Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

APEL NGA NJE I PERNDJEKUR POLITIK-VIKTOR MARTINI: Ç’BËNI KËSHTU, O GAZETARË!

by

*- ENDE I INTERVISTONI SUNDUESIT KOMUNISTË PA KUNDËRSHTARË PËRBALLË?…/
*Bisedë me z.Viktor Martini i cili me familje dhe të afërm kanë mbi 104 vite burg politik/
Z.Martini ka qenë i arrestuar dhe i burgosur qysh në moshen 16 vjeç për arsye politike një rast i papreçedent për vendet e lira dhe demokratike. Është themelues i shoqatës së të burgosurve politikë dhe kryetar i saj i parë për rrethin e Shkodrës. Ka botuar disa libra dhe është mjaft aktiv në dhënien e opinioneve për zhvillimet politike dhe kulturore në Shqipëri. Jeton me bashkëshorten në Boston.
Ju keni qenë i denuar politik qysh në moshën 16 vjeç, cilat ishin disa nga arsyet që ju burgosi diktatura në moshë ende të parritur?
Viktor Martini: -Ju keni dëshirë që të dini se cila ishte arsyeja që në moshën 16 vjeçare më arrestuan dhe çfarë i kisha ba sistemit? Kanë kalue 60 vite nga data e arrestimit, datë kjo e cila nuk harrohet deri në vdekje e që më trondit shpirtin edhe sot. Llogjikisht një fëmi në këtë moshë arrestohet vetëm kur ai i banë dame të mdhaja shoqënisë. Kurse në rastin tim arrestimi ishte një krim që ushqente bishën diktaturë me pafajësinë time, raste të tilla ka pasun dhe te të rinjtë e tjerë. Mbase kjo e imja sikur ndoshta më duket mu ashtë dicka ma e rrallë. Babai im në moshë të re, me që jetonte në tokat shqiptare të robnueme nga Mali i Zi (Hot) së bashku me malsoret e tjerë tentuen të delshin nga robëria, sepse Liria për to ishte gjaja ma e çmueshme. Emri i tij ishte ba tepër i njoftun e tepër i rrezikshëm nga qeveria e Krajl Nikollës. Për këtë arsye qeveria nuk gjeti rrugë tjetër për ta kapun, veçse duke i arrestu të gjithë pjesëtarët e familjes nën kërcnimin: O dorzoju, o do ti vrasim të gjithë”! Baba u dorzue, biles u dënue me vdekje. Një natë para se të pushkatohej një probatin i tij i krijoi mundësinë që të ikte nga burgu e me të gjithë familjen të ndalonin në tokën Nanë Shqipëri, duke lanun mbrapa shtëpi e gja e madhe si don Zoti.
Por të gjitha u plaçkitën e shtëpinë ja u dogjën. Në Shqipëri Baba ju vu karjerës ushtarake duke studjue në shkollat austriake. Nga ideali ishte Zogist si i tillë edhe vdiq në burgun e Burrelit i akuzuem për kryngritje të armatosun kundër të ashtuquajtunës pushtet popullor që do ishte ma e drejtë të quhej, pushteti ma antipopullor e ma gjakatar që njef historia shqiptare. Dy vllaznit e motra u arratisën jashtë shtetit. Në çerdhen familjare mbetëm ëunë e vllau i vogël Rudolfi. Na nxorrën nga shtëpia e na strehun në një dhomë përdhese me një dritare pa xhama. Mbrena kësaj dhome, një pllake betoni mbulonte një gropë të madhe qenefit ku në të gjthë hapsinën e dhomës kundërmonte era e qelbun. Nana punonte në fermë për të na ushqye. Mobiljet i shitmë të gjitha për hiç para se nuk kishim ku ti vinim.
Kujtoj një rast kur oficeri që rrinte nalt nesh, kërciti në portë ku jetonim dhe i propozoi nanës për një poltron shumë të bukur që rrinte ndën balkonin e shtëpisë që ta shkëmbente me dy rracione qymyr. Nana e zemërueme e mori poltronin e vuni në mesin e oborrit duke e coptu me sopat. Çfarë bane ju drejtue oficeri moj e çmendun? Po mendova ja ktheu nana se ka dërrasë të vjetër e do bajnë më pak tym pasi nuk kemi as stufë, pastaj më erdhi keq që në këtë poltron kan ndenjun njerëz të zgjedhun të kombit shqiptar e tashmë të ulen njerëz që nuk vlejnë e as kush nuk i njef. Oficeri iku si i tërbum duke uluritun: armiq të qelbun! Njenin vlla Paskualin e arrestuen në kufinin çekosllavak e vëllain tjetër Angjelinin e kthyn nëpërmjet një anmistije, mbasi kishte marrun vesht se Paskuali ishte në Shqipëri e prania e tij mund ta lehtësonte. Paskualin e dënuen me vdekje fillimisht e pastaj ma vonë gjykata e naltë e dënoi me 25 vjet burg. Angjelinin e çuan të punonte në fabrikën e tullave, të transportone tjegull me një dorë, gja që për të ishte e pa mujtun. Nga ky trajtim çnjerëzor u detyru të bante një tentativë për tu arratisun me një grup shokësh, ku u kapën dhe e dënuan me 15 vjt burg. Pikërisht në këtë kohë unë isha pa mushun mirë 16 vjetët. Disa djem të rinj mora vesht se donin të arratiseshin, por gjithashtu mora vesht se njenin prej tyne, vllau i im i vogël e kishte pa me oficerin e degës duke biseduar. Këtë ma tha disa minuta mbrapa që une isha nda me shokun tim Gjovalinin që ishte i shoqnuem me to. Nuk prita, u turra që ta takoj e ti thom se njeni nga grupi asht informator, por ai nuk pranonte në asnjë mënyrë. Unë veçse i thashë, më trego se po vi dhe unë. Vetëm atëhere ai më tregoi. Ju luta që të kthehej, por ai nguli kambë se jo. Unë u kethva duke hypun në një karrocë qënë atë kohë transportonin pasagjerë nga Parruca te ura e Bunës. Vuna re se një biçikletë po më ndiqte karrocën nga një oficer i sigurimit. Me i ra shkurt të nesërmen mëarrestuan nën akuzën tentativë arratisjeje, megjithse nuk e pranova akuzën, më dënuan me 10 vjet burg. Bile më “nderuan” se më qujtën organizator dhe kryetar i grupit. Tri ditë ma vonë kur unë isha në qeli nga dritarja e saj ndëgjova zanin e oficerëve që bajshin fizkulturën e njeri prej tyre ishte duke thërritur: Hai Hitler e duke qeshun. Kjo më dogji, sepse vllau Rudolfi që njihej me emrin Ler e thërritshin:”Hitler”. Në të nesërmen kur të arrestuemit delshin me radhë për në WC, ju luta shokut të qelisë të më ndihmonte që të mbrrija tek hekurat e dritarese për të pa se a ishte ai a po më ishte fiksue mue. Në momentin që oficerët thirrën: Hai Hitler unë ja mbrrita të shikojë vllan e vogël 13 vjeç. O Zot ku kje deshprimi im e lotët që derdha përsa ditë në atë qeli të mjerimit!… As gja nuk mendoja, veçse nanën e 4 djelmve të cilët ishin shti në burgje dhe vetminë e saj. Ma vonë mora vesht se e kishin arrestue për “grabitje me dhunë”. Arsyja ishte se duke lujtun me një fëmi të moshës të tij i kishte marrun xhakoventon e mbajtun për një orë. Po fëmija ishte i një punojsit që punonte në komitet të partisë. E dënuen 3 vjet për këtë lojë fëmijësh e 3 të tjera se kishte fyer përfaqsuesin e pushtetit, prokurorin. Ai ishte përfaqsuesi i pushtetit ma i turpshëm në sistemet e njerëzimit. Pra tashti e besoni atë çka vetë arsyja e ban të zorshme me e besu. Pra as unë e as vllau i vogël nuk ishim fajtor. Sistemi në vazhdimësi ka ba disa familje viktima të pafajshme për ti shti tmerrin popullit të mjerë e për t’u mbyllun gojën.
Barba Ferey, Drejtoresha e të drejtave ndërkombëtare për njerëzimin ka thanun: Viktor Martini asht një viktimë e pafajshme që as gja si ka ba sistemit, po me që ishte i biri i oficerit të Zogut, ka lindur me vulën për të kenun i shtypun gjithë jetën.

Sa vite ka bërë familja juaj burgjeve, internimeve dhe në cilat vende keni qenë konkretisht?

Sa për pyetjen që ju bani për të dijtun sa vite burg kemi në rethin familjar? Ne me kusherinjtë e afërm kemi mbi 104 vite dënime politike.

Cila ishte jeta juaj në burg?

Ah jeta e burgut! Çfarë të them, një jetë si në burgjet e diktaturës. Dhunë, gjak e uri. Fillimisht jam kenun në burgun e Shkodrës, në kampin e Rinasit, që sa herë vë kamën në aeroportin e Rinasit sytë më mbushen me lot sepse kam frigë se mos shklas mbi vorrin e ndoj shokut ku u varrosën në një gropë pa emër. Pastaj jam transferue në Tiranë si i pa aftë për punë, pasi isha me një kamb të preme. Më çuan persëri në Shkodër e nga Shkodra në burgun famëkeq Burrel nga ku jam liru. Kjo ishte xhiroja shkurtimisht e vujtjeve të pafund.
Në përgjithsi ambienti i burgut ishte me njerëz mjaft dinjitoz me përjashtim të ndonjenit që kishte rrëshqitun nga torturat e ndruheshim nga ai tip që e izoloshin nga ambienti i shëndoshë. Regullat mbrena ishin strikt e çnjerëzore. Nga burgu i Shkodrës së bashku me vllaun tim Angjelinin na transferuan në burgun e Burrelit, ku e morëm vesh vetëm atëhere kur ndodheshim te porta, ku polici që po na kontrollonte teshat na tha: e dini se ku keni ardhun? Këtu thuhet Burrel ku hyn e nuk del! Patëm një shqetësim si unë ashtu dhe vllau, sepse e mjera nanë sa do të tmerrohej kur të merrte vesh se ne na prunë në këtë burg ku disa vite ma parë kishte vdekun dhe baba. Në kohën që ne shkuem nuk ishte ma ai trajtimi i tmerrshëm sepse diktatorët i zbusnin dhe i egërsonin sipas ngjarjeve ndërkombëtare. Fillimisht na çuan në dhomën numër tre ku banorët e asaj dhome ishin Ejell Coba, Azis Verjoni,Tomorr Ypi, Asllan Ypi,Tomorr Dosti, Azis Xhika, Ruzhdi Rroi, Ali Ndroqi, Ali Shala, Palok Pjalmi e disa të tjerë që në këtë moment nuk po më kujtohen. Dhoma ishte katër me katër ku mbrena këtij kuadrati jetonin mbi 25 persona. Unë isha ma i riu ndër to. Të gjithë ishin intelektualë të klasit të parë e burra 400 derhemsh si themi ne Shkodranët. Në dhomat e tjera ishin vllaznit Tasi e Xhevat Korça. Xhevat Korçës kur jeta iu ba e padurushme, shpalli grevën e urisë dhe vdiq pa i ba tërr qerpiku. Grevat e urisë në burgje ishin krejt ndryshe me këto të sotmet qe bahen duke hangër e duke pi mish,ven e raki. Prej këtyne njerëzve përfitova kulturë, se mos të harroj Padër Mëshkallen ky kolos të botes morale, gjithashtu Gjergj Kokoshin ish Ministrin e kultures të Enver hoxhës, ku vetë Enveri herë pas here i bante thirrje që të bante autokritikë dhe do ta lironte, por ai me krenari i kthente përgjigjen shkurt, KUUUURRË. Po të vazhdoj të vë emrat e të gjithë atyne burrave të nderuem jam ma se i bindun se gazeta e juej nuk do kishte vend as dhe për një fjalë të vetme. Pra këtu duke kenun tepër i ri mësova se si duhet të jetë njeriu i vërtetë, i falënderoj me këtë rast që më pregatiten të jem ky që jam sot. Jeta kur dola nga burgu që po thuej dhe ma e zezë se jeta mbrena burgut. Izolimi nga njerëzit që kishin frigë të afroheshin të bante me besu se je i izoluem pa të drejtë nga rrethet shoqnore e nga rrethet e far e fisit, kjo të krijonte ndjenjën e trishtimit. Për disa vite kam punue në kantjere ndërtimi duke ba beton me lopatë, duke thye gur në frantoj, duke shkri zift ku shpesh herë flluskat që kërcenin përjashta të ngjiteshin për lëkurën e trupit ku duhej t’i hiqnje me gjith lëkurë. Me i ra shkurt nuk ka gja ma të trishtushme se me jetu si i lirë pa kurrëfar të drejtash si qytetar.
Ah! Këto kujtime kaq të idhta na ndjekin edhe sot që kemi mundësinë të jetojmë si njerëz.

Ju u përfshitë energjikisht në proceset demokratike, si ka funksionuar shoqata e të burogusurve politik?

Era e ngjarjeve të Europës lindore lajmëruan se era e pastër e lirisë po jep shanset dhe për popullin shqiptar. Pra duhej ba diçka. Me ca djelmosha u mundum të përgatisnim rrëzimin e bustit të Stalinit dhe demonstratën e 14 janarit. Demonstrata që quhet demomstrata e heshtun u ba më 14 Janar të vitit 90-të. Rrëzimi i bustit dështoi sepse disa prej organizatorëve pa qëllimin e keq dhanë alarmin para kohësh bile edhe tu kërcnu sambistat se po u vjen fundi. Këto ishin Gavroshat, ndërsa intelektualët e burgjeve e të kampeve e quanin të parakohshme, sigurisht nga frika e cila në shume raste duhet arsy. Ndërsa unë ngulnja kambë se e nesërmja ka me kenun vonë. Më 13 janar më kanë arrestu së bashku me vllaun tim Rudolfin e të tjerë. Në mënyrë të veçantë na kan torturu, si mua,vllaun dhe Rin Manajken të cilit nga torturat iu shkaktu depresoni i thellë psiqik dhe ma vonë pasi u largue nga Shqipnia për në Austri u gjetë i vramë në dhomën e tij.
Ishte një tragjedi e shkaktume nga sistemi çnjerëzor.
Mua më dërguen me disa djelm që kishim marrun pjesë në demonstrat në spitalin e Ministrisë të Brendshme, por pa na trazu. Pas 10 ditësh të shoqnuem nga sambistat të specializuem me makinën e spitalit na dërguan në spitalin psikiatrik të Elbasanit.
Me të mbrritun në Infermjerinë e Spitalit sambistat që gjatë rrugrs ishin tregue të qetë, u vërsulën si bisha dhe duke na vu permbys urdhëruan infermierët që të na banin gjylpanat. Mua më shkoi mendja se do ishin gjylpana vdekjeprurëse. Iu luta Zotit që të mos më koris e të shfaqi frigën para këtyne katilave. Pa ndjenja na kishin përplasun nëpr shtretën sikur ne të ishim bagëti. Mbas katër pesë ditësh drejtori i spitalit na thirri një nga një duke na pyetun si jeni? – Z.doktor të të thom si jam, më parë du të di nga ju, me ç’të drejtë na mbani këtu? Keni urrdhën arresti? -Jo u përgjegj doktori. -Keni urdhën gjykate? -Jo u pergjegj, por kemi vetëm urdhën nga ministria e brendshme. Atëhere zoti drejtor a asht e drejtë të njollosni bluzën e bardhë që përfaqson humanizmin e të mbani në institucionin tuej njerëz që nuk asht e drejtë të izolohen për arsyna politike? Disi me kryeultësi tha: Ju jap fjalën time se do të kërkoj te organet e ministrisë që mos të mbaheni këtu. Por më kuptoni se dhe ne jemi të pafuqishëm që të kundërshtojmë, këtë unë e dija mirë, por më erdhi mirë që e tha me sinqeritet, sepse as dhe një se kishte guximin të kundërshtonte diktatorët. Pas nja dy muejsh pa pritun, kur unë kisha krijue bindje se do plakesha në çmendi ose do më mbysnin me gjylpana, drejtori na thirri në dhomën e tij dhe shkurt na tha: Jeni të lirë. Shpejtuem për në postë dhe lajmëruem familjet që të na prisnin te stacioni i trenit në Shkodër. Durimi i popullit shqiptar kishte mbrritun kulmin. Alarmi se po hapen ambasadat organizoi popullin dhe nëpërmjet ambasadave që u hapën jo pa qëllim u dha mundësinë largimin nga vendi. Kjo lehtësoi diktatorët për të kenun ma të sigurt e ma të lirshëm për ngjarjet që do vinin mbrapa si pas skemës të Gorbacovit (katovicën që kemi edhe sot).
Unë nuk u ndala po me një grup shokësh shpallëm Shoqatën që do vehej në sherbim të çuarjes në vend të të drejtave të shkeluna prej shumë kohësh. U zgodha krytar për rrethin e Shkodrës e n/krytar në shkallë kombëtare. Organizuem mitingun e madh në stadiumin “Qemal Stafa”. U ba marshimi nga stadiumi deri te stacioni i trenit me thirrje: “Diktator shporruni nga pushteti e tjera”!… Në shtatorin e vitit 91 organizuem grevën e urisë, ku mbas 11 ditësh na plotësuan 5 pikat e ma të randësishmen, pafajsinë. Ndërtuem me një fjalë kështjella në ranë qe pa u gdhi mire u shembën. Kemi gabu thërrisnin dje, por do rrim në front përsëri. U rrejtëm e keqas, se mos natyra mundet të bajn qe ujku të haj bar e qengji mish, as diktator të shendrruen në emra te ri nuk mund të pastrojnë ndërgjegjet e tyne. Shoqata fillimisht eci e bashkueme, por ky bashkim ishte dhe kërcënimi për diktatorët. U punu shumë që ta përcanin shoqatën në fraksione të ndryshme, nëpërmjet shpërblimeve dhe intrigave të ndryshme. Dhe ja kan mbrritun qëllimit. Sot kemi disa shoqata që kafshojnë njena tjetrën, dhe ç’fat asht ma e çuditshmja në kry të këtyne shoqatave në disa raste kemi si kryetar njerëz që nuk kan origjinë politike. Në unionin e kësaj shoqate isha në fundin e Majit te 4 Katëshi dhe ishte gja e bukur të shikoje sallën plot. Por mjersht kryesohej nga kryetari i bashkimeve prefesionaleve të Fierzës e që bërtasin me ta mbushun mendjen se janë antikomunista të devotshëm! E si mund ta quajmë se kjo shoqatë po banë dicka për zhdukjen e komunizmit? Apo vetëm ulurin paret, paret pa kërku gjana të tjera që për një idealist ka gjana të tjera ma të randësishme.

Si erdhët në Amerikë?

Për ardhjen time në Amerikë qe si shkak Diaspora e Nju Jorkut. I kishte çue një ftesë shoqatës së Shkodrës. U pritmë shumë mirë. Po nuk vonova të zhgënjehesha se me këtë diasporë shumë pak do ecim para në shërbim të demokracisë së vërtetë. Një diasporë e coptume në partina të ndryshme që përfaqsonin Nacionalistet, që nuk shikoheshin sy në sy me njeni tjetrin, që nuk lenin gja pa intrigu kundër njeni tjetrit. Atëhere mund ta quajmë kontribut këtë?
Une mbajta një fjalim para disporës së Nju Jorkut. Ndër të tjera unë i bana të ditun diasporës se Ramiz Alia po përgatit satelitët e tij që diktatorët me duarë të pëgjakuna te kalojnë pa dhanun llogari në një gjyq Nurermberg, e sa thirrje që nuk i shërbenin Satelitit Sali. U ktheva për të votue, por nuk votova fare se në çdo kuti votimesh qëndronin kameleont e kuq në këto rrethana. Marrëdhanjet e mia u ndërprenë plotësisht. Kërkova punë, sepse punë do të thotë jetë. Dhe me i ra shkurt kur takova bashkvuejtësin tim Tomorr Dostin që ishte shefi i kuadrit të P D -s, më pyeti a ke ba kërkesë për punësim? -Po i thashë. Po më ka ardhun një shkresë për punësim direkt nga Sali Berisha. U gëzova dhe menjëherë e pyeta po ku? I Shkreti Tomorr duke ju dridhun buza dhe dora nxorri nga sirtari një shkresë the filloi ta lexonte: Të dërgohet në mënyre urgjente Viktor Martini në punë në Qipro. Po çfarë pune e pyeta me nxitim, m’u përgjegj: -në bujqesi ose në ndërtim. -Tomorr mos ja leni këtë turp presidentit se unë po iki se u pa kjo punë. -Viktor mu drejtue, je nje çikë gjaknxhehtë.
-Tomorr, i thashe së shpejtit do t’ju mungoj gjaknxehtësia ime që e ka bazën në moral, por do ju vij turp për gjakftoftësine tuej e shpejt do e kuptoni se ai do ju eleminoj një nga një të gjithëve. Atëhere iu drejtova Amerikës përfunimisht, ku baj një jetë të qetë larg kompromiseve e pazarllëqeve të flliquna. Jetoj si nënshtetas Amerikan i barabartë në mesin e të barabartëve.

Si i shikoni proceset demokratike në Shqipëri, dhe sa ndikon Diaspora në politikën dhe ngjarjet shqiptare?

Proceset demokratike në Shqipëri shikohen kjartë në zhvillimet e tyne. Jo zbatim ligjesh, jo përgjegjësi para ligjit, jo dhanje pronash e jo shpërblime të të persekutumve që zvarriten tash e 23 vite. Besoj se këto fakte më japin të drejtën t’i quaj zhvillime mjerane që të japin shumë pak shpresë drejt demokracies së vërtetë.
Kemi një Diasporë me shumë ambicje e përçamje në mesin e njeni tjetrit. Disa të diasporës jan të prirun që të durtrokasin qorras, sepse në pushtet gjat 23 viteve kanë durtrokitun pushtetarët që vijnë nga origjina komuniste. E ku asht kontributi i tyre si antikomunista?
Që ti sherbesh zhvillimeve demokratike, duhet të zhvishemi plotësisht nga interesat personale e mos të braktisin shokët e vërtetë të idealeve të pastërta. Duhet të heqim dorë nga ambicjet e këqia e ma e randësishmja duhet të hiqet dorë nga shpifjet e paturpshme që baltosin ndërtesën e tyne duke mendu se baltosin kundërshtarin e tyne. Në një shoqëri të civilizueme njerëzit me bindje të kunderta jetojnë pa pasun frigë njeni tjetrin.

Si ish i persekutuar si i vlerësoni gazetarët shqiptarë që herë pas here u japin mundësinë diktatorëve nëpër ekranet televizive të flasin me krenari për dhunën që ushtruan në sistemin komunist?

Unë nuk mund të quhem ish i persekutuem, përderisa unë jam i persekutuem deri në këtë moment, sepse mua akoma nuk më ashtë kthyem një copë oborr i vogël mbrena mureve të shtëpisë e kjo quhet prone e pakthyme e grabitun, që tregon kjartë se të sotshmit ecin në rrugën e të djeshmvet. Por sot dua t’i pergjigjem pyetjes suaj si një qytetar në mesin e qytetarëve. Dje gazetarët shkruanin të diktuar nga diktatorët, ata flitshin të gjithë pa përjashtim duke joshun me shumë hipokrizi interesin e atyne që kurrë nuk lejuan që zani i njerëzve me idena përparimtare të dëgjohej. Të pershkruajmë se cilët ishin diktatorët, besoj se ashtë e tepërt. Por çuditërisht edhe gazetarët e sotshëm duke përfshi Qafokun, Ballen, Fevziun e Xhungën u pelqen tu lajnë rrugën e e lirshme që përsëri të mburren para ekraneve televizive, per tu mburrun me të kaluemen e tyne mjerane, bile pa kundërshtar përball. Tepër pa dinjitet tregohen gazetarët kur më mohojnë të jem i pranishëm para ekraneve të kryeqytetit, duke pasun të gjitha argumentet për të zhvleftësue poshtërsitë e të djeshmëve dhe të sotshmve 23 vjeçar. A e kuptojnë këto mjerana gazetarësh se duke i leju të mburren me të kalumen e tyne të turpshme e të përgjakun, i bajnë të mendojnë brezat e ri shqyptar që të mendojnë si këto?
Fundërrinat e kombit kenkan herojtë e vërtetë. Hej ju gazetaruca të djeshëm e të sotshëm, ndaluni! ku shkoni? E njifni turpin? A po ndoshta vini nga ato shtresa që doni të mbroni krenarinë e atyne që se kan pasun kurrë. Sa herë që atyne diktatorëve t’ju jepet mundësia të flasin në ekrane ju do jeni gabim. Sigurisht që ju do mbroheni duke thanun: po tani jemi në demokraci të gjthe kanë të drejtë! Po, po, por jo pa kundërshtarë përballë tyre të cilët janë të përgatitun ideoligjikisht si opozitar të diktatutres, sepse forma që ndiqni do ju turpërojë, deri në përjetsi. Kurrsesi nuk mund të justifikoheni, ndryshe do ju quajmë gazetaruca dje e gazetaruca sot.

Cili është mesazhi juaj për bashkatdhetarët?

I uroj shqiptarëve mbrena dhe jashtë shtetit të zhvishen nga sa fola ma sipër, që të jemi të denjë e krenar për t’u qujtun Shqiptar.
Në të kundertën, do mbetemi të turpruem në brezat që do na pasojnë.
Ndërsa mëkatarët duhet të kërkojnë falje për të cilët një miku im më tregoi sot se rastësisht kishte shkue në kafe me vllaun tim pa kurrfarë qëllimi të keq. Dihet që kafeja asht vendi ku krijohet sherri, po ma shumë te ne shqiptarët.
Se si u krijun rrethant pa dashtë që të zgjatem në vetëmbrojtje vazhdoi miku im kundër armës që mu drejtue dhe reagova me armën time ku mbeti i vramë ai që nuk kisha menduar kurrë se mund ta vrisja. Po ashtu mbeti i vramë një tjetër në rrëmujë e sipër. Kur isha në qeli, po mendojshe se si me përshkrue ngjarjen. Sigurisht mendoja se a thu do ta shikoja jetën e lirë ndonjëherë? Në këto mendime, pa pritun ndën derë u fut një rreshter me bubreca dhe duke ecun në mënyrë të rregullt krijun nje U. U-ja na qenka shenja e pendimit. Bubrrecat dolën nga qelia e nuk u pan kurrë ma.
Fillova të lutem si i penduem që Zoti të më falë. Këtë lutje vazhdoj edhe sot qe mbas 12 vite burg jam i lirë.
O ju mëkatare me duar të pergjakuna të diktaturës, mos e harroni “U”-n! Dilni para popullit shqiptar dhe në shenjë pendese kërkoni të falun, gja të cilën nuk e keni ba gjatë 23 viteve, veçse jeni mundue për të mbajtun pushtetin në çdo formë, duke mbajtun pislleqet e 47 viteve në shpirtin tuej. Perqafojeni U-n se do të ndiheni ma të lehtësuem e ma komod se sa me vazhdue pushtetin e përgjakun.
Ju çiftin Zylaj ju falënderoj që më dhatë mundësin pa limit për intervistën që të kontriboj për çështejen shqiptare. Ky mision s’asht as fillimi e as fundi i përpjekjeve të mia si trashëgimtar i denjë i të parëve të mi.( Bisedoi Kozeta Zylo)
Ne Foto: Viktor Martini ne qender me bashkevuajtesit

7 shtator, 2014
Staten Island, New York

“LARGOJENI KËTEJPARI KËTË SURRATIN E DYSHIMTË!”

by

Nga Fadil LUSHI/
Disa ditë më parë nga Dardanelet më erdhën ca përshëndetje prej motrës sime. Disa ishin paksa “qortuese”, qortuese sepse ka shumë kohë që nuk e kam vizituar dhe përqafuar…, përshëndetjet e tjera ishin humane dhe emancipuese: më përgëzonte për faktin se kam hequr dorë nga ajo “gotë” që kohë pas kohe ma “çekuilibronte rehatinë emotive”. Këtyre “selameve” ua kishte shtuar edhe fjalinë: “Ki kujdes me shëndetin e mendjes!”. Nuk desha t’ia kthej e t’i them se nga kjo mendje “Nuk ka ngelur gjë fare, thjesht është bërë rrafsh, livadh”. Sa për shëndetin e të tjerëve, nuk di gjë…, tekefundit lëre që nuk më hyn në punë, por edhe nuk është në “detyrimet” e mia.
Këtë shkrim a opinion gazete të radhës që e kam me “porosi” (shkrimet me “porosi” nuk më dalin me “tamam”) nuk do ta vazhdoj me “protagonistin”, por me viktimën e tij, gjegjësisht me shokun e klasës të viteve shtatëdhjetë të shekullit të kaluar, me atë fshatarin fisnik, të cilit “kryepersonazhi” i vështrimit në fjalë, dikur moti ia kishte marrë “masën e samarxhiut!?”. Ky miku im (i cili krahas problemeve materiale me të cilët ballafaqohet, punët gjithmonë i merr urtë e butë) më takoi “rastësisht” dhe më tha: “Do të shkruash për mua për gazetë, por ama nuk do ma citosh emrin, nuk jam me emrat dhe për emër, sepse edhe këtë kështu si e kam disi më rëndon…, në nuk e bën këtë, respektivisht nëse vakia a meseleja ime nuk duket a hetohet në gazetë, atëherë “samarxhiun” duhet ta kthesh andej nga degdisi…, atje në plehërishtat e “kasabasë” sate (aludonte në Tetovën time të vjetër prej bejlerësh, prej pashallarësh, prej patriotësh, prej arsimdashësish, prej kërkuesish të lirisë së vonuar të vatanit dhe prej aristokratësh). I premtova se do të shkruaj me kusht nëse më “lejohet” që edhe unë të them ca fjalë për “moralin” e njeriut, të cilin (moral) në vaktin e njëmendjesisë (jo enveriste) titiste ia kishin “kultivuar” bythëpraptas. Kur i parashtrova pyetjen se pse pikërisht unë duhet ta kthej andej nga ku kishte ardhur, më tha se edhe ty ta kishte marrë masën e…, mbase ti e njeh më mirë “shehërliun”. I sugjerova po edhe i propozova: “ Lere aty ku është…, Zoti ka filluar t’ia numërojë ditët!?” (shpresoj se kjo fjali nuk do të më ngarkojë “gjynahe”). Kështu siç e filloi “bisedën”, thash ndër dhëmbë se shkrimin do të ma bëjë paçavure.
Ky fshatar, në nevojë materiale dhe shpirtërore, fillimisht më tha se këtu në Tetovë dhe përreth ende “frymojnë idetë e moralit komunist”, ende duket ajo egërsia e njëmendjesisë (pavarësisht se e ka moshën e shtyrë a të vjetër). Shoku i klasës kur takon bashkëmoshatarët e tij, nuk u jep hapësirë që edhe ata të thonë ndonjë “llaf”. Duke e vazhduar “bisedën” tha: “Sot kanë “ardhur” do kohë që më mirë është të dish e të shohësh deri te maja e hundës sate, sesa të kesh informacione për “anatominë e bythës së pleshtit”, për anatominë e njerëzve mendjemëdhenj, për anatominë e krimit të organizuar, për anatominë e jovlerave, për moshat e lëneshave, për thashethemet politike mëhallësh e “kapixhikësh”, për inatin dhe xhelozinë (ndër)shqiptare…, më mirë është të jesh konfuz a i ngatërruar në “fiqir”, sesa të jesh njësh në “tubime”, më mirë është që të të njohë vetëm mëhalla, sesa e gjithë “dynjaja” shqiptare, më mirë është të kesh shokë “budallenj”, sesa të kesh e të shoqërohesh me miq letargjikë dhe megalomanë si ata miqtë e “samarxhiut”, të cilët sa herë ua do qejfi, aq herë të heqin veshin dhe të kapin për hunde dhe për “salltanetet mashkullore”…, sa herë që do të bësh përpjekje t’ua thuash të vërtetën lakuriqe, aq herë do të shtiren sikur nuk të dëgjojnë a nuk t’i kuptojnë dertet…, ata të urdhërojnë të mbyllësh gojën, të ndërrosh mendjen dhe të qëndrosh mënjanë. Kur do t’u thuash se “unë mendoj”, ata ta kthejnë: ti s’ke ç’mediton, për ty mendon sovrani dhe kërbaçi i tij. Ky miku im vazhdoi edhe më tutje të inatoset duke thënë se…, samarxhiu dhe të tjerët si ai, dikur vetë e bënin ligjin, vetë e bënin moralin, vetë e bënin ndejën dhe vetë e emëronin kryeparin e ndejës. Dikur moti, vetëm ata e dinin epiqendrën e së vërtetës, epiqendrën e së keqes, atë të hiles, atë të varfërisë, “solidaritetit” (po ku kishte solidaritet në atë kohë), të padrejtësisë dhe epiqendrat e tjera…, mbase kryekëput të sajuara… Kur këta “të shtrijnë përfundi” dije se të bëjnë për legen dhe si legen (kur jemi te legeni, fjalori i gjuhës së sotme shqipe, për këtë nocion e jep këtë shpjegim: 1. Enë e madhe, e rrumbullakët dhe mjaft e thellë prej metali a prej ndonjë lënde tjetër, që shërben për të larë fytyrën, duart e këmbët, për të larë rroba etj. 2. fig. bised., mospërf. Njeri që nuk është serioz e i qëndrueshëm në sjelljet e në veprimet e tij, njeri pa vlerë e llafazan, të cilin e trajtojnë të gjithë me mospërfillje e si të duan).
Legenin nuk e përmendi ai, e përmenda unë…, ai nuk i bënte të gjithë me faj…, përkundrazi, “samarxhiu” i ishte fiksuar në kujtesë dhe ndaj tij parashtroi një mal me ankesa dhe vërejtje. Një ditë kishte shkuar në “beledie” (kështu e quan bashkinë) të kryejë një punë dhe “padashur” e kishte takuar pordhamanit që ishte “konvertuar në qatip pashai”. Ia kishte prishur rehatinë njeriut që njihet për “humorin e tij të zi” dhe sikur kishte dashur t’i thoshte se “po pate pak çehre njeriu dhe po pate pak moral dhe përgjegjësi, mblidh leckat dhe shporru që këtej (ani se këtij burokrati nuk i kishte asnjë hak dynjaje dhe ahireti). Nuk ia kishte mbaruar punën, ndonëse dy javë me radhë kishte pritur që ky, me “demek” legeni, ta pranojë në zyrën e tij (një zyrë, sikur të ishte njësoj si e atij të presidentit të shtetit.). Hallin e këtij njeriu fisnik, burokrati e konceptonte si një zë në shkretëtirë, një zë lëre që nuk shkon në vesh të njeriut që i prin karvanit të deveve, po as në “vesh të Zotit!?”. Aq keq e kishin mësuar fshatarin në nevojë, që sa herë do t’i duhej të trokiste në derën e zyrës së këtij farë “qatipi”, aq herë detyrohej ta përsëriste atë refrenin: “Ju, zotërote, na falni që ju shqetësuam, na ndjeni që ju morëm kohën tuaj të lirë dhe shumë të çmuar, na falni që ju bezdisëm dhe ju… sikletosëm”. “Samarxhiu” (dhe të tjerë të tillë si ky) sot e kësaj dite nuk do të pendohet hiç fare për bëmat e tij dhe të tajfës që i takonte. Thonë se një kohë të gjatë punoi si “hyzmeqar në bordelet komuniste” e shkuara komuniste…, e konceptonin si një njeri që nuk dallon dot “gomarin nga samari”. Është një proverb popullor ku, pos të tjerash, thuhet: “Të ndyrës ia ka ënda për qelbësirën”.
P.Sh.
Kur mikut tim i thashë se ky shkrim duhet të redaktohet, ma ktheu si me “inat: “Shkrimet me porosi nuk redaktohen…, mbase dalin më popullorçe, kuptohen më lehtë. Në fund, për këtë e për shumë çështje të tjera ramë dakord.

Një shqiptaro-amerikan, emërohet nga Washingtoni zëvendës ambasador në Podgoricë

by

B. Bix Aliu, është i pari dhe i vetmi deri tani – që emërohet në detyrën më të lart në diplomacinë e Shteteve të Bashkuara – Ai është lindur dhe rritur në Çikago, Illinois. Prindërit e tij, janë shqiptarë nga një prej trevave shqiptare Zajasi – Kërçovë, në Maqedoni, familje që emigroi në Shtetet e Bashkuara në vitin 1960.Diplomati i parë shqiptaro-amerikan që punon në departamentin e Shtetit Amerikan./
Nga BEQIR SINA, New York/
WASHINGTON D.C: B. Bix Aliu, është i pari dhe i vetmi deri tani – që emërohet në detyrën më të lart në diplomacinë e Shteteve të Bashkuara. Ai mori mandatin si Zëvendës Shef i Misionit në Ambasadën e SHBA në Podgoricë, Mali i Zi. Ai është lindur dhe rritur në Çikago, Illinois. Prindërit e tij, janë shqiptarë nga një prej trevave shqiptare Zajasi – Kërçovë, në Maqedoni, familje që emigroi në Shtetet e Bashkuara në vitin 1960.
B. Bix Aliu arriti në Mal të Zi për të shërbyer si zëvendësshef i Misionit të Ambasadës së SHBA në fund të muajit gusht, 2014.
Departamenti i Shtetit thotë se para se të shërbejë në Podgoricë, Bix shërbeu si Koordinator i Diplomacisë kulturore – kursit në Departamentin Punëve të Jashtme Qendra Kombëtare e Trajnimit Shtetror . Në vitin 2009, Bix është detajuar në Kongres si një Kongresit Fellow Pearson, ku shërbeu si këshilltar special dhe ka punuar për politikën e brendshme për Qarkun Virxhinia zona e dytë të Kongresit.
Bix filloi karrierën e tij të Shërbimit të Jashtm në Shkup, Maqedoni, ku ai shërbeu si zëvendës i shefit të Punëve Publike dhe më vonë si ndihmës special i ambasadorit. Gjatë kësaj kohe, Bix ishte i përfshirë në Marrëveshjet e Paqes të Rambujesë si anëtar i të dërguarit të posaçëm amerikan në delegacionin e Kosovës dhe më vonë ka punuar me të dërguarit special të SHBA gjatë krizës në Maqedoni.
Bix u bë një anëtar karriere i Shërbimit të Jashtëm në vitin 2001, dhe që atëherë ka shërbyer si Zëvendës Konsulli dhe Zyrtari i Punëve Publike Dega në Dubai, Emiratet e Bashkuara Arabe, si zëvendës Atashe Kulturor në Varshavë, Poloni, si Zëvendës Koordinator për Zyrtarët e shërbimit të jashtëm në Institutin e Shërbimit të Huaj të Departamentit të Shtetit, dhe si Zyrtar i Çështjeve Publike në Ambasadën e SHBA në Tiranë, Shqipëri.
Ai është marrësi i çmimeve të shumta nga Departamenti i Shtetit, duke përfshirë gjashtë çmimet e nderit “Awards Superior” dhe gjashtë çmimet nderi “Merituar Awards. Në vitin 2005, Bix u zgjodh si anëtar i klasës inauguruese të Kolin Pauell, një program për të zgjedhur zyrtarët e shërbimit të jashtëm të cilët demonstrojnë cilësitë frymëzues dhe të përsosmërisë dhe të udhëheqjes. Në vitin 2008, komuniteti shqiptaro-amerikan i Çikagos, e zgjodhi Bix si “Person i Vitit.”
Në vitin 2014, Bix u zgjodh nga shqiptarët e Amerikës në Nju Jork- në një mbrëmje Gala si një nga 150 shqiptaro – amerikanët më të suksesshëm në mesin e komunitetit shqiptaro-amerikan në SHBA.
Bix mban një diplomë në mjekësi të marrë në Universitetin e Prishtinës Fakulteti i Mjekësisë së Kosovës dhe një Diplomë dhe Master në Akademinë e Studimeve Strategjik nga Kolegji i Luftës të Ushtrisë amerikane.
Ai flet shumë mirë shqip, dhe rrjedhshëm gjuhën malazeze, maqedonase, serbe dhe polake. Bix dhe gruaja e tij Dr Nora Zajazi, kanë dy fëmijë, vajzën Tean dhe djalin Bledin .
Diplomati amerikan i SHBA, B. Bix Aliu (Begzat Azem Aliu) që është i përfshirë në marrëveshjet e paqes, krizat, dhe zhvillimin e demokracisë, dhe tani aspiron të jetë, ndoshta edhe ambasadori i parë shqiptar i Amerikës në SHBA, në mbrëmjen Gala – ku ai ishte zgjedhur si një nga 150 shqiptaro – amerikanët më të suksesshëm, në mesin e komunitetit shqiptaro-amerikan në SHBA, foli me shumë kënaqësi me gazetën tonë – për të cilën ai tha se e kishte lexuar shpesh herë dhe e njihte shumë mirë.
Jam shumë i lumtur dhe të jem prezent e të shohë një pjesëmarrje kaq të madhe -, tha ai në fillim të bisedës, duke shtuar se po shoh njërëz që kan punuar kaq shumë në SHBA . Duke patur pas vetes edhe gjeneratat e reja, të cilët, edhe ata mundet të ëndërrojnë dhe të arrijnë ëndrrën amerikane këtu në Amerikë.
A mendoni se ky është një sukses dhe një mirënjohje për SHBA – çka bënë Shtetet e Bashkuara për Shqipërinë dhe Shqiptarët?
Sigurisht po! dhe është shumë me rëndësi të kuptohet kjo! që Shtetet e Bashkuara të Amerikës të japin shumë mundësi dhe ofrojnë gjithëçka- Si përshembull historia ime është pjesë e këtij suksesi prej se kur Babai im erdhi si emigrant dhe punoi shumë – dhe arriti çfarë arriti deri teksa djali i tij sot është zëvendës ambasador i Shteteve të Bashkuara të Amerikës dhe aspiron të jetë edhe ambasador. Çka do të thotë shumë jo vetëm për mua por dhe të gjithë shqiptaro amerikanët.
Meqenëse përmendet suksesin tuaj si zëvendës amabasador, ku dhe kur jeni emërur në këtë detyrë ?
Kam disa muaj që e kam marrë emrimin tim si zëvendës ambasador i SHBA në Podgoricë kryeqytetin e Malit të Zi – dhe në fundin e muajit gusht marrë mandatin zyrtarisht
Mirëpo çfarë dini ju ose çfarë keni mësuar për shqiptarët që jetojnë në Mal të Zi ?
Unë mendojë se si shqiptarët dhe malazezët duhet të punojnë së bashku drejt përparimit të këtij shteti për të shkuar në Europë dhe Mali Zi të anëtarësohet në Nato
Po për shiptarët e Amerikës – kontributin dhe integrimin e tyre në shoqërinë amerikane ?
Mendojë se shqiptarët janë plotësisht të integruar në shoqërinë amerikane, dhe kan dhënë një kontribut të madh në fusha të ndryshme të jetës. Megjithëse, ata kan ende për të bërë edhe më shumë dhe u urojë suksese.
Bix Aliu kur shërbente në Ambasadën e SHBA në Tiranë u shfaq drejtpërdrejt në TV kombëtar Klan për të ndarë me audiencën shqiptare emocionet e inaugurimit në ceremoninë presidenciale në Washington. Bix thuhet se shpjegoi me një shqipe të rrjedhshme atë çfarë simbolizmin Lincolni lidhur me ceremonitë inauguruese presidenciale në SHBA. Kur u pyetën në lidhje me politikën e administratës së re drejt Ballkanit Perëndimor dheShqipërinë në veçanti, Bix vuri në dukje se SHBA do të vazhdojnë të mbështesën dhe zhvillojnë marrëdhëniet historike, të forta dypalëshe midis SHBA dhe Shqipërisë. Ai në atë intervistë ( janar 2008) përsëriti rëndësinë ezgjedhjeve të ardhshme të përgjithshme në Shqipëri, pasi vendi sipas tij vazhdon rrugën e saj drejt integrimit të plotë euro-atlantik.
Ndërsa, një revistë e Tiranës, Bix Aliun, e pati zgjedhur si “Diplomatin më popullor,”

Profili filozofik i Pipës

by

Nga Anton CEFA/
Filozofia duket se e joshi Pipën që në moshë të re. Në vitet e mëvonshme, ai e përjetoi shkencën e mendimit universal jo thjesht e vetëm si prirje, po më së tepërmi si preference dhe si një nga synimet e tij kryesore në fushën e veprimtarisë shkencore. I pajisur me pajën e një inteligjence të mprehtë, ai u shqua në shtjellimin e temës së doktoranturës “Morali dhe feja tek Bergsoni”, ku spikat taltenti i tij padiskutueshëm.
Siç na e ka treguar Uran Kalakula, në veprën e tij “Arshi Pipa – Njeriu dhe vepra”, Arshiu me një guxim të pashembullt shpalosi pa ndrojtje pikëpamjet e tij kritike ndaj Bergsonit, filozofit të njohur francez, një prej përfaqësuesve më të mëdhenj të intuitivizmit, pa u merakosur fare sa për habinë aq edhe për kundërvënien e rektorit të madh të Universitetit të Firencës, Paolo Lamanna, që aso kohe ishte një nga patriarkët europianë të filozofisë.
Që në fillimet e veprimtarisë së tij shkencore e artistike, në revistën e tij “Kritika” (1944) dhe me botimin e vëllimit poetik “Lundërtarët” (1944), u ravijëzua portreti i tij krijues në tri rrafshe: kritikë letrare, filozofi dhe krijimtari artistike. Eseistika e revistës nxjerr në pah natyrën e tij kritike ndaj çdo dukurie shoqërore, shkencore dhe artistike, e cila është dëshmuar, po aq, edhe në jetën e tij të përditshme.
Përgatitja teorike dhe veprimtaria e tij mësimdhënëse lidhet me filozofinë. Ai kreu studimet në degen e filozofisë, në Universitetin e Firencës, ku mori gradën shkencore të doktorit në filozofi dhe qe mësues filozofie në Liceun Shtetëror të Tiranës (1941-1944); duke filluar nga viti 1960, dha kurse të kësaj disipline në disa kolegje dhe universitete të Shteteve të Bashkuara: në Kolegjin Philander Smith, Little Rock, Arkansas (v. 1960); në Kolegjin e Arteve të Lira në City University, Georgia (1962-63); në Universitetin Berkley, California (1963-1965); në vitin 1966, drejtoi këtu disertatcionet për gradën e doktorit në filozofi (Ph. D). Në Universitetin e Minnesotas (1966-1970), trajtimin teorik në kurset e qytetërimit dhe të kulturës, letërsisë dhe teorisë letrare e mbështeste gjithnjë mbi mendimin teorik filozofik, duke zhvilluar cikle tematike të kësaj natyre, si p. sh. “Marksizmi dhe ekzistencializmi në dramë dhe në tregim”, etj.
Dëshmi e preferencës për filozofi dhe e tendencës së gjykimit kritik është traktati filozofik: “Abbozzo di una concezione della vita- Sul Genio”, “Skicë e një konceptimi mbi jetën”, ku është përfshirë edhe eseja “Mbi gjeniun”. Kjo vepër u shkrua në kondita të vështira të burgut të Burelit, në vitin 1955, mbasi kishte kaluar burgjet e Durrësit, Tiranës, Gjirokastrës dhe kampin e tmerrshëm të Vloçishtit, ku kishte humbur krejtësisht shëndetin.
Vepra, e shkruar në gjuhën italiane, u botua kohët e fundit në dy gjuhët, në shqip dhe italisht, me përkthimin e motrës së autorit, Nedrete Kalakula, në saje të kujdesit të çmuar të Myftar Gjanës, që ka marrë përsipër t’i zbulojë botës shqiptare sa më të plotë veprimtarinë e Pipës. Botimi u bë në shtëpinë botuese “Princi”.
Kështu, dalëngadalë, po thellohet tek lexuesit njohja e kontributit madhor shkencor e artistik të Pipës, një prej personaliteteve më të afta e më të frytshme të kulturës së anatemuar gjatë kohës së diktaturës. Ndihmesa e tij në fushën e filozofisë do të ishtë më e plotë sikur mos të kishte humbur dorëshkrimi i një vepre tjetër të kësaj natyre, me titullin “Letra didaktike”. Kësaj çështjeje, d. m. th., një njohjeje më të plotë të profilit të tij filozofik, do t’i shërbente edhe botimi i disertacionit të dokturanturës, i eseistikës filozofike të botuar në atdhe para vitit ’44, dhe ajo e botuar në revista të huaja a e mbajtur në mbledhje të ndryshme akademike ndërkombëtare jashtë atdheut.
Libri hapet me një paraqitje të Ardian Marashit, drejtor i Qendrës së Studimeve Albanologjike. “Skicë e një konceptimi mbi jetën’ është, për shumë arsye, unik në historinë e letrave shqipe e madje i veçantë në krejt historinë moderne të mendimit universal.”, shkruan ai. Më pas vjen parathënia e Arshiut. Botimi është pajisur me foto e faksimile të arkivit familjar të Pipejve.
Në parathënie, Pipa shkurtazi na tregon kushtet në të cilat është shkruar libri: “Erdhën vitet monotone të burgut tim. Kohët e para nuk kam mundur të përqendrohem aq sa duhej që të mund të mendoja në kuptimin e mirëfilltë. Me mendimin gati të humbur në labirintin e vështirësive që pengonin studimin serioz dhe, në anën tjetër, duke jetuar i detyruar nga domosdoshmëria e ngutshme e momentit, në një fluks të rrëmujshëm emocionesh politike dhe, më në fund, duke pasur kthjelltësinë e shpirtit, shkaktuar nga një seri fatkeqësish familjare, për të mos përmendur këtu arsye të tjera të rëndësishme – më shumë personale, më është dashur, për të gjitha këto, të jetoj larg filozofisë. Jam ngushëlluar me artin duke u shprehur në të, si dhe me studime të një angazhimi më të vogël. Kam jetuar e ndier më shumë sesa kam menduar.”
Më poshtë, pas disa radhëve për përvojën e hidhur të burgut, shkruan: “nëse nga njëra anë kjo eksperiencë ka kaluar në art, në anën tjetër ajo ka ushqyer dhe mbarsur mendimin tim. Pak nga pak kthjelltësia është kthyer: mbi fundin e rëgjyrtë të mjerimit e të dhimbjeve të përditshme, është ngritur si një ylber mendimi i rigjallëruar. Është ngritur mbi një burg. Kanë prangosur trupin tim, por nuk kanë mundur të prangosin mendimin tim. Dhe – gjë vërtet e mrekullueshme – kur trupin tim e kanë bërë pothuajse një kufomë, atëherë mendimi ka fituar lirinë…”
Kur lexon këto fjalë, pa dashur të shkon mendja tek dëmtimi aq i madh që i bëri kulturës shqiptare politika diktatoriale e mohimit të shprehjes së mendimit të lirë, të drejtën më të parë të njeriut, që është mishërimi i vetë njeriut, qenësia e tij: “Corgito ergo sum”, pikënisja e pikënisjeve të dijes njerëzore, siç e ka përmbledhur kuintesencën e filozofisë së vet Rene Descartes që në fillimet e shek. XVII. Me energjitë që të blaton vetëm një shpirt energjik tejet i pamposhtur nga pengesat, tejet i paepur në vuajtjet dhe mundimet, tejet i shpërfillur nga të gjithë ata që i rrinë mbi krye për t’ia bërë jetën ferr, Pipa thotë: “Unë mendoj të heq dorë nga gjithçka, por jo nga mendimi, kjo është e mira ime më e lartë, madje e mira më absolute”; fjalë që himnizojnë personalitetin e tij dhe vetë dinjitetin njerëzor.
Na zbulohet në këtë vepër jo më poeti i talentuar, jo më historiani i aftë i letërsisë, kritiku i mprehtë letrar, politologu polemizues, përkthyesi i palodhur, mbledhësi i durueshëm i folklorit dhe studiuesi i zellshm i tij, linguisti i përkushtuar, por mendimtari origjinal që rreh t’i japë shpjegim jetës njerëzore, kuptimit të saj, trajtuesi risor i problemeve të përgjithshme të filozofisë, të teorisë së artit, dhe po aq edhe të çështjeve themelore të kritikës së artit, sidomos atij letrar. Një demiurg i pashoq që lavron në zagna kulture të palavruara ndonjëherë në kulturën tonë kombëtare.
* * *
Lënda në “Skicë e një konceptimi mbi jetën” shtjellohet në15 kapituj: “Koncepti i së vërtetës, “ Metodologjia e veprimit”; “Rruga e veprimit”; “Arsyeja praktike”; “Veprimi moral”; “Mbi vetëdijen”; “Mbi intuitën”; “Domethënia e artit”; “Kontakti me materien”; “Burimi i fesë”; “Probleme false”; “Eksperienca shqisore”; “Shkallët e ndërgjegjes”; “Spontaniteti në univers”; “Edukim dhe personalitet”. Ndërsa eseja “Mbi Gjeniun” ka dy kapituj: “Fizionomia dhe forma të gjenialitetit”; “Kulti i eonëve”. (Në një rast tjetër, do të paraqesim idetë rëndësore për secilin kapitull, ndërsa sot, po japim vetëm një ide të përgjithshme të veprës).
Në mungesën e një biblioteke të nevojshme për këtë qëllim, autorit iu desh të shkruante lirshëm, vetëm duke u mbështetur në erudicionin e tij, kështu që problemet që trajtohen vijnë si rezultat i mendimit të tij të bazuar jo vetëm në filozofi, po edhe në shkenca të tjera si etikë, psikologji, sociologji, logjikë, teori arti, kritikë arti, sidomos atij letrar, etj. Veç kësaj, kjo ecuri pune i ka krijuar autorit mundësinë e trajtimit të lëndës, parashtrimit të ideve, duke iu shmangur referencave spekulative teorike, çka i rrit vlerën origjinalitetit dhe përfton një stil më të komunikueshëm me lexuesin.
Bota shpirtërore e njeriut është botë e mendimit, e vullnetit që shfaqet në veprim, dhe e ndjenjës. Nëpërmjet ndjenjës, simbas Arshiut, ne njohim botën, e pasqyrojmë atë në ndërgjegjen tonë. Shpjegimi i problemit të burimit të njohjes historikisht është luhatur mes arsyes dhe intuitës; por nuk ka munguar edhe ndjenja. Paskali ka thënë: “Ne e njohim të vërtetën, jo vetëm prej arsyes, po edhe prej zemrës”, çka nënkupton ndjenjën. Ndërsa Pipa, duke folur për shkallët e ndërgjegjes, shkruan: “Veprimi dhe mendimi nuk e shterojnë jetën psikologjike. Është një element i tretë që vazhdon të ekzistojë, edhe kur dy të parët mungojnë; dhe ky element është ndjenja. Ndjenja është kuptimi i jetës. Nëse, çfarë është vepruese dhe çfarë është e vetëndërgjegjshme, është gjithmonë shprehje jete, ndjenja duhet t’i përmbajë logjikisht të dy këta elementë.”
Ndërsa, duke shpjeguar domethënien e artit, shkruan: “Me anë të ndjenjës, më fort se me anë të arsyetimit, njeriu zbulon . . . . Ndjenja e kulluar . . . , që na përshkon kur vihemi në pozicionin e spektatorit përpara natyrës, është ajo që quhet soditje . . . . Gjatë soditjes shpirti është i prirur të njohë. Cili është objekti i soditjes? Vetja ime, së pari, dhe pastaj të ngjashmit e mi; por edhe ata të ndryshmit, bimët e kafshët, gjithçka që jeton në përgjithësi. Pastaj edhe çka nuk jeton . . . . Soditja është qëndrimi karakteristik i ndërgjegjes para ndjeshmërisë, është perceptimi që s’ka lidhje me një qëllim praktik, është përceptim i painteresuar.”
Si në një traktat të plotë filozofik, Pipa shtron e argumenton problemet themelore të kësaj shkence, siç na e dëshmojnë edhe titujt e kapitujve të trajtimit të lëndës që i dhamë më lart; por një nga shqetësimet dhe synimet e tij kryesore është të na japë një koncept human e dinjtoz për jetën, për kuptimin e saj, “një konceptim të plotë harmonik të jetës, me anë të të cilit njeriu të ekzaltojë vetveten në dritën e vlerave të pavdekshme të shpirtit”, siç shprehet ai. Ndriçimit të këtij problem kardinal i shërben e gjithë vepra. Sipas tij, njeriun e krijoi Zoti nën shëmbëlltyrën e vet. Nëpërmjet mendimit të tij dhe veprimit moral, njeriu duhet të realizojë gjithë potencialin e vet njerëzor, të gjitha kapacitetet e veta krijuese, gjë që bëhet e mundur në bazë të vënies në jetë të imperativit “Vepro në interes të njerëzimit!”, sepse kështu, duke vepruar për të mirën e njerëzimit, individi vepron në interes të vetës.
Në dy kapitujt e fundit tek eseja “Mbi Gjeniun” është dhënë profili i njeriut të realizuar, në plotërinë e tij, sipas konceptimit filozofik të autorit.
Veç vlerave shkencore dhe edukative të gjithmbarshme, vepra ka një vlerë të veçantë, në radhë të parë, për ne shqiptarët. Ajo është si një vravashkë dritëdhënëse që na ndriçon rrugën e një ringjalljeje dhe fisnikërimi shpirtëror. Duke konstatuar këtë aspekt të veprës, linguistja Merita Bruçi, e cila ka transliteruar dorëshkrimin, ka shkruar me çiltërinë e një ndjenje atdhedashurie: “Kur e lexova m’u duk si njëlloj testamenti që ai i lë bashkatdhetarëve të tij”.
“Skicë e një konceptimi mbi jetën” është i pari dhe i vetmi traktat integral filozofik për mendimin filozofik shqiptar. Megjithëse ai u botua me një vonesë prej një gjysmë shekulli, si një traktat filozofik origjinal, ai përbën një ndihmesë për kulturën europiane dhe botërore në fushën e mendimit universal.
Me emrin e Arshiut, kultura shqiptare është bërë e pranishme në kulturën botërore edhe në fushën e kritikës letrare, me veprën e tij “Montale dhe Dante”, pa të cilën, siç ka shkruar Astrit Lulushi, “kritikka letrare botërore sot me siguri do të ndjehej e varfëruar”.
Po në këtë fushë, në fushën e gjykimit kritik letrar, është me rëndësi të përmendet studimi i thellë dhe serioz i Pipës për De Radën, në veprën “Hieronymus De Rada”, (vëllimi II i “Trilogia Albanica”, botuar në Münhen në v. 1978), që e paraqet poetin tonë të Rilindjes përkrah romantikëve më të njohur europian. Dihen vlerësimet superlative të Hygoit, udhëheqësit të shkollës romantike franceze; poetit dhe diplomatit francez, Lamartinit; poetit të njohur francez, Frederik Mistral, dhe dhjetëra personaliteteve të tjera për “Këngët e Milosaos”; por është vula e kritikës moderne komparative e Pipës që argumenton vlerat europiane të kësaj poeme.
Si eksponent i kulturës sonë në kulturën europiane dhe botërore, Pipa rreshtohet në rrethin më të ngushtë të atyre personaliteteve kulturore shqiptare që kanë dhënë kontributet e tyre në këtë drejtim.

***
Historia e librit
Nga Nedrete Kalakula

Ky libër ka një histori të veçantë. Ai nuk u shkrua në ndonjë studio, në kushte të rehatshme apo të favorshme për mendimin. Ai u shkrua ndenjur mbi një dyshek të shtruar mbi çimenton e një dhome të burgut të Burrelit, në zhurmën e të burgosurve të tjerë të asaj dhome dhe nën trysninë e rreptë të kontrolleve të herëpashershme të gardianëve.
Arshi Pipa kishte bërë nëntë vjet burg kur arriti të shkruante në një fletore të vogël të maskuar me një kopertinë me figurën e Stalinit, “Konceptin e tij mbi jetën”. Ai e ruajti atë fletore të vogël deri ditën që u lirua, pas një viti, më 1956.
Këtu fillon rrugëtimi i “Konceptimit. . . .” Dorëshkrimi nuk doli nga qelia, si “Libri i burgut”, në fletë cigaresh, të fshehura në ndërresat e palara, por doli i fshehur në një dyshek të vjetër, që gardianet nuk kishin marrë mundimin ta kontrollonin meqënëse ishte tepër i ronitur dhe i ndotur.
Para arratisjes së tij nga Shqipëria në vitin 1957, Arshiu i kishte besuar mikut të tij shkodran, Ruzhdi Çoba, “Konceptimin, . . .”, tezën e laurës së Universitetit të Firences, si dhe një bllok shumë të vogël me përkthime nga Lirika Evropiane.
Vite më vonë, kur u dëbova nga Tirana, u ktheva me banim në Shkodër. Ruzhdiu, sikur ta parandiente arrestimin e vet të dytë dhe dënimin me dhjetë vite të tjera burg, m’i dorëzoi këto vepra të Arshiut. Kështu, unë i ruajta me kujdes dhe ato më ndoqën në internim dhe, pas lirimit, sërish në Shkodër, deri ditën që u bë e mundur t’i shkonin në dorë Arshiut, mbas vitit 1991.
Në njërën nga vizitat e mia në Uashington, mbas vdekjes së Arshiut, fillova të lexoja “Konceptimin . . .”, me dëshirën për të njohur më mirë një vëlla që aq pak kisha pasur mundësinë ta njoh. Dhe, meqenëse “Konceptimi, . . .” bashkë me tezën e laurës, përcaktoheshin si vepra të pabotuara nga Arshiu, mendova se duheshin përkthyer dhe botuar. Pavarësisht nga vështirësitë që ndesha, jam përpjekur t’i respektoj tërësisht, mendimin e tij dhe stilin e tij.

IKE MIKU IM, IKE PA U NDIER FARE…!

by

In memoriam mikut tim, Abdurrahman Kreshpa/
Nga Reshat Kripa/
Ike, miku im, ike pa u ndier fare. Për ikjen tënde nuk shkruan as gazetat dhe nuk folën as ekranet televizive. Ike siç ikin burrat e vërtetë, në heshtje. Por mbete i pavdekshëm në zemrat tona, në zemrat e miqve të tu të idealit që na bashkoi. Deshëm të të kishim gjithmonë pranë, gjithmonë në krye të rrugës që kishim nisur së bashku, sepse kishim nevojë për prezencën tënde, për fjalën tënde. Të kishim mësuesin tonë. Por ti ike. Zoti kishte vendosur të të merrte pranë vetes dhe Zoti gjithmonë zgjedh më të mirët dhe ti ishe më i miri.
Çfarë të të kujtoj më parë i dashur mik? Qysh në moshë fare të re e fillove aktivitetin tënd patriotik. U ngrite kundër pushtimit fashist të vendit dhe e pagove me internim në Ventotene. Pas lirimit nga internimi u bashkove me atë lëvizje të madhe nacionaliste, që do të hynte në historinë e këtij vendi me emrin “Organizata e Ballit Kombëtar” dhe për këtë ordhitë komuniste të burgosën porsa rrëmbyen pushtetin. U ende nga burgu në burg dhe nga kampi në kamp, nga një krahinë e vendit në tjetrën, nga jugu në veri. Megjithatë ti nuk u theve. Ato dallgë i përballove me krenari dhe dinjitet. Fisnikët e tregojnë veten edhe në rrethana shumë të vështira. Ti i mbijetove asaj kohe barbare, i mbijetove sepse në venat e tua rridhte gjak fisniku. Ky gjak nuk të mungonte ty, i dashur vëlla! Fisnikërinë e familjeve të mëdha nuk mund ta errësojnë klithmat e korbave të zinj.
Kalove një jetë të vështirë, i dashur mik. Por pate fatin të njiheshe dhe të martoheshe me një zonjë që rrallë mund t’i gjendet shoqja në botë, me Lilin, motrën e legjendarit Xhelal Koprencka, pesë herë i dënuar nga regjimi komunist dhe, së fundi, ekzekutuar për një letër që i kishte shkruar diktatorit. E kaluat jetën të dy së bashku, në harmoni të plotë. Fati nuk ju fali fëmijë. Por, kur kishe ende nevojë për praninë e saj, Zoti e rrëmbeu bashkëshorten tënde. Mbete vetëm, pa asnjë njeri pranë. Edhe ndonjeri apo ndonjera, për të cilët ishe kujdesur si prind, të braktisi në një moshë tepër të thyer. Në këto çaste të vështira, të doli për zot mbesa jote, Liliana Shehu, që të mori në shtëpinë e saj dhe filloj të kujdesej për ty si për prindërit e saj.
U njohëm në kampin e punës së detyruar në Urën Vajgurore, në verën e vitit 1952. Unë isha fare i ri. Deri atëherë dija vetëm ato që më kishin mësuar në shkollën komuniste, ku çdo ballist ishte një tradhëtar dhe çdo partizan një patriot. Por njohja me ty dhe burra të tjerë si ty, më treguan se Shqipëria paska pasur një histori tjetër të shkëlqyer, historinë e pavdekshme të nacionalizmit shqiptar, se paska pasur burra të tjerë të shkëlqyer si Mit’hat Bej Frashëri, Mbreti Zogu i Parë, Hasan Dosti, Ali Këlcyra, Abaz Kupi, Skënder Muçua, Hysni Lepenica, Ernest Koliqi, Rexhep Mitrovica, Xhevat Korça, Lef Nosi dhe plot e plot burra të tjerë që lanë gjurmë të pavdekshme në historinë e këtij kombi.
Shpesh herë rrinim deri vonë në mbrëmje dhe atje, në errësirën e kampeve të punës së detyruar, ti me fliste për nacionalizmin shqiptar, për parimet e tij dhe luftën e zhvilluar kundër pushtuesve të huaj. Ti më mësove të luftoja për flamurin kuq e zi, për një Shqipëri të lirë, demokratike, etnike, me baza shoqërore moderne, për një Shqipëri ku të mbretëronte liria e fjalës dhe e mendimit. Më mësove të luftoja për një Shqipëri të drejtuar nga njerëz të pakompromentuar, nga shqiptar që nuk janë kursyer, në çdo kohë e në çdo rrethanë, për shpëtimin dhe të mirën e këtij vendi, prej burrash punëtorë, të aftë dhe të ndershëm, për një Shqipëri ku nuk do të ketë vend për dallkaukët, servilët, Më mësove të luftoja per një Shqipëri të shqiptarëve.
Do ta ruaj për gjithë jetën kujtimin e atyre ditëve kur zhvillohej greva e urisë e një grupi të përndjekurish politikë për zbatimin e rezolutës së Kuvendit të Shqipërisë “Për dënimin e krimeve të kryera nga regjimi komunist”. Megjithse në një moshë shumë të madhe, mbi 95 vjeç, ti erdhe dhe kërkove të futeshe në këtë grevë. Grevistët u munduan të të bindin që të shkoje të qetësoheshe në shtëpi, por t’i këmbëngulje. Ndërhyra edhe unë. Më vështrove me një shikim sikur do të më përpije
– Edhe ti, djali im, më thua kështu? – më the.
Unë heshta. Nuk dija si të të përgjigjesha. Të ngujuarit u mblodhën të gjithë rrotull teje
Së fundi, ti u binde. U larguam. Në mendjen time vinin rrotull mendime nga më të ndryshmet. Të përfytyroja ashtu siç të kisha njohur vite më parë por, më shumë, më vinte para syve qëndrimi yt përpara kësaj greve urije. Para syve të mi lartësoheshe si një vigan. I tillë do të mbetesh për mua përgjithmonë.
I pavdekshëm kujtimi yt i paharruar! .Zoti qoftë pranë teje!