Zija Vukaj/

Në disa çaste heshtjeje të brendshme, ku shpirti ynë zhvishet nga të gjitha funksionet e zakonshme dhe sytë na bëhen më të mprehtë e më depërtues, shohim veten tonë në jetë; dhe jetën në vetvete, pothuajse si në një lakuriqësi shterpë, shqetësuese: ndjejmë të sulmohemi nga një përshtypje e çuditshme, sikur vetëtimthi, na sqarohet një realitet i ndryshëm nga ai që perceptojmë normalisht, një realitet i gjallë përtej pamjes njerëzore, jashtë formave të arsyes. Atëherë në mënyrë të shkëlqyer kompaktësia e ekzistencës së përditshme, thuajse e varur në boshllëkun e asaj heshtjes sonë të brendshme, na shfaqet pa kuptim, pa qëllim; dhe ai realitet i ndryshëm na duket i tmerrshëm në vrazhdësinë e vet të patundur e misterioze, mbasi të gjitha lidhjet tona të rreme të zakonshme të ndjenjave e të imazheve janë copëtuar e shpërbërë në të. Boshllëku i brendshëm zgjerohet, i kapërcen kufijtë e trupit tonë, bëhet boshllëk rreth nesh, një boshllëk i çuditshëm, si një ndalim i kohës dhe i jetës, sikur heshtja jonë e brendshme të jetë zhytur në humnerën e misterit. Atëherë kërkojmë me një stërmundim të epërm të rifitojmë vetëdijen normale të gjërave, të vendosim me to raportet e zakonshme, të rilidhim idetë, të ndihemi të gjallë si më parë, në botën e zakonshme. Por kësaj ndërgjegjeje normale, këtyre ideve të rilidhura, asaj ndjenje të zakonshme të jetës nuk mund t’ia kemi më besën, sepse e dimë tashmë që janë një mashtrim i yni për të jetuar; dhe poshtë ka diçka tjetër, së cilës njeriu nuk mund t’i paraqitet, përveçse me kusht që të vdesë ose të çmendet. Ka qenë një çast; por zgjat shumë tek ne mbresa e tij, si marramendje, me të cilën pengohet stabiliteti, megjithëse i palëndë, i gjërave: dukje ambicioze ose të mjera.

Atëherë jeta, që rrotullohet, e vogël, e vetme mes këtyre dukjeve na ngjan sikur nuk është më e njëmendët, se është një fantazmagori mekanike. Po si i japim rëndësi? Pse e respektojmë? Sot jemi, nesër jo. Çfarë fytyre na kanë dhënë për të na paraqitur jetën? Një hundë të shëmtuar. Çfarë mundimi është ta nxjerrësh përditë hundën në shëtitje… Fat, që me kalimin e viteve nuk e vëmë re më. E vënë re të tjerët, vërtet, kur ne madje arrijmë të besojmë se kemi një hundë të bukur; dhe atëherë nuk dimë më të shpjegojmë pse të tjerët qeshin, kur na shikojnë. Ka shumë budallenj! Ngushëllohemi duke parë çfarë veshësh ka njëri dhe çfarë buze ka tjetri; të cilët as nuk e vënë re këtë gjë dhe kanë guximin të qeshin me ne. Maska, maska… një frymë dhe kalojnë, për t’u marrë me të tjerët.

Ai i çalë i gjorë atje… Kush është? Shkon drejt vdekjes me patericë… Jeta këtu, i ka gjymtuar këmbën njërit; atje i ka nxjerrë syrin një tjetri… Këmbë druri, sy qelqi e kështu me radhë! Gjithkush e vë maskën si mundet- maskën e jashtme. Sepse brenda, pastaj, ka tjetrën, që shpesh nuk përputhet me atë të jashtmen. Dhe asgjë s’është e vërtetë! I vërtetë deti, po, i vërtetë mali; i vërtetë guri, e vërtetë fija e barit; po njeriu? Gjithnjë i maskuar, pa e dashur, pa e ditur që ai në mirëbesim mendon se është: i bukur, i mirë, i këndshëm, bujar, fatkeq etj., etj. E kjo është qesharake kur e mendon. Po, sepse një qen, ta zëmë, kur t’i ketë kaluar ethja e parë e jetës, çfarë bën? Han dhe fle: jeton siç mund të jetohet, siç duhet jetuar; mbyll sytë i qetë dhe e lë kohën të kalojë, i ftohti i ftohtë, i nxehti i nxehtë; dhe po i dhanë një shkelm e merr, sepse është shenjë që i takon edhe kjo. Po njeriu? Edhe në pleqëri, gjithnjë me ethe: dalldiset e nuk e kupton: s’mund të bëjë dot pa u shtirur, edhe para vetvetes në ndonjë mënyrë; dhe mendon se shumë gjëra ka nevojë t’i besojë të vërteta dhe t’i marrë seriozisht.

Për këtë e ndihmon një mekanizëm skëterre që natyra deshi t’ia dhuronte, duke ia ndrequr brenda, për t’i dhënë një provë të madhe të dashamirësisë së vet. Njerëzit, për shëndetin e tyre, do ta linin të gjithë që të ndryshkej, nuk do ta lëviznin, nuk do ta preknin kurrë. Po po! Disa janë treguar kaq krenarë e të vlerësuar që e kanë, sa kanë filluar menjëherë ta përsosin me një zell të madh. Dhe Aristoteli shkroi bile edhe një libër, një traktat të hijshëm që u përshtat edhe në shkolla, që fëmijët të mësonin shpejt dhe mirë të zbaviteshin. Është një lloj pompe me filtër që vë në lidhje trurin me zemrën.

E quajnë LOGJIKË zotërinjtë filozofë.

Truri pompon me të ndjenjat nga zemra dhe nxjerr prej tyre ide. Përmes filtrit ndjenja lë sa ka në vete të nxehtë, të turbullt: freskohet, pastrohet, i-d-e-a-l-i-z-o-h-e-t. Një ndjenjë e gjorë, kështu, e ngjallur nga një rast i veçantë, nga një rrethanë çfarëdo, shpesh e dhimbshme, e pompuar dhe e filtruar nga ai mekanizëm bëhet ide abstrakte e përgjithshme; dhe çfarë ndodh? Ndodh që ne nuk duam të brengosemi vetëm për këtë rast të veçantë, për këtë rrethanë kalimtare; por duhet edhe të helmojmë jetën me ekstraktin e përqendruar, me helmin e fuqishëm të deduksionit logjik. Dhe shumë fatkeqë besojnë se shërohen kështu nga të gjitha të këqijat, me të cilat bota është e mbushur dhe pompojnë e filtrojnë, deri sa zemra e tyre të ndalet e ftohtë si një tapë dhe truri i tyre të jetë si një raft farmacie plot me kavanozë që mbartin mbi etiketën e zezë një kafkë mes dy kërcinjve në kryq dhe shpjegimin: Helm.

Njeriu nuk ka një ide për jetën, një nocion absolut, por një ndjenjë të ndryshueshme dhe të ndryshme sipas kohëve, rasteve, fatit. Tani logjika, duke abstraguar ndjenjat nga idetë, tenton pikërisht të ngulisë atë që është e lëvizshme, e ndryshueshme, fluide; kërkon t’i japë një vlerë absolute asaj që është relative. Dhe rëndon një të keqe që është e rëndë në vetvete. Sepse rrënja e parë e së keqes sonë është pikërisht në atë ndjenjë që ne kemi për jetën. Druri jeton e nuk e ndjen: për të toka, dielli, ajri, drita, era shiu nuk janë gjëra që ai nuk është. Përkundrazi njeriu, që në lindje e prek këtë privilegj të trishtë që ta ndjejë veten duke jetuar, me iluzionin e bukur që rezulton: ta marrë si një realitet jashtë vetes këtë ndjenjë të tij të brendshme të jetës, të ndryshueshme e të ndryshme.

Të vjetrit tregonin përrallën se Prometeu i vodhi një shkëndijë diellit për t’ua bërë dhuratë njerëzve. E pra, ndjenja që ne kemi për jetën është pikërisht kjo shkëndijë e përrallës prometeane. Ajo na bën të shihemi të humbur mbi tokë; ajo lëshon rreth nesh një rreth pak a shumë të gjerë drite, përtej së cilës është hija e zezë, hija e frikshme që nuk do të ekzistonte nëse shkëndija nuk do të ishte ndezur tek ne; hija që ne mjerisht duam ta besojmë të vërtetë, deri sa ajo të mbetet e gjallë në kraharor. E fikur në frymën e fundit të vdekjes, a na pret vërtet ajo hije e rreme, na pret nata e përjetshme pas ditës së tymtë të iluzionit tonë; apo nuk do të mbetemi ne më mirë në falënderim të Qenies, që do të thyejë vetëm format e zbrazëta të arsyes njerëzore? Gjithë ajo hije, mister shumë i madh që ka bërë të zhyten në spekullime më kot shumë e shumë filozofë e tani shkenca edhe duke hequr dorë nga kërkimi i saj, nuk përjashton, a mos vallë do të jetë në fund një mashtrim si çdo tjetër, një mashtrim i mendjes sonë një fantazi që nuk merr bojë. Po sikur gjithë ky mister, pra, nuk ekziston jashtë nesh, por vetëm tek ne dhe domosdoshmërisht për shkak të privilegjit të famshëm të ndjenjës që ne kemi për jetën? Nëse vdekja është vetëm një frymë që e shuan tek ne këtë ndjenjë të mundimshme, të frikshme, pse është i kufizuar nga ky rreth i rremë hijeje përtej mjedisit të shkurtër të dritës së mangët, që hedhim përreth dhe ku jeta jonë mbetet e burgosur, si e përjashtuar për ca kohë nga jeta universale, e përjetshme, në të cilën na duket se do të kthehemi një ditë, ndërsa tashmë jemi e do të qëndrojmë, por pa këtë ndjenjë mërgimi që na fut në ankth? A nuk është edhe këtu iluzive pafundësia dhe relative ndaj asaj dritës sonë të paktë të individualitetit tonë?

Dhe nesër një humorist mund ta paraqesë Prometeun në Kaukaz në aktin e trishtuar të kundrimit të pishtarit të tij të ndezur dhe të shohë në të fundin e kauzës fatale të torturës së vet të pafund. Më në fund ai vëren se Jupiteri s’është gjë tjetër veçse një fantazmë boshe, një mashtrim i mjerë, hija e trupit të vet që projektohet gjigante në qiell, pikërisht për shkakun e pishtarit të ndezur që mban në duar. Me një marrëveshje Jupiteri mund të zhduket me kusht që Prometeu të fikë qiriun, domethënë pishtarin. Por ai nuk di, nuk do, nuk mundet; dhe ajo hije mbetet e frikshme dhe despotike, për të gjithë njerëzit që nuk arrijnë të vërejnë mashtrimin fatal.

Kështu kontrasti na shfaqet i pashmangshëm, i pandashëm si hija me trupin. Ne kemi parë në këtë vegim të menjëhershëm të zgjerohen dora- dorës kufijtë e qenies sonë individuale dhe të shtrihen përreth. E ka zbuluar reflektimi, që sheh në gjithçka një ndërtim apo një ndjenjë të shtirur ose të rreme dhe me analiza të mprehta, të holla e zhbiriluese e çmonton dhe e shpërbën.

Një nga humoristët më të mëdhenj, pa e ditur, ishte Koperniku, që çmontoi jo në kuptimin e vërtetë, mekanizmin e universit, por imazhin e lavdishëm që kishim bërë për të. Zbulimi i teleskopit na jep goditjen për vdekje: një tjetër mekanizëm i skëterrës, që mund të bëhet palë me atë që na ka dhuruar natyra. Por këtë e kemi shpikur ne, që të mos jemi më të vegjël. Ndërsa syri shikon poshtë, nga lentja më e vogël dhe e sheh të madhe atë që natyra mrekullisht kishte dashur ta shihnim të vogël, çfarë bën shpirti ynë? Kërcen të shikojë sipër, nga lentja më e madhe dhe atëherë teleskopi bëhet një instrument i tmerrshëm që rropos tokën, njeriun dhe të gjitha lavditë e madhështitë tona.

Është fat që reflektimi humoristik shkakton ndjenjën e të kundërtave, e cila në këtë rast thotë: – Po vërtet është kaq i vogël njeriu, sa teleskopi na bën ta shohim? Nëse ai mund të kuptojë dhe të konceptojë vogëlsinë e tij të pafund, do të thotë se ai kupton dhe koncepton madhësinë e pafund të universit. E pra, si mund të quhet i vogël njeriu? Por e vërtetë është edhe se ai ndihet i madh dhe një humorist e din, mund t’i ndodhë si Guliverit, gjigant mes liliputëve dhe lodër fëmijësh në duart e gjigantëve të Brobdinjakut.