve e lumenjve dhe çdo shkelës penalizohej me gjobë ose me ndëshkim trupor (15). Pra, të gjitha këto evidenca, që i ndeshim te statutet e qyteteve arbëre, hedhin poshtë mendimin e përgjithshëm se gjatë Mesjetës qytetet kanë qenë shumë të ndotur. Ndërsa, përsa i përket Mjekësisë duhet të theksoj se asokohe, shtetet italike kanë qenë lider në këtë fushë, siç kemi edhe sot Italinë. Që në shek. XI, në qytetin Salerno, në bashkëpunim me Manastirin e Monte Casino, u themelua shkolla e mjekësisë (Universiteti) ose qendra më e madhe e studimit dhe e mësimit në Botën e Krishterë, e cila u vu në krye të rilindjes së mjekësisë në Europë (16). Të gjithë universitetet dhe shkollat mjekësore u krijuan fillimisht në Itali dhe më pas u zhvilluan nëpër vende të tjera të Europës. Kjo është arsyeja pse pjesa më e madhe e mjekëve më të njohur gjatë Mesjetës së Vonë kanë dalë nga Universitetet italiane, po ashtu edhe spitalet dhe farmacitë më të njohura në Arbëri janë themeluar kryesisht në qytetet e Arbërisë Veneciane. Nga hulumtimet e medievistit të shquar shqiptar, J.Drançolli, së fundmi mësojmë edhe një fakt tjetër shumë interesant, i cili mbart një rëndësi të veçantë. Duke u mbështetur në dokumentet zyrtare të ruajtura në Arkivin Shtetëror të Padovës dhe Arkivit Shtetëror të Dubrovnikut, ai flet pikërisht për mjekun personal të Gjergj Kastriotit-Skënderbeut, i cili ishte “Gjergj Spani”, pjesëtar i familjes së njohur bujare dhe princërore të Arbërisë, që pasi mori doktoraturën në shkencat mjekësore në Universitetin e Padovës, në Itali, u bë i njohur si mjek dhe bibliofil mjekësor jo vetëm në Padova, por edhe në Piove di Sacco, pranë Padovës, një qendër e njohur edhe sot për mjekësinë moderne (17). Pra, me pak fjalë, pranë Kryeheroit shërbente një mjek arbër i specializuar në njërin prej institucioneve arsimore më të shkëlqyer të Europës Perëndimore.
