Dr. Nikollë Loka/
Shekulli XIX përbën një pikë kthese në historinë politike dhe kulturore të Ballkanit, një periudhë në të cilën identitetet kombëtare filluan të kristalizoheshin si pasojë e shpërbërjes graduale të Perandorisë Osmane dhe të ndikimit të ideologjive nacionaliste evropiane. Gjatë këtij procesi, ndërtimi i shteteve komb u shoqërua me konsolidimin e gjuhëve standarde dhe me zhvillimin e sistemeve arsimore kombëtare, që në thelb synonin ndërtimin e një vetëdijeje kolektive nëpërmjet gjuhës, kulturës dhe historisë.
Nacionalizmat ballkanikë: grek, serb, bullgar, rumun etj. lindën fillimisht si lëvizje kulturore të elitave të arsimuara, të cilat e konsideruan gjuhën amtare si elementin më thelbësor të identitetit kombëtar. Gjuha nuk ishte thjesht një mjet komunikimi, por përfaqësonte një formë të veçantë të përkatësisë, një shprehje të qenies së një populli.
Gjatë shekullit XIX, Perandoria Osmane ishte quajtur shpesh “i sëmuri i Evropës” për shkak të dobësimit të saj të vazhdueshëm. Në këtë kontekst, Fuqitë e Mëdha (sidomos Rusia, Franca, Britania, Austro-Hungaria dhe më vonë Italia) kërkonin të zgjeronin ndikimin e tyre politik, ekonomik dhe kulturor në territoret osmane, në emër të mbrojtjes së të krishterëve dhe “të drejtave të pakicave”.Këto shtete kërkonin hapjen e shkollave në gjuhët përkatëse për popullsitë që ata pretendonin se ishin nën kujdesin e tyre kulturor ose fetar. Sulltani ishte shpeshherë i detyruar t’i pranonte këto kërkesa, sepse: kishte nevojë për mbështetje politike dhe ushtarake nga këto shtete për të ruajtur territorin; frikësohej nga ndërhyrje të drejtpërdrejta ushtarake nëse nuk plotësonte këto kërkesa dhe nga trazirat e brendshme që mund të nxiteshin nga komunitetet e krishtera nëse ndaloheshin shkollat e tyre.
Nga një këndvështrim tjetër, Sulltani shpresonte se lejimi i shumë shkollave të huaja me orientime dhe gjuhë të ndryshme do të krijonte konkurrencë dhe përçarje mes komuniteteve jo-turke, duke ndaluar formimin e një fronti të përbashkët antiosman. Me këtë logjikë, një shqiptar i arsimuar në greqisht do ta shihte veten si grek; një shqiptar i arsimuar në serbisht ose bullgarisht do të asimilohej nga kulturat përkatëse. Ndarja fetare (katolikë, ortodoksë, myslimanë) do të thellohej përmes arsimit të ndarë sipas besimit dhe identiteti etnik shqiptar nuk do të konsolidohej kurrë. Në këtë mënyrë, Perandoria do ta ruante kontrollin mbi territoret shqiptare më gjatë.
Ndryshe nga fqinjët e tyre, shqiptarët nuk gëzonin një traditë të konsoliduar të gjuhës së shkruar; ishin të shpërndarë në katër vilajete osmane; u përkisnin tre besimeve të ndryshme fetare, çka e bënte edhe më të vështirë ndërtimin e një platforme kombëtare unifikuese(Fisher, 2013).
Në këto kushte, nevoja për një projekt politik që do të unifikonte shqiptarët rreth një boshti të përbashkët identitar bëhej e ngutëshme dhe gjuha u shfaq si shtylla qendrore e këtij projekti. Në këtë kontekst historik del në pah figura e Abdyl Frashërit, një ndër ideologët më të rëndësishëm të Rilindjes Kombëtare Shqiptare dhe një nga zërat më të qartë që artikuloi domosdoshmërinë e institucionalizimit të gjuhës shqipe, jo vetëm si mjet arsimor, por si instrument shpëtimi kombëtar. Për të, çështja e arsimit dhe gjuhës ishte një akt politik i mbijetesës.
Gjuha dhe arsimi si çështje ekzistenciale kombëtare
Vendimi i Sulltanit për të lejuar hapjen e shkollave të huaja në territoret e Perandorisë, nën presionin e Fuqive të Mëdha, krijoi një dinamikë të re gjeopolitike dhe kulturore në Ballkan, e cila pati pasoja të drejtpërdrejta mbi popullsinë shqiptare. Ndërhyrja e fuqive të jashtme përmes arsimit nuk kishte karakter neutral: këto shkolla nuk përhapnin thjesht dije apo arsimim të përgjithshëm, por shvillonin nacionalizmat e shteteve respektive dhe ishin pjesë e një strategjie të strukturuar për zgjerim territorial dhe ndikim kulturor në zonat e përziera etnike. Prania e tyre e gjerë dhe investimi i madh që shtetet përkatëse bënë, dëshmon se arsimi po përdorej si instrument për zgjerimin e kufijve politikë përmes “pushtimit kulturor”. Në të njëjtën kohë, në të katër vilajetet shqiptare ekzistonin vetëm dy shkolla shqipe, një shifër tragjikisht e ulët krahasuar me shkollat e etnive të tjera. Kjo dëshmon një realitet të trishtë: shqiptarët nuk kishin shtet që t’i mbronte dhe as fuqi politike që të siguronte arsimim në gjuhën amtare.
Mospranimi i shqipes nga ana e autoriteteve osmane si gjuhë mësimi dhe mungesa e mbështetjes ndërkombëtare i linte shqiptarët në mëshirë të shkollave të huaja, që më shumë sesa arsim, ofronin asimilim të programuar.
Në ato kushte, Abdyl Frashëri i trajtoi problemet e gjuhës dhe arsimit në mënyrë të pandashme nga qytetërimi dhe zhvillimi kombëtar. Ai e perceptonte përhapjen e arsimit në gjuhën amtare si një kusht të pazëvendësueshëm për formimin e vetëdijes kolektive dhe për të ndalur procesin e asimilimit. Në një fjalim të mbajtur më 14 janar 1878 në Parlamentin Osman kishte theksuar: “Çdo begati dhe lulëzim që ka lidhje me qytetërimin është arritur me anë të arsimit. Pa arsim asnjë popull nuk ka përparuar, por ka rënë poshtë nga dita në ditë”. Në këtë kuptim, arsimimi në gjuhë të huaj nuk përbënte përparim, por një akt të heshtur të shpërbërjes identitare. Abdyli paralajmëronte se përhapja e gjuhëve si greqishtja, bullgarishtja, sllavishtja dhe italishtja në trevat shqiptare, përmes shkollave të mbështetura nga shtetet fqinje, kishte pasoja të drejtpërdrejta në deformimin dhe zbehjen e identitetit shqiptar. “Mungesa e shkollave shqipe krijonte boshllëk arsimor, i cili plotësohej nga shkolla të huaja me agjenda politike të qarta” – theksonte ai. Abdyl Frashëri ishte ndër të parët që kuptoi se çështja e shkollës shqipe nuk ishte vetëm çështje e kulturës apo e edukimit, por një çështje politike jetike për të ardhmen e kombit shqiptar.
Shkollat e huaja dhe rreziku i asimilimit gjuhësor e kulturor
Abdyl Frashëri, i vetëdijshëm për këtë realitet të rrezikshëm, e artikuloi qartë rrezikun që përfaqësonin këto shkolla të huaja për mbijetesën kulturore dhe politike të shqiptarëve. Në jug të Shqipërisë, Greqia përhapte shkolla në gjuhën greke, të mbështetura nga Kisha Ortodokse dhe me financime shtetërore nga Athina, me qëllim që të përforcohej ideja se këto territore ishin pjesë organike e Megali Idé-së greke. Në lindje dhe në veri, shkollat serbe dhe bullgare përhapnin përkatësisht gjuhën dhe kulturën sllave, shpesh të shoqëruara me propagandë kishtare ortodokse, e cila synonte të krijonte ndjesinë e përkatësisë etnike sllave ndër popullsitë lokale. Këto institucione arsimore nuk funksiononin si shkolla në kuptimin klasik, por si qendra përhapje të nacionalizmave përkatës. Ato nuk synonin ndërtimin e shoqërive lokale të arsimuara e të pavarura, por krijimin e komuniteteve të “riidentifikuara” me një komb tjetër, një proces i drejtpërdrejtë asimilimi që përgatiste terrenin për pretendime territoriale në të ardhmen.
Abdyli e kuptonte se pa një sistem arsimor të vetin, shqiptarët jo vetëm që do të humbnin gjuhën e tyre amtare, por do të humbnin edhe lidhjen shpirtërore dhe politike me truallin e tyre historik. Në mungesë të arsimit në gjuhën shqipe, vetëdija kombëtare do të zbehej, dhe shqiptarët do të përfundonin si shtojcë e nacionalizmave të huaja.
Në një nga dokumentet më të rëndësishme politike të tij “Memorandumin drejtuar Sulltanit Abdyl Hamidit II të vitit 1880, Abdyl Frashëri paralajmëroi qartësisht rrezikun e përhapjes së gjuhëve dhe kulturave të huaja në trojet shqiptare përmes rrugës së shkollës. Ai shkruante: “Europianët, për të marrë nën kontroll trevat shqiptare, po përpiqen të përdorin banorët e krahinave të krishtera kundër myslimanëve, duke përhapur gjuhët greke, sllave dhe latine përmes shkollave të tyre.” Ky konstatim përmban një analizë të thellë politike. Ndërsa Perandoria Osmane përpiqej të ruante një farë kontrolli me anë të sistemit fetar (miletit), shtetet fqinjë e kapërcenin këtë kufi përmes gjuhës, duke zëvendësuar përkatësinë fetare me përkatësinë kombëtare, e cila ishte shumë më e fuqishme dhe më e rrezikshme për integritetin territorial të tokave shqiptare.
Për Abdyl Frashërin, gjuha nuk ishte thjesht një mjet komunikimi, por edhe simbol identitar i pazëvendësueshëm. Ai theksonte se “nëse shqiptarët nuk organizoheshin për të përhapur gjuhën shqipe në shkolla”, rrezikonin jo vetëm asimilimin kulturor, por edhe mohimin ndërkombëtar të identitetit të tyre kombëtar. Siç paralajmëronte ai: “Në rast se nuk merren masa për përhapjen e arsimit në gjuhën shqipe, Europa do të deklarojë se shqipja nuk është gjuhë e përshtatshme për shkollim dhe nuk ka arsye të mësohet”. Kjo nuk ishte vetëm një frikë, por një parashikim i bazuar në realitetin gjeopolitik të kohës. Nëse një gjuhë nuk përfaqësohej në institucione arsimore, ajo humbiste funksionalitetin e saj publik dhe fillonte të zbehej në perceptimin e opinionit ndërkombëtar. Prandaj, për Abdyl Frashërin, lidhja midis gjuhës dhe politikës ishte themelore: pa një gjuhë të shkruar, të mësuar dhe të përhapur në mënyrë institucionale, nuk mund të ekzistonte kombi shqiptar si subjekt politik.
Një platformë për arsim të pavarur shqiptar
Në kërkesat e tij për shkollën shqipe, Abdyli përdori gjuhën e diplomacisë dhe jo të konfrontimit të hapur me autoritetet osmane. Në vend që ta akuzonte Portën për shtypje kulturore, Abdyli e vesh kërkesën për shkollat shqipe me petkun e interesit osman. Ai thoshte: “Nëse Perandoria Osmane dëshiron të qëndrojë, ajo duhet të mbështetet te shqiptarët, të cilët mund të jenë aleatë besnikë, vetëm nëse arsimojnë fëmijët e tyre në gjuhën amtare”. Me këtë logjikë nacionalizmat fqinj (grek, serb, bullgar, rumun) përbënin kërcënim për integritetin territorial të Perandorisë, prandaj shqiptarët duhej të arsimoheshin në gjuhën e tyre, për të mbrojtur vetveten, por edhe për të ruajtur Perandorinë.
Abdyl Frashëri kërkonte krijimin e një sistemi arsimor të përhapur gjerësisht në të gjitha trevat shqiptare, pa dallim krahine, feje apo gjinie. Shkollimi i fëmijëve në gjuhën shqipe shihej si mjeti kryesor për ndërgjegjësimin e brezave të rinj dhe për t’u dhënë shqiptarëve mjetet intelektuale për të mbrojtur ekzistencën e tyre kulturore. Për Abdylin, arsimimi nuk ishte luks, por nevojë urgjente për të mbijetuar si komb në një realitet armiqësor.
Abdyli nuk e kufizoi reformën arsimore vetëm në nivelin bazë, por synonte edhe ngritjen e një institucioni të arsimit të lartë, ku do të formoheshin elitat intelektuale, politike dhe administrative shqiptare. Ky universitet modern do të shërbente si qendër e dijes, si laborator i prodhimit të elitës shqiptare të së ardhmes, e cila do të drejtonte çështjen kombëtare me mendje të formuar dhe horizont të gjerë. Një nga shtyllat më të rëndësishme të platformës së Abdyli Frashërit ishte institucionalizimi i gjuhës shqipe. Krijimi i një Akademie kombëtare, që do të merrej me standardizimin, zhvillimin dhe mbrojtjen e gjuhës shqipe, shihej si një hap i domosdoshëm për të ndërtuar një identitet kombëtar të qëndrueshëm. Akademia do të hartonte gramatika, fjalorë dhe tekste mësimore në shqip, duke i dhënë kështu gjuhës së folur një status të ri, atë të një gjuhe kombëtare të shkruar.
Duke qenë se një pjesë e mirë e shqiptarëve merrnin arsim fetar në medrese, Abdyl Frashëri nuk kërkoi shuarjen e tyre, por modernizimin e përmbajtjes dhe structures, në mënyrë që ato të mos mbeteshin jashtë realitetit të kohës. Ai propozonte përfshirjen e lëndëve shkencore, gjuhës shqipe dhe dijeve moderne në këto institucione, duke i shndërruar ato në ura ndërmjet traditës fetare dhe nevojës për një edukim kombëtar laik dhe funksional.
Për Abdylin, shtypi nuk ishte thjesht mjet informacioni, por instrument edukimi, ndërgjegjësimi dhe mobilizimi kombëtar. Ai këmbëngulte që të krijoheshin gazeta, revista dhe botime në gjuhën shqipe, me qëllim që të përhapej fryma kombëtare dhe të thyheshin monopolet kulturore të gjuhëve të huaja. Në një realitet ku popullata ishte e ndikuar nga shtypi grek, turk, italian apo sllav, shtypi në shqip do të shërbente si një mburojë identitare dhe si mjet për të formuar opinion publik shqiptar.
Një nga aspektet më novatore të mendimit të Abdyl Frashërit ishte kërkesa për përfshirjen e grave në procesin arsimor, një ide përtej kohës së vet. Ai e kuptonte se emancipimi i shoqërisë shqiptare nuk mund të realizohej pa emancipimin e gruas, sepse ajo ishte bartësja kryesore e edukimit të brezit të ardhshëm. Me shprehjen e tij: “Nëse nëna është e paditur, edhe fëmija do të mbetet pa edukatë”, ai shpreh një vizion të rrallë për kohën, ku gruaja nuk shihej thjesht si pjesë e familjes, por si agjente e drejtpërdrejtë e zhvillimit kulturor dhe kombëtar.