Behar Gjoka/
“Jeta ime âsht nji luftë për gegnishten” – thotë Martin Camaj, një luftë për mbijetesën, frymën e qenies, të dikurshmen dhe ardhmninë, një luftë jo me mbetë gjallë, por me ruejt të pastër fillin e amës së gjuhës dhe artit, mbi të gjitha me shpëtue shpirtin krenar të shqiptarit. Tekstet letrare/joletrare, gjuhësore/studimore, pa asnjë përjashtim, M. Camaj, i realizoi në gegnishte, pra në variantin letrar më të hershëm të historisë së gjuhës shqipe. Përveçse këtij varianti në krijimtarinë e gjerë dhe të larmishme letrare dhe studimore, kemi të pranishme një mori fjalësh të arbërishtes, një variant tjetër i hershëm dhe bashkëkohor i ligjërimit të shqipes. Madje, mund të themi se ky ligjërim, pra në gegnishten e përpunuar, shoqëruara me leksik të arbërishtes, kaq i shtrirë dhe funksional në veprën e tij, përveçse shenjë e vetëdijes autoriale, është dëshmi e ruajtjes dhe pasurimit të gjuhës shqipe në harkun kohor të bashkëkohësisë. Prania e gegnishtes dhe arbërishtes, me ngjyresa shprehëse dhe sendërtuese, pasuruese dhe përplotësuese të shkrimit në gjuhën shqipe, figuruese dhe plasuese të teksteve letrare, ka ndikuar në shpalimin e një realiteti letrar të mëvetësishëm dhe unik, vetjak dhe origjinal. Në këto dy koine, padyshim më të hershmet letrare, ku gegnishtja promovohet me Mesharin e Buzukut, e shoqëruar edhe me praninë e stilemave ligjërimore të arbërishtes, e cila e ka nisur shtegtimin me E Mbasme e Kërshtenë të Matrëngës, zë fill shkrimi i gjuhës shqipe, pamëdyshje edhe shkrimi letrar, andaj vijimi i lëvrimit të tyre në kushtet e ndalimit me ligj të pashpallur, por edhe në mungesë të atdheut dhe të shqiptimit të gjuhës amë, ndikon për ta parë kryekëput vetëm si një dukuri të vetvetishme dhe unike të letrave shqipe.
Unike si gjuhëshkrim dhe shqiptim letrar, e ngjizur me vetëdije dhe dëshirë kreative, veçmas si më e spikatun për harkun kohor të lavrimit dhe shpalimit modern të shqipes, të ngjeshur më shumë, me sprova të dështuara, të shkrimit si shërbesë dhe antishërbesë joletrare, por edhe me eksperimentin e pandërprerë të sendërtimit të artit të fjalës. Aq më tepër, që me veprën letrare të Martin Camajt, kemi të bëjmë jo vetëm me një zgjedhje autoriale, por edhe me një vetëdije shkrimore, shkencore dhe artistike, gjuhësore dhe letrare, të dëshmuar në morinë e kaq shumë teksteve letrare, ku gjejmë të lavruar të gjitha gjinitë dhe llojet letrare, mbase me faktin e një përgjegjëshmërie të lartësynuar shkrimore/letrare të mbajtjes gjallë dhe në lartësinë e merituar të këtyre dy varianteve të hershme të shkrimit letrar, pra të gegnishtes dhe arbërishtes, si një gjurmë ligjërimi e pashkëputshme, po kaq e evoluimit të thellë të gjuhës shqipe. Martin Camaj e lëvroi gegnishten dhe arbërishten, porse si pak të tjerë shkrimtarë të letrave shqipe, e pa letraren si një proces të shumëfishtë dhe si një proces eksperimental:
– Që përfshin brenda vetes njohjen e përvojës së mëhershme, të letërsisë së përbotshme dhe asaj të shkruar në gjuhën shqipe, gjithëkohore dhe gjithëhapësinore, çka dëshmohet me tepri në përthithjen e shumicës së teksteve të shkruara prej tij.
– Që përmbledh në vetvete praninë e eksperimentit letrar dhe gjuhësor, të gjerë dhe të përfunduar në shumicën e teksteve, si një akt që shkatërron rregullat fikse dhe njëherit shpik të tjera, ku do të majftonte sjellja në vëmendje e teksteve poetike Nema, Buelli dhe Palimpsest, si dhe teksti më natyrë sinkretike letrare, ku janë bashkëlidhur në një situatë të pashqitshme, poezia me prozën, pra Dranja ose kryevepra e shkrimtarit, siç e përcaktojnë lexuesit dhe studiuesit.
– Që mbetet tekembramja vetëmse një akt shkrimor autorial, që i mbishtresohet arritjeve të letrares në të gjithë pentagramin e vet ekzistencial, gjë që preket sidomos nga lëvrimi i gegnishtes dhe prania e arbërishtes, gjithnjë në rrethanat e ndalimit të tyre, tashmë vetëm si akt letrar i pastër. Prania dhe roli i tij si autor specifik dhe i papërsëdytshëm në letrat shqipe, si letrare dhe gjuhësore, sidomos i formatit të bashkëkohësisë, madje si një nga rastet e vetëdijshme kur dëshiron dhe aspiron, që ta zbulojë universin letrar të sendërtuar jo rastësisht me variantet e gegnishtes dhe arbërishtes, porse edhe si një fakt dhe dëshmi e kërkimit të vazhdueshëm të sprovës dhe eksperimentit letrar, që pa asnjë përjashtim përfundon me kualitet. Pohimi i bërë nga vetë shkrimtari, pamëdyshje në një çast dëshpërimi dhe vetëdije të plotë, më tepër ngjan me një thirrje dhe klithmë të mbrame të Martin Camajt, si një lajm dhe kumt i rrezikut të kanosur, sjell në fokus gjithë situatën e sipërmarrjes së ligjërimit, letrar dhe gjuhësor, studimor dhe të kritikës letrare, pikërisht në këto dy variante, por edhe të qasjes për t’i përkushtuar gegnishtes, por jo më pak edhe arbërishtes, në të gjithë jetën, si dhe në të gjitha aspektet e shpërfaqjes së tyre.
Këtë rrethanë e sqaron J. Lankshi, ish-student dhe përkthyes i disa teksteve të shkrimtarit, kur shkruan: Puna s’âsht që nuk e njihte gjuhën e unjisueme. Ai i njihte fort mirë të gjitha varietetet e gjuhës shqipe. Nuk do kishte pasë telashe me shkrue tosknisht apo unjisuemisht. As nuk shkruente gegnisht për shkak të njifarë komoditeti ose të të kenët i mësuem me gegnishten. Camaj e përdori gegnishten në bazë të nji vendimi dhe vullneti të kjartë e të vetëdijshëm – me luftue për gegnishten. Pra, arbërishtja dhe gegnishtja, sidomos kjo e fundit, gjithnjë simbas Joakim Lankshit, është përjetuar dhe projektuar nga shkrimtari si një aspiratë dhe betejë në mbrojtje të gjuhës dhe kulturës shqiptare, në mbrojtje të hershmërisë dhe mbijetesës së vlerave të gjuhës dhe letërsisë shqipe. Këtu më tepër se gjithkund tjetër, në qasjet jo dhe aq të shumta ndaj autorit dhe veprës së tij, portretizohet figura madhore, letrare dhe gjuhësore e Martin Camajt, si dhe vetëdija e shpallur për të shkruar në këto variante letrare, e jo në gjuhën e njësuar. Po kaq rëndësi, në këtë kontekst dhe më gjerë se sa kaq, merr edhe pohimi i bërë prej tij, gati në mënyrë të drejtëpërdrejtë, që në fakt rreket të zbulojë tiparet më thelbësore të shkrimit të gegnishtes, si ligjërim shkencor dhe letrar të autorit, teksa shkruan: Duhet theksue se lufta e Camajt për gegnishten nuk ishte nji luftë qorre, për gegnishten e kohës së Fishtës.
Camaj angazhohej për parimin jo të divergjencës, por të konvergjencës së gegnishtes me “gjuhën e njësuar », si një arsye më e fortë, që e zbulon realitetin dhe rrethanat e ndalimit, por i tipareve të ndryshme shkrimore, letrare dhe gjuhësore, krahasuar me shkrimin e Fishtës, patriarkut të poezisë epike shqipe, e mallkimit dhe sqarimit të mos përfshirjes së veprës së gjerë dhe përplot laryshi të Camajt, në meritën që bart letrarja e sendërgjuar prej tij, në vetmi dhe angështinë e mungimit të atdheut dhe njerëzve të dashur, ende sot e gjithë ditën, në panteonin e letrave shqipe. Në mbështetje të kësaj teze, që nuk ka gjasa të lihet përanash debatit përmbi gjuhën dhe letërsinë për shumë kohë, në njëfarë mënyre është edhe A. Klosit, ku spikatet thënia e tij: Vepra e një jete me produktivitet të pazakontë mund të ndahet në veprim letrar, veprim filologjik, veprim kulturor.
Ndërsa të parit i rri kurorë mbi krye poezia, veprimi filologjik përshkohet fund e krye nga rezistenca gjuhësore, shprehur në ruatjen e gegnishtes letrare për brezat më të rinj, që në fakt e zbulon kontributin e tij në prekjen e shenjave të gjithanshme dhe përfaqësuese të veprës dhe të figurës së shkrimtarit, si dhe hedh piketa të qarta të trajtimit dhe verifikimit të kreatives, letrare dhe gjuhësore të sendërtuar prej autorit. Lankshi, në një pohim tjetër, në pamje të parë krejt si një rast i zakonshëm, në fakt zbulon dhe shenjon pengimin kryesor të teksteve të tij në marrëdhënie me lexuesin e sotëm, kur nënvizon: Gjuha e Martin Camajt mund të jetë nji si pengesë tjetër në përceptimin e veprës së tij e cila nga shumëkush apostrofohet si ikonë e lashtë dhe e vyer, por njihet bukur pak. Gjuha e kësaj vepre, ndonëse âsht nji gegnishte mjaft e moderueme, prapëseprapi e ballafaqon lexuesin jo vetëm me pasuninë e pazakontë të frazeologjisë së gegnishtes, por në radhë të parë edhe me jo pak lekseme pak të njohuna a të panjohuna – kjoftë nga leksiku i letërsisë së vjetër shqiptare, sidomos i asaj të arbëreshëve të Italisë, apo kjoftë edhe neologjizma të krijuem nga vetë Camaj.
Përcaktime të këtilla, sugjeruese dhe shpjeguese, tipizuese dhe karaketrizuese, sa i përket natyrës së letrares së lëvruar nga Camaj, pra duke vijuar me vetëdije dhe magji shkrimi lavrimin e gegnishtes, si ligjërimi letrar dhe studimor, porse duke marrë dhe futur në tekstet e tij edhe shenja të përfillshme të arbërishtes, që në fakt jo vetëm në distancë kohore, por edhe në vijimësinë e qëndrimit të mbajtur ndaj tij, janë mallkimi dhe lavdia e shkrimtarit. Ligjërimi i gegnishtes, padyshim dhe përngjitazi me të, i shenjave të arbërishtes, përbën një rast specifik dhe unik në harkun kohor të letërsisë bashkëkohore shqipe, madje të vetmin akt të konsekuencës dhe koherencës për të ligjëruar me anë të tyre, edhe në mërgim, madje në kushtet e ndalimit të kthimit në dheun amë, por edhe të braktisjes absurde dhe pa një shpjegim logjik, të ligjërimit të gegnishtes edhe në Kosovë. Këtu, ndoshta me ndonjë përjashtim të vogël, siç ka ngjarë fillimisht me tekstet në prozë të Anton Pashkut, të cilat u shkruan dhe lavruan në gegnishte, porse dikur-dikur, mbase trusuar nga rrethanat e pazakonta të standartizimit të ligjërimit letrar dhe gjuhësor, mjerisht si mënyrë funksionimi më tepër në nivelin e një rregulloreje të njësuar, pjesërisht ato tekste u përpunuan në situatën e ligjërimit të njësuar të gjuhës shqipe. Shkrimi letrar, në variantin e gegnishtes, me shenja të arbërishtes, përbën një akt dhe dëshmi të cilën lexuesë dhe studiuesë të ndryshëm e përjetojnë dhe trajtojnë në linja, shpesh krejt të përkundërta, midis tyre:
A – Linja zyrtare e të dy anëve të kufirit, pra qofshin profesorat dhe akademikët e Shqipërisë (të lëmit të studimeve letrare dhe gjuhësore), po ashtu ato të Kosovës, faktin e shkrimit të gegnishtes dhe arbërishtes e përjetojnë si një akt i ndryshëm, madje krejt i përkundërt me zhvillimin normal, që ka marrë gjuha dhe letërsia shqipe, fill mbas kodifikimit të saj, me norma dhe rregulla të një standardi detyrues (sa gjithnjë e më shpesh të përkujton një rregullore të mirëfilltë ushtarake, e cila në rrethanat e lirisë së shprehjes përfaqëson një pengojcë për shpërfaqejn e diversitetit gjuhësor dhe letrar) për gjuhën e komunikimit të gjerë, tipik në shkolla dhe administratë, në media dhe në mjediset shoqërore, por mjerisht me funskione unifikues për gjuhën e letërsisë.
Pasojë e këtij gjykimi dhe qëndrimi, thelbësisht përjashtues dhe ngushtimi të hapësirave të ligjërimit letrar, madje me mangësi shkencore në marrëdhënie me realitetin ekzistencial të gjuhës shqipe, pra që nuk e vë në lëvizje idenë e diversitetit (ndryshueshmërisë) gjuhësor dhe letrar, patjetër si shenjë e përfaqësimit të qenies, ndonëse e pa shprehur hapur, jo prej padijes së tyre, por më shumë prej hipokrizisë së heshtjes bizare (nënkuptohet të botëkuptimit ideologjik dhe sociologjik), janë faktet e një formulimi të habitshëm të natyrës së krijimtarisë së shkrimtarit Martin Camaj, pra kryesisht si autor i së kaluarës, e më liksht ende si poet vetëm i gegnishtes, e jo i shqipes (sikur gegnishtja nuk i përket gjuhës shqipe), si poet cilësor dhe jo si prozator dhe dramaturg i letërsisë shqipe, pra gjithnjë duke ia mohuar ose harruar qëllimisht një pjesë të përfillshme të vlerave letrare të krijuara praj tij. Linja e mallkimit dhe ndalimit të Camajt, si emër dhe vepër gjuhësore dhe letrare, për faktin e lëvrimit të gegnishtes, si dhe më jo pak shenja leksikore të arbërishtes, përpos tjerash ka të bëjë, më tepër:
– Me përjashtimin nga hierarkia letrare, e variantit më të hershëm të letrave shqipe, pra të krijimtarisë së Buzukut, Budit, Bardhit dhe Bogdanit etj. , si dhe e kundrimit të këtij formati të ligjërimit parak dhe zanafillor të shqipes, nga një masë e përfillshme e studiuesve të zyrtarshëm, e tyre si vetëm me vlera gjuhësore dhe historike, pra duke ia mohuar praninë e vlerave letrare. Për shqyrtuesit zyrtar të letërsisë shqipe, letërsia e mirëfilltë zë fill me De Radën dhe N. Frashërin, që i përkasin shekullit të XIX, ku vetëkuptohet se kemi një shpikje të radhës, me termin letërsi e mirëfilltë. Prej këtu merret vesh se pjesa e mëhershme, duke mos qenë e mirëfilltë, gjithnjë simbas studiuesve të zyrtarshëm, nuk i përket letrares që do të duhet të lexohet dhe konsiderohet si e tillë.
– Me shpërfilljen e ligjërimit të gegnishtes (po kaq të variantit të arbërishtes, porse me një fakt të shpërdorimit të saj diç më tepër, sepse ajo tashmë është përkthyer në shumicën e vetë, e pothuajse është zhdukur gjuha e autorit) edhe më përtej sinoreve zyrtare, para dhe mbas lirimit të vendit nga pushtuesit e radhës, që të shpien krejt natyrshëm tek moti jo fortë i largët 1972, që kodifikoi njësimin e gjuhës shqipe, por bashkë më të realizojë, në mënyrë të fshehtë dhe të pashpallur me ligj, edhe ndalimin e ligjërimit të letërsisë me variantet e mëparshme, pra në gegnisht dhe arbërisht, që në fakt ligjërimin letrar të shqipes, nga me shumë ngjyresa, e unifikoi deri në shterpësi shprehëse, saqë shkrimtarët e periudhës unifikuese ngjajnë si të ishin vëllezër siamez dhe pa asnjë nuancë dallimi të ndërmjetshëm.
– Me pikësynimin e realizuar, tashmë në fshehtësi dhe pa asnjë rezultat me vlerë kodifikimi të shkrimit letrar, për përkthimin në gjuhën e njësuar të shumicës së teksteve të shkruara në variantin e arbërishtes (të De Radës, Serembes, Darës, pra jo transliterim i teksteve të tyre, por ndryshim vargjesh dhe konceptesh), ndërsa ka shpëtuar Z. Skiroi, thjesht dhe vetëm nga fakti sepse ka qenë anëtar i partisë fashiste (çka bëri që të përzihej për shumë kohë nga panteoni i letrave shqipe), por edhe të ndonjë teksti në gegnishte, rrekje të cilat mbetën në zgrip për shumicën e shkrimtarëve.
– Me ngritjen e nivelit gjuhësor, letrar dhe shkencor, veçmas të tjerëve, nga shkrimtaria e Camajt, një ligjërim letrar modern dhe një eksperiment i pandërprerë në të gjithë gjinitë dhe llojet letrarë, madje duke dëshmuar kështu qartësisht, me tekstet të shumta dhe të larmishme, se koineja letrare e gegnishtes, natyrisht pa harruar atë të arbërishtes, jo vetëm nuk ka vdekur, por ka të gjitha shanset e mbijetesës dhe të ligjërimit letrar në vijimësi, madje si një gjasë e përtrimjes së tij, në rrethanat e lirimit prej detyrimit zyrtar, pengues dhe përjashtues.
Kuptohet se kjo linjë, e pranishme si nëntekst i mos shqyrtimit, pra duke e lënë më tepër si të nënkuptuar faktin e ligjërimit letrar dhe shkencor në variantin e gegnishtes (me jo pak fjalë nga arbërishtja), e sheh këtë fakturë artistike nga më origjinalet e ligjëratës letrare në gjuhën shqipe, sidomos të harkut kohor të letërsisë bashkëkohore, si një mallkim dhe pengesë për t’u përfshirë realisht në rrjedhat e letrave shqipe, e veçmas për t’u përfshirë në to si risim dhe eksperiment, që e mbajti të ndezur kandilin e ligjërimit letrar edhe në variantin e gegnishtes, po kaq edhe të arbërishtes. Në mënyrë fare absurde, gjithnjë sipas gjasash më shumë të shpaluara me nëntekst dhe heshtje paradoksale, Camaj duke shkruar me këtë dialekt (variant letrar të hershëm dhe bashkëkohor), kinse ka shkuar kundër prirjes së unifikimit të gjuhës letrare shqipe, çka në fakt është e vërtetë vetëm në kuptimin rapsodik dhe jashtëgjuhësor të vështrimit të fatit të gjuhës shqipe. Porse, në mënyrë djallëzore dhe aspak shkencore, harrohet dhe nuk përfillet enkas, në këtë rast specifik të shkrimit letrar në gjuhën shqipe, posaçërisht në koinenë e gegnishtes dhe me praninë e leksikut dhe të trajtave ligjërimore të arbërishtes, fakti i shkrimit të letrares si gjuhë e autorit, e cila përgjithësisht i vë në dyshim dhe i rrëzon rregullat e shpikura të njësimit, dhe njëherit shpik dhe formaton disa mënyra të reja të shkrimit artistik, tashmë vetëm si gjuhë e letërsisë.
Pra, duke mos i përfillur këto shenja, sidomos në nivelin e shkrimit letrar (poezi, prozë dhe dramatikë) rregullat e shkrimit të njësuar të letrares, ka gjasa që Camaj ta ketë vetëpërjashtuar veten nga panteoni i letrave shqipe, pra ai ka hyrë dhe me gjasë do të mbetet si shkrimtari jashtë kohe, jashtë rrjedhave të ligjërimit letrar, madje edhe jashtë hapësirës së trojeve shqiptare, gjithnjë simbas optikës së pa artikuluar qartësisht dhe publikisht, së paku deri më tani, por të mirëmenduar nëpër vite nga studimtaria zyrtare. Kjo mençuri dritëshkurtër dhe pa perspektivë, mjerueshëm edhe e titujmbajtësve të shkencave letrare, akdemik dhe profesora, (të cilët rrëmojnë më kot nëpër letërkëmbime dhe thkellinat e biografizmit vulgar, me shpresën se do të zbulojnë atë që në fakt e bartin tekstet letrare, pra magjinë letrare), përgjithësisht dhe veçmas nuk ka lidhje me shkrimin e letrares, gjithnjë simbas teorive letrare, klasike dhe moderne, si gjuhë e letërsisë dhe gjuhë e autorit, dy tregues të vlertë të shenjimit të letrares, pavarësisht gjinisë apo llojit letrar. (Pjesa e parë).
.” Mirëpo, sipas studiuesve të ndryshëm, në historinë e arteve pamore shqiptare dhe të huaja, nuk njihet ende me siguri ajo që mund të cilësohet si vepra më e hershme nga e cila u frymëzuan artistët e mëvonshëm (9), pra vepra, e cila ka shërbyer si prototip për piktorët dhe skulptorët gjatë kompozimit të figurës së Gjergj Kastriotit-Skënderbeut (10). Studiuesit shqiptarë, të cilët janë marrë posaçërisht me ekzaminimin e hollësishëm të disa prej punimeve më të vjetra artistike, duke u përpjekur të përcaktojnë portretin artistik autentik, janë: Faik Konica (11), Fan Stilian Noli (12), Vinçenc Malaj (13), Dhorka Dhamo (14), Odhise Paskali (15), Aanastas Kondo (16), Ferid Hudhri (17), Flamur Hadri (18), Zef Prela (19), Kasem Biçoku (20), Kristo Frashëri (21), Moikom Zeqo (22), Ilira Çaushi (23), Ilia Karanxha (24), Ylli Polovina (25), Petrika Thëngjilli (26), Rexhep Goçi (27), Eqrem Zenelaj (28), Naim Flamuri (29), Lutfi Alia (30), Valter Shtylla (31), Astrit Tota (32), Ilir Konomi (33), Musa Ahmeti (34), Albert Vataj (35) dhe sidomos Luan Tashi (36), i cili ka bërë një punë kolosale. Pavarësisht se autorët e lartpërmendur janë të ndarë midis varianteve të ndryshëm, pjesa më e madhe prej tyre fokusohen kryesisht te portreti i Heroit tonë Kombëtar i realizuar në pikturë, i cili është më i njohuri dhe që konsiderohet si origjinal dhe autentik, që sot ruhet në “Galleria degli Uffizi”, në qytetin e Firences. Ky portret është i ekspozuar në korridorin monumental të “Galleria degli Uffizi” me etiketën: “Tavola 1.2. Il ritratto di GEORGIUS SCANDER:BEK, Olio su tela; 60 x 45 cm. Numero dell’inventario 16 (C.P.p 215, Nr 249). La cornice in legno di noce, verniciatura d’oro. Galleria Degli Uffizi. Attribuito a Cristofano dell’Altissimo (1525-1605).” Në atentatin me dinamit, që pësoi “Galleria degli Uffizi” më 27 maj të vitit 1993, u dëmtuan shumë piktura që ndodheshin në korridorin e galerisë, por fatmirësisht ky portret, i cili ndodhej aty, shpëtoi pa u cënuar.
, gjatë ekspozitës “GJERGJI NË ART”, organizuar nga Shoqata “Gjergj Kastrioti”, Zvicër).