Prof.Dr. Roland Gjini/

Një ndër paradokset e botës shqiptare është se në një hapësirë të vogël gjeografike bashkëjetojnë ndër shekuj besime dhe institucione fetare të ndryshme, si në përmbajtjen religjioze, ashtu edhe në orientime politike, ndonjëherë kontradiktore. Historia e popujve të botës, jo vetëm në shekujt e mesjetës, por edhe sot, ka treguar se si kontradiktat sociale e politike midis grupimeve të ndryshme apo etnike, kanë çuar në konflikte fetare, pse jo edhe në luftëra. Në këtë kuptim, theksojmë se Shqipëria dhe shqiptarët janë ndoshta populli unikal i tolerancës fetare, që ka në themel respektin për ndërgjegjen fetare dhe lirinë e besimit të tjetrit. Prandaj te ne nuk janë ndeshur luftëra apo konflikte për çështje fetare apo besimi. Kjo bashkëjetesë, në rastin tonë të Elbasanit, nuk shfaqet vetëm brenda qytetit, por edhe në fshatra, në marrëdhëniet fshat-qytet, midis krahinave, madje edhe midis familjeve. Toleranca dhe bashkëjetesa fetare, si një rast tipik i Elbasanit dhe i shqiptarëve në tërësi, si një fenomen origjinal dhe i pashembull i shfaqjes së tij, natyrisht që ka shpjegimin e vet historik, sociologjik e psikologjik. Ne po ndalemi më tepër te rasti i Elbasanit dhe i trevave rreth tij.

Elbasani, i vendosur në mesin gjeografik të Shqipërisë, aty ku kryqëzohen arteriet tregtare dhe bashkë me to edhe të fomet, kulturat, traditat, idetë, besimet, është rasti më tipik i tolerancës dhe i bashkëjetesës shqiptare. Kështu, brenda Kalasë, një hapësire mjaft të vogël, në rrugicat e ngushta të saj që gjarpërojnë, gjejmë rrënoja të kishave të hershme, deri sinagoga të judejve, të kishave të reja e të xhamive, që ndodhen pranë njëra-tjetrës. Kështu, kemi kishën ortodokse të Shën Marisë, e rindërtuar në vitin 1833, Xhaminë Mbret, ndërtuar fillimisht në fund të shekullit XV dhe rindërtuar në pamjen që ka sot në shekullin XIX. Po brenda kalasë ndodhet edhe një kishë katolike, e ndërtuar në vitet’30-të të shekullit XX si kisha Unite e Elbasanit, por që me dështimin e lëvizjes unite në Luftën II Botërore u kthye në kishë katolike. Pjesa më e madhe e popullsisë së Elbasanit e trevave përreth i takon besimit mysliman: synitë dhe bektashinj, por ka edhe disa familje besimtare shiite.

Përballë rivaliteteve fetare, politike e nacionale, që në shekullim XIV, kur konfliktet mes Lindjes e Perëndimit kishin arritur kulmet e zhvillimit të tyre, në kushtet e krizës së Perandorisë Bizantine, pjesë e së cilës ishin edhe trojet shqiptare, në krahinat e Elbasanit do të gjejmë dy nga qendrat fetare rivale, shumë pranë njëra-tjetrës, siç janë peshkopata katolike e Mamlit, dhe në Jug të saj një objekt të njohur fetar ortodoks, manastiri i Shën Gjon Vladimirit. Ky manastir u ndërtua nga një princ shqiptar, Karl Topia, që vlerësohet si “kalorës i katolicizmit”, por për të respektuar besimin e banorëve vendas, pranë Bradasheshit ndërtoi në vitin 1381 Manastirin ortodoks të Shën Gjonit (Shijonit).

Në Elbasan ndeshen përpjekjet e para të dokumentuara për ta bërë kishën shqiptare, për të krijuar mundësitë që besimtarët e kishës së “Shën Marisë”, të dëgjojnë fjalën e Zotit në gjuhën e nënës. Është fjala për Anonimin e Elbasanit, që cilësohet si “protopapë”, herë “bogomil” dhe herë përcaktohet me emrin e Papa Totasit, për të cilin akademiku i njohur elbasanas, Dhimitër Shuteriqi thotë se është Theodhor Bogomili, i cili, në shekullin XVII, hartoi një alfabet me të cilin shkroi disa psalme kishtare në shqip. Ndërsa Papa Totasi është botuesi i tyre. Me alfabetin origjinal që ai krijoi shkroi përkthimet e librave të shenjta për t’u lexuar në kishë, për të bërë shërbesën fetare në gjuhën shqipe. Këto përpjekje do të ringjallen nga Dhaskal Todri (Teodor Haxhifilipi) i cili, i frymëzuar nga ide iluministe e çon më përpara shkrimin në shqip të materialeve fetare të krishtera, duke sjellur nga Perëndimi gërmat, dha mundësi konkrete për këtë qëllim.

Në vazhdim të kësaj tradite, në shekullin XIX, kur lëvizjet nacionaliste kanë përfshirë krejt Ballkanin, është përsëri Elbasani që përpiqet të gjejë rrugë të reja, diktuar nga rrethanat e reja historike, që ta shpëtojë vendin nga përçarjet fetare. Duke shfrytëzuar mundësitë që krijonte shoqëria Biblike Angleze, për të propaganduar protestanizmin, që do të shërbente si mbështetje ideologjike e politikës së Mbretëri së së Bashkuar në Lindje, Kostandin Kristoforidhi punoi shumë për të përkthyer me një gjuhë të njësuar shqipe librat e shenjta, për t’i përhapur ato në të gjitha viset shqiptare, të shoqëruara me prorosinë që shërbesat kishtare të bëhen në gjuhën shqipe. Me anë të veprimtarisë së tij në shkrimin në shqip të materialeve fetare, Kristoforidhi synonte të realizonte disa qëllime njëherësh:

– Së pari, përdorimi i gjuhës amtare në kishë do të ishte preludi i kthimit të institucioneve fetare të krishtera në institucione kombëtare.

– Së dyti, me anë të këtyre shkrimeve ai jepte një mundësi që bashkëatdhetarët e tij të mësonin si të lexonin dhe shkruain gjuhën amtare. Në këtë kuptim ai u bë edhe mësuesi i hershëm, që bëri ndoshta më shumë se kushdo për t’i mësuar shqiptarëve shkrimin e leximin shqip.

– Së treti, duke përkthyer librat e shenjta me një gjuhë të përpunuar shqipe, gjë që mund ta bënte vetëm ai, krijonte një mundësi praktike për t’i dhënë shtytje procesit të njësimit të gjuhës sonë. Në këtë drejtim kanë të drejtë ata që thonë se ai donte të bënte në Shqipëri atë që Luteri bëri në Gjermani.

Së katërti, duke i dhënë besimtarëve të krishterë shqiptarë mundësinë që ta njohin doktrinën kishtare në origjinën e saj, Kristoforidhi do të bënte të mundur që të kuptohej mirë misioni historik universal i krishtërimit dhe ta ndanin atë nga vulgarizimet dhe teoritë social-politike.

Në këtë truall, në vazhdim të traditës së krijuar, vjen edhe vepra e Papa Jorgji Theoharit, i njohur ndryshe si Arkimandriti Germanos. Përballë këmbënguljes që tregonte hierarkia e Kishës Ortodokse, për të mos lejuar që shërbesat fetare të bëheshin në gjuhën shqipe, që në shkolla të mësohej edhe gjuha shqipe, ai i propozon bashkëatdhetarëve të tij një rrugë të njohur në praktikën e lëvizjeve fetare në Evropë: krijimin e një kishe katolike bizantine, sipas së cilës asgjë nuk ndryshonte në ritet e kryera, por vetëm varësia hierarkike kalonte nga Patrikana e Stambollit (Konstandinopojës) në Romë, te Vatikani. Ai siguronte se mjafton ky ndryshim, për të bërë të mundur që shërbesat të bëheshin në gjuhën shqipe, që të hapeshin shkolla në gjuhën amtare dhe, për rrjedhojë, të izolohej veprimtaria politike antishqiptare e Patrikanës, që ishte vënë të shërbim të platformës shoviniste greke të “Megaloidhesë”. Kështu, në fund të shekullit XIX lindi dhe u zhvillua, nën drejtimin e Atë Germanos-it në Elbasan e trevat ortodokse përreth lëvizja për kishën unite.

Nuk është e rastit, që mbështetës i kësaj lëvizjeje u bë edhe një figurë tjetër e rëndësishme e klerit ortodoks elbasanas, që gradualisht kishte ngjitur shkallët e karrierës në hiearkinë ortodokse, Peshkopi i Durrësit, Atë Visarion Xhuvani. Pas vitit 1920, në kushtet e reja historike, kur në Kongresin e Lushnjes hidhen themelet e organizimit të shtetit shqiptar mbi baza demokratike të përparuara, një ndër problemet që kërkonte zgjidhje ishte edhe realizimi praktik i një norme të njohur, së paku në ortodoksi, një shtet, një kishë. U intensifikua kështu lufta për pavarësinë e institucioneve fetare shqiptare nga qendrat e tyre jashtë vendit. Më e spikatura në këtë proces ishte lëvizja për Autoqefalinë e Kishës Ortodokse Shqiptare. Hapat konkretë që u bënë në këtë drejtim, bënë që në vitet 20-të të shekullit XX të hiqet dorë nga lëvizja për kishën unite. Visarion Xhuvani, ky personalitet i shquar i jetës kishtare, por jo vetëm, por edhe i jetës politike e shoqërore shqiptare, pjesëmarrës i Kongresit të Lushnjes, deputet i Parlamentit shqiptar, u vu në krye të lëvizjes për themelimin e një kishe autoqefale shqiptare. Këtë lëvizje ai e shihte paralel me shkollimin laik të popullit shqiptar, madje për këtë ai u shpreh në parlament: “Shkollat vërtet janë më të nevojshme dhe do ishte ma mirë që një vend, në vend që të ketë tri kisha të ketë një kishë, po të ketë shkolla që të bajnë nevojë, pse kishën mund ta bajë njeriu edhe në shtëpinë e vet”

Atë Visarion Xhuvani është ndër personalitetet më aktivë në procesin e krijimit të Kishës Ortodokse Autoqefale Shqiptare. Për këtë ai mori pjesë gjallërisht në këtë lëvizje. Arhimandri Xhuvani merr pjesë në Kongresin e Beratit, që u mbajt në qershor të vitit 1922, ishte tepër aktiv më pas, ku përfaqësues të klerit dhe të popullit të Shqipërisë u mblodhën në Korçë për punimet e Kongresit të Dytë Gjithortodoks të Korçës, që u mbajt në vitin 1929. Këtu ai u zgjodh edhe Kryepeshkopi ortodoks i gjithë Shqipërisë, detyrë të cilën e mbajti deri në vitin 1937. Kongresi historik i Korçës miratoi njëzëri dokumentet bazë të Kishës dhe mjaft vendime të tjera, duke e vendosur Kishën Shqiptare si kishë të pavarur, krahas kishave të tjera ortodokse ballkanike.