Folklori është prova kryesore e kulturës, e njerëzimit, folklori është një “autobiografi simbolike”, e njerëzve. Folklori është një pasqyrë e kulturës, një lente për shoqërinë, një çelës për sjelljen, një projeksion i mendjes, thotë folkloristi Alan Dandes./

Shkruan: Ylberza Zejnullah Halili/në Institutin Albanologjik të Prishtines/

Ndërsa Dan Ben Amos në studimin e tij “Toward a definition of Folklore in context” (Drejt përkufizimit të folklorit në kontekst) shkruan: Materiali folklorik mund të jetojë më gjatë se përdoruesit e tyre, atëherë kur kultura e tyre si një e tërë është zhdukur, në mënyrë që të jenë mbijetesat e kohëve të shkuara. Sipas tij, këngët mund t’i zhvendosin mediet, kufijtë e gjuhës, të kalojnë nga një kulturë në tjetrën, dhe ende të ruajnë gjurmë të mjaftueshme të ngjashmërisë që të na mundësojnë për të njohur një bërthamë të ngjashmërisë në të gjitha versionet e tyre.

Më tutje, ky studiues shton se: Folkloristët i kanë klasifikuar materialet folklorike për sa i përket kontekstit të tyre social, thellësisë së kohës, dhe mediumit të transmetimit. Kështu folklori nuk është menduar si ekzistues, pa ose i ndarë nga një grup i strukturuar. Nuk është një fenomen sui generis. Pa marrë parasysh sa është përcaktuar, ekzistenca e tij varet nga konteksti i tij shoqëror, i cili mund të jetë ose një grupim gjeografik, gjuhësor, etnik apo profesional. Së fundi, ajo ka për të kaluar nëpër kohë të paktën pjesërisht me anë të kanaleve të transmetimit gojor.

Balada “Kënga e Hikmetes” është baladë realiste e kushtëzuar nga mërgimi ekonomik. Kënga ndërtohet me mbi 400 vargje nëntë rrokëshe, të cilat edhe mund të bashkohen për shkak të ritmit të ngadalshëm të këngës dhe të formohet tetëmbëdhjetërrokëshi. Rima është e pranishme dhe është e puthur. Kënga karakterizohet nga struktura epiko-lirike dhe narracioni i zgjeruar. Ka edhe strukturë dramatike që kushtëzohet nga konflikti i brendshëm i individit i rrëfyer nga narratori në vetën e tretë. Janë të pranishme situata të ngarkuara emocionalisht, sidomos në fund të këngës ku është edhe klimaksi i konfliktit. Kënga ndërtohet edhe nga figura të ndryshme si krahasimi: Si sorkadhe shtatë purtkë-e; enumeracioni: Jet pa shkollë, jet pa shtëpi-e/Jet pa prind, jet pa vllazni-e/Jet pa burrë, besa jet pa fmijë-e/Jet pa plang, o jet pa voter/Jet pa shoqe, edhe jet pa motër/Jet pa t’mirat që vijnë në sofër; epiteti: moj e pabesë, etj. Por, në përgjithësi e karakterizon gjuha e thjeshtë e popullit.

“Kënga e Hikmetes” është këngë që njihet nga populli ynë. Është kënduar me çifteli nga rapsodë të ndryshëm shqiptarë. Kontekstin e këngës e përbëjnë situatat e caktuara shoqërore dhe historike si: frika nga asimilimi, martesat e përziera etnike.

Sado me nota elegjiake, vargjet janë një protestë kundër këtyre fenomeneve që i shkaktuan plagë të rënda jetës familjare të Hasan Fazlisë, personazhit të këngës. Mund të themi se kënga ka të gjitha karakteristikat e baladës në të cilën shprehet fuqishëm fati tragjik i individit shqiptar, krahas edhe tragjedisë që pëson e tërë familja e tij.

Martesa e përzier etnike

Migrimi në shkallë të gjerë, zhvillimi i industrisë dhe urbanizimi dhe transformimi i mënyrës së jetës shkaktoi shpërbërjen e kohezionit të mbetur të pakicave kombëtare. Në dekadat e fundit u bë një tendencë e përgjithshme për të braktisur kulturën popullore dhe, në rast të pakicave, të braktisin gjuhën e tyre amtare, gjithashtu. Numri i martesave të përziera në mes të grupeve të ndryshme etnike gjithashtu u rrit. Lidhur me këtë kemi një ballafaqim të dy pozicioneve: të Hikmetes që tenton të shmanget nga ato që mund të cilësohen si kutlura të trashëguara etnike dhe babait të saj q synon t’i ruajë.

Kënga që po trajtojmë shpreh këtë fenomen dhe botën emocionale të kosovarëve sepse qëndron në lidhje të ngushtë me jetën e tyre individuale dhe brenda caqeve familjare, duke shprehur në një mënyrë botëkuptimet dhe qëndrimet etike të masave shqiptare të Kosovës ndaj çështjeve që ndërlidhen me jetën individuale familjare dhe shoqërore dhe në këtë rast me çështjen e martesës mes bashkëshortëve të etnive të ndryshme.

Subjekti lirik i këngës, rrëfen marrëdhëniet familjare dhe jetën e pastajme të bashkëshortëve duke dhënë një tablo realiste të kushteve në të cilën jeton Hasan Fazlia dhe familja e tij, ai ishte martuar me boshnjake dhe kishte krijuar familje:

“Nis u ngrit e u pasunue, me një boshnjake u martue.

Me një boshnjake u martue, nji jeté lluksoze ai tu kalue.

Nis e u shtu oh familja ti e, djem e vajza plot sa dush ne shpie.

Vajz i kish le i pari femie, si surkadhe pa një te mete ja kan lan emrin Hikmete.”

Në fillim të këngës shohim një notë antipatriarkale, dhe një harmoni mes familjes dhe dy bashkëshortëve. Fëmija i parë i tyre është një vajzë e bukur e quajtur Hikmete që për Hasan Fazlinë është pika e tij e dobët. Dëshira e tij është ta shkollojë vajzën, por mbi të gjitha që të jetë e ndershme dhe të martohet me shqiptar. Dhe këtu nënvizohet ideja se atij i mungon gjithçka që nënkupton Shqipërinë dhe shqiptarët:

“Për shok t’jetës e përgjithmonë

Ni shqiptar ta kisha dhanë

Qysh na thotë kanuni i t’parit

Ti e merr ni bir t’shqiptarit

N’qoftë se m’vet mu, ban kësisoj

Jetën time se ve n’lojë

Sa për mu ba qysh të dush”

 

Frika për asimilim

Një tjetër protestë që shpërfaq kënga është edhe kundër asimilimit dhe humbjes së identitetit. Ky është motivi kryesor i kësaj kënge, çka edhe çon në përjetimin e kësaj drame tragjike nga audienca apo pranuesit e këngës. Në këtë këngë Hasan Fazlija e sheh preferencës e tij për martesën e vajzës si diçka vendimtare në ruajtjen e identitetit kombëtar.

Këngëtari popullor e gjykon Hasan Falzlinë sepse sa i takon lirisë së zgjedhjes së bashkëshortit, ai e këshillon të bijën që burri i saj të shqiptar, ndonëse  vetë ishte i martuar me boshnjake. Kënga pasqyron pikëpamjet që mbështeten në rregullimin familjar patriarkal. Theksohet standardi i dyfishtë nga ana e babait të cilit i lejohet të martohet me një grua të etnisë tjetër, por vajzës së tij i mohohet kjo liri nga ana e tij, kjo pjesë qon edhe në pjesën kulminante të konfliktit. Hikmetja shkollohet dhe bie në dashuri me një dentist serb Aleksandrin, për të cilin babai nuk di asgjë, ndërsa nëna ka një rol ndikues te e bija për zgjedhjen e të dashurit:

Me Doktor zemren e ngjiti,

45 vjeqar, ishte i vjetër dhe beqar.

Tjetër kombé dhe tjetër faré,

……………………………….

oh e murr Aleksandri edhe e çoj ne shpi.

Oh qysh kané thané e qysh kané kallxue,

Nana e veté e ka msitnue, e msitnoj ja humbi jetën,

humbi burrin dhe Hikmeten.

Pa marrë parasysh se në familjen patriarkale i zoti i shtëpisë dhe meshkujt e tjerë kanë pozitë të privilegjuar, sidomos në marrëdhëniet e bashkësisë fisnore dhe në relacione me botën jashtë familjes, prapëseprapë nëna është personaliteti kryesor në lidhje me jetën e brendshme të vajzës. Për ndryshim nga i ati, i cili gëzon autoritet të patundshëm, sidomos fëmijët e gjinisë femërore ia besojnë nënës ndjenjat e veta intime në mënyrë që me përvojën e saj dhe dashurinë e sinqertë, t’u japë ndihmën e nevojshme.

Ndikueshmëria e këngës

“Kënga e Hikmetes”është kënduar nga rapsodë të ndryshëm. Motivi i saj është bartur edhe në filmin “Hikmetja”, produksion i kinematografisë kosovare. Kënga e përcjellë filmin nga fillimi deri në fund. Vetë fakti që kjo këngë ka prodhuar një film, qoftë ai edhe mesatar për nga vlerat artistike, tregon qartë se ndikimi I këngës dhe perceptimi a pranimi i saj ka qenë tejet i njohur dhe publik. Siç thoshte Dan Ben Amos materiali folklorik mund të jetësojë më gjatë se përdoruesit e tyre dhe këngët mund të zhvendosen në media të ndryshme të komunikimit, në bazë të kësaj premise motivet dh tema e këngës është bartur në film dhe i ka ruajtur tiparet përmbajtësuese duke na lënë të kuptojmë se receptuesi i këngës ka dashur jo vetëm t’i dëgjojë por edhe t’i shohë të vizuelizuara motivet e “Hikmetes”.

*Ylberza Zejnullah Halili , është Asistente hulumtusese e Folkorit në Institutin Albanologjik të Prishtines. Ka studiuar Letërsinë Shqipe dhe Gjuhën Angleze në Universiteti i Prishtinës