Dielli | The Sun

Albanian American Newspaper Devoted to the Intellectual and Cultural Advancement of the Albanians in America | Since 1909

Memo:  Serbia në kryqëzim: Si t’i kuptojmë protestat dhe Kosova

by

Analizë nga Rafael Floqi/

Police officers operate during clashes with anti-government protesters in Belgrade, Serbia, on August 15, 2025.

Protestat që shpërthyen në Serbi pas tragjedisë së Novi Sad-it nuk janë më thjesht një reagim ndaj një aksidenti fatal. Ato janë kthyer në një revoltë të madhe qytetare kundër regjimit të Aleksandar Vuçiç -it, një sistem i ngritur mbi korrupsion, klientelizëm dhe shtypje të çdo forme opozite. Humbja e 16 jetëve në 1 nëntor 2024 nuk ishte rastësi tragjike, por pasojë e drejtpërdrejtë e një pushteti që e ka kthyer vendin në pronë private dhe që i përdor projektet publike si burime për pasurim dhe kontroll politik.

Një kryengritje studentore që sfidon frikën

Studentët, që në fillim ndezën qirinj për viktimat, shndërruan heshtjen në një forcë politike të paparë. Bllokimet e tyre simbolike në orën 11:52 – ora e kolapsit – u kthyen në aktin e parë të një revolucioni qytetar. Brenda pak javësh, nga vigjilja u lind një lëvizje që u përhap në mbi 400 universitete dhe qytete. Kulmi arriti më 15 mars 2025 në Beograd, kur mbi 300 mijë qytetarë mbushën rrugët, duke dhënë sinjalin më të qartë: populli nuk ka më frikë.

Nga këto protesta ka dalë një shembull i rrallë demokracie të gjallë: universitete autonome, mbledhje të hapura ku çdo student ka zë, vendime me shumicë dhe pjesëmarrje horizontale. Ky është vizioni i një Serbie të re, ku pushteti buron nga poshtë dhe jo nga zyrat e mbyllura të elitës politike. Në një vend ku zgjedhjet janë deformuar dhe mediat e kapura, studentët dhe qytetarët e zakonshëm po tregojnë se demokracia nuk vdes – ajo lind përsëri në rrugë.

Ky nuk është një revoltë për pushtet, por për drejtësi. Kërkesat e studentëve dhe qytetarëve janë të thjeshta dhe të drejtpërdrejta: hapni dosjet e korrupsionit, ndëshkoni fajtorët, reformoni universitetet, jepni fonde për arsim, ktheni shtetin te ligji dhe jo te kapriçot e një presidenti të vetëm. Për herë të parë pas shumë vitesh, Serbia po sheh një lëvizje që e demaskon haptazi pushtetin si burim korrupsioni, dhe jo si instrument shërbimi publik.

Shumë njerëz në Serbi fajësuan tragjedinë për korrupsionin e supozuar të përhapur në projektet shtetërore të infrastrukturës, të cilat ata thonë se nxitën punën e dobët të rinovimit. Presidenti serb është përballur me akuza për shtypjen e lirive demokratike, ndërsa lejon që krimi i organizuar dhe korrupsioni të lulëzojnë. Ai e ka mohuar këtë.

Dhuna e pushtetit dhe rezistenca qytetare

Vuçiç reagoi si çdo autokrat i ngujuar: me dhunë, shpifje dhe frikësim. Protestuesit u etiketuan “terroristë”, policia përdori gaz lotsjellës dhe shkopinj gome, ndërsa paramilitarët e lidhur me partinë e tij terrorizuan qytetarët në rrugë. Por dhuna nuk i ndali – përkundrazi, i forcoi. Çdo goditje ndaj protestuesve e bëri më të qartë se problemi nuk është vetëm një projekt i korruptuar, por vetë regjimi i Vuçiç -it.

Presidenti i Serbisë, Aleksandar Vuçiç, njoftoi të dielën masa të ashpra kundër protestuesve antiqeveritarë pas ditëve të trazirave në rrugë në të gjithë Serbinë që kanë sfiduar sundimin e tij gjithnjë e më autokratik në vendin ballkanik. Mijëra njerëz sfiduan kërcënimin e Vuçiçit për një goditje dhe protestuan më vonë të dielën në qytete të ndryshme serbe, përfshirë kryeqytetin Beograd. Duke thirrur “Arrestoni Vuçiçin”, protestuesit kërkuan që të gjithë të ndaluarit në ditët e kaluara të lirohen. Nuk u raportuan incidente.

Një model i ri demokracie, sfidë ndaj autoritarizmit dhe demokraci nga poshtë

Qeveria e presidentit Aleksandar Vuçiç  reagoi me forcë: policia, grupet paramilitare dhe mbështetësit partiakë shpesh sulmuan protestuesit. Lëvizja u etiketua “terroriste”, ndërkohë që raportet ndërkombëtare evidentuan dhunë sistematike dhe shkelje të të drejtave të njeriut .Megjithatë, lëvizja studentore solli një model të ri të organizimit shoqëror: universitete autonome, mbledhje të hapura (plenume) ku çdo student kishte të drejtë fjale, vendime të marra me shumicë dhe një frymë qytetarie që tejkalonte institucionet tradicionale. Ishte një shembull i gjallë i “demokracisë nga poshtë”, ku qytetarët nuk kërkonin pushtet të zhveshur, por pjesëmarrje aktive dhe përgjegjësi institucionale . Këto protesta i dhanë Serbisë një moment të rrallë reflektimi: një thirrje për reformë sistemike dhe një shans për të ndërtuar një shoqëri ku autoriteti respektohet për shkak të transparencës dhe llogaridhënies. Për shumë analistë, kjo lëvizje përfaqëson një “shpërthim të demokracisë nga poshtë”, që mund të shënojë një fillim të ri për Serbinë Duke parë mënyrën si Aleksandar Vuçiç  ka reaguar në të shkuarën ndaj protestave, ka shumë gjasa që reagimi i tij të ndjekë disa skenarë paralelë:

Forcimi i retorikës së frikës

Vuçiç  ka përdorur shpesh gjuhën e demonizimit të kundërshtarëve, duke i quajtur “puppets të Perëndimit”, “terroristë” apo “armikë të Serbisë”. Ka shumë të ngjarë që ai ta rrisë këtë retorikë për të delegjitimuar lëvizjen studentore dhe për ta paraqitur si të manipuluar nga jashtë.  Policia, njësitë speciale dhe grupet paramilitare të lidhura me partinë e tij pritet të përdoren për të shpërndarë protestat me dhunë, për të frikësuar liderët studentorë dhe për të vendosur një klimë pasigurie. Arrestime selektive të organizatorëve mund të shfaqen si “shembuj” për të ndaluar përhapjen e revoltës. Si çdo lider autoritar që ndien trysninë ndërkombëtare, Vuçiç  mund të ofrojë “dialog” apo disa reforma kozmetike (p.sh. një hetim formal, ndonjë dorëheqje të vogël teknike) për të shuar valën e protestave, pa e cënuar realisht pushtetin e tij. Mediat kombëtare të kontrolluara nga qeveria do të përpiqen ta minimizojnë numrin e protestuesve, të theksojnë dhunën sporadike si “akt vandalësh” dhe të portretizojnë regjimin si garant i “stabilitetit” në një rajon të trazuar.

Në një nga fjalimet e tij të shpeshta televizive drejtuar publikut, Vuçiç akuzoi demonstruesit antiqeveritarë për “terrorizëm të pastër” dhe përsëriti pretendimet e tij se muaj të tërë protestash të vazhdueshme kundër sundimit të tij janë orkestruar në Perëndim dhe synojnë shkatërrimin e Serbisë.

“Vendi ynë është në rrezik të madh, ata kanë rrezikuar të gjitha vlerat tona, jetën normale, çdo individ”, tha Vuçiç, duke pretenduar një skemë të përpunuar që përfundimisht do të instalonte autoritete “anarko-majtiste” në të ardhmen. Ai nuk ofroi asnjë provë konkrete për pretendimet e tij. “Nëse nuk ndërmarrim hapa më të ashpër, është çështje ditësh kur ata (protestuesit) do të vrasin dikë”, tha Vuçiç. “Po e them këtë për historinë”

Perspektiva politike

Vuçiç  do të kërkojë ta përdorë marrëdhënien me BE dhe sidomos me partnerë si Hungaria e Orbanit, për të treguar se ende ka mbështetje ndërkombëtare. Do të luajë edhe kartën e Rusisë dhe Kinës, duke pretenduar se “protestat janë pjesë e një komploti perëndimor për destabilizimin e Serbisë”.

Në thelb, reagimi i Vuçiç -it pritet të jetë i dyfishtë: shtypje e brendshme + propagandë e jashtme. Ai do të përpiqet të fitojë kohë, duke përdorur dhunën ndaj protestuesve dhe fjalorin e zakonshëm për “komplotet”, ndërsa paralelisht do të luajë kartën e kompromisit për të shmangur izolimin ndërkombëtar. Nëse protestat vazhdojnë me vrull, rreziku për pushtetin e tij është real: sa më shumë që përdor dhunë, aq më shumë delegjitimohet brenda dhe jashtë vendit. Në këtë pikë, mbajtja e pushtetit do të varet nga gatishmëria e elitës së tij për të qëndruar besnike dhe nga durimi i popullit për të mos u tërhequr.

Domethënia e protestave

Këto protesta janë shkundja më e madhe e regjimit të Vuçiç -it. Ato tregojnë se autoritarizmi nuk është i pathyeshëm, se frika nuk është më arma e vetme e pushtetit. Serbia është sot në një kryqëzim: ose do të shkojë drejt një reforme të thellë demokratike, ose do të mbytet në dhunën dhe manipulimin e një klike pushteti që nuk njeh as ligj, as moral.

Protestat nuk janë vetëm kujtim për 16 jetët e humbura. Ato janë revoltë kundër një sistemi që vret ngadalë, përmes korrupsionit, padrejtësisë dhe arrogancës. Janë një thirrje që shkon përtej Serbisë: Evropa dhe bota nuk mund të mbyllin sytë para një populli që kërkon liri dhe drejtësi. Sot, rrugët e Beogradit janë arena e një beteje vendimtare – jo vetëm për Serbinë, por për të ardhmen e demokracisë në Ballkan. Ndryshe nga lëvizjet e tjera politike në Serbi, kjo valë protestash nuk u përqendrua vetëm te dorëheqja e liderëve. Ajo kërkoi transparencë në dokumentet e rindërtimit të stacionit, ndëshkimin e përgjegjësve, reformim të universiteteve dhe buxhet më të lartë për arsimin. Në thelb, protestat artikuluan një kërkesë më të gjerë për rivendosjen e sundimit të ligjit dhe qeverisjen e përgjegjshme. 

Protestat në Serbi nuk janë thjesht kundër Vuçiç-it, por edhe kundër një sistemi që e ka mbajtur gjallë nacionalizmin agresiv. Për Kosovën, ato sjellin një mundësi historike: ose do të shërbejnë si katalizator për një Serbi më demokratike, e cila mund të dialogojë ndershmërisht, ose do të shfrytëzohen nga regjimi për të ndezur një konflikt të rrezikshëm si mjet mbijetese.

Protestat masive në Serbi, të udhëhequra kryesisht nga studentët dhe qytetarë të zhgënjyer nga manipulimi i zgjedhjeve dhe autoritarizmi i Aleksandar Vuçiç-it, nuk janë thjesht një çështje e brendshme e Beogradit. Ato lidhen drejtpërdrejt edhe me Kosovën dhe me të ardhmen e rajonit.

Kriza e legjitimitetit në Beograd

Nëse Vuçiç shihet nga qytetarët e tij si uzurpator që mbijeton vetëm me manipulime dhe dhunë policore, kjo dobëson fuqinë e tij për të folur në emër të Serbisë në arenën ndërkombëtare, përfshirë dialogun me Kosovën. Një lider i delegjitimuar nuk ka kartën morale as politike për të imponuar kushte ndaj Prishtinës. Tradicionalisht, Vuçiç ka përdorur Kosovën si flamurin kryesor nacionalist për të mobilizuar opinionin publik serb dhe për të mbuluar dështimet e tij të brendshme. Por sa më shumë që qytetarët dalin në rrugë për demokraci, aq më pak funksionon propaganda e tij se “Kosova është çështja kryesore”. Protestat tregojnë se serbët nuk e shohin vetëm Kosovën si problem, por korrupsionin, autoritarizmin dhe mungesën e perspektivës brenda vendit.

Domethënia për Kosovën dhe rajonin

Një Serbi më demokratike, me institucione më të forta dhe me qytetarë që kërkojnë llogari, mund të jetë edhe më e hapur për një dialog real me Kosovën. Protestat sot janë embrioni i një vizioni tjetër për Serbinë – një Serbi që nuk e përdor nacionalizmin si justifikim për shtypjen e brendshme, por që synon integrim evropian. Nga ana tjetër, Vuçiçi mund të reagojë duke ngritur edhe më shumë tensionet me Kosovën, për ta përdorur si mjet shpërqendrimi nga kriza e brendshme. Një incident në veri të Kosovës, një retorikë më e ashpër kundër Prishtinës, madje edhe një veprim provokues i kontrolluar, mund të shërbejë për ta bashkuar elektoratin e tij rreth “kauzës kombëtare”. Ky është një skenar i rrezikshëm, sepse sa më i brishtë të jetë pushteti i tij në Beograd, aq më i madh është tundimi për ta shpëtuar me flakë në Kosovë.

Për Kosovën, protestat në Serbi janë një pasqyrë: qytetarët serbë po kërkojnë liri dhe demokraci, ndërsa shqiptarët e Kosovës kanë kaluar tashmë nëpër një proces të tillë në vitet ’90 dhe pas luftës. Ka një rezonancë simbolike – populli serb po përballet sot me të njëjtin autoritarizëm që dikur prodhoi luftërat dhe tragjeditë ballkanike. Nëse protestat forcohen dhe lind një Serbi më e lirë, kjo do të ishte një hap drejt paqes së qëndrueshme me Kosovën.

 “Zjarret ndër Emegjencat kritike të Rama-4”!

by

Gjeneral ® Piro Ahmetaj/

Mbas pasojave të zgjedhjeve të damkosura të 11 Majit, pra përdhosjes së Kuvendit, përdhunimit të 4-ërt të Opozitës dhe arrogancës bolshevike të mbi-Pushtetit, Shqipëria po përballet me riciklimin e përvitshëm të llavës së zjarreve, më së shumti jo si fatkeqësi e natyrës, por nga dora/dalldisja e njeriut.

Paraprakisht, shprehim mirënjohjen për përkushtimin shëmbullor të ushtarakëve, policisë, shëndetësisë, gazetareve të terrenit, si dhe ndaj vendeve të NATO-s, komunitetit të biznesit dhe mbarë-Shqiptarëve për traditën fisnike të solidaritetit me banorët e prekur nga fatkeqësitë natyrore, në rastin konkret nga flakët e zjarreve.

Besoj se jemi në kohën e duhur për të bërë një vlerësim përmbledhës të gjëndjes, adresuar problemet si dhe për të kontribuar me disa këshilla strategjike mbi nevojat ulëritëse që ka modernizimi i Sistemit të Emergjencave Civile (në vijim EC).

Sigurisht, cilësia e përmbushjes së përgjegjësive shtetërore vlerësohet nga efikasiteti i strukturave dhe aktiviteteve operacionale për mbrojtjen e jetës, pasurive dhe infrastrukturave jetike nga fatkeqësitë natyrore, si p.sh. zjarret që përsëriten çdo vit, apo dhe epidemitë, aksidentet industriale, etj.  

Thënë këtë, do duhet të jemi të ndershëm me qytetarët: “Garancia 100% e mbrojtjes nga fatkeqësitë e naturës ose dora e njeriut, mbetet një mision i pamundur“. Asnjë vend, përfshi Franca, Japonia, Austria, Kanada, Zvicra, etj, nuk garanjojnë mbrojtje 100% nga p.sh zjarret.  

Prandaj modernizimi i Sistemit të EC (përqasjes, pajisjeve, efiçencës operacionale dhe rregullave të angazhimit) për të parandaluar, përballur me efikasitet si dhe minimizuar në maksimumin e mundshëm pasojat e fatkeqësive natyrore, mbetet sfidë dhe përgjegjësi e përhershme shtetërore 

Qeveria ka po ashtu legjitimitetin të përdorë mekanizmat shtetërore, përfshirë forcën e ligjit, për të ndëshkuar pa mëshirë këqbërësit, për zjarrvënien apo dëmtimin e qëllimshëm të infrastrukturave me rëndësi kritike për jetën e komunitetit. 

Së dyti, Shqipëria ka (në letër) një kornizë ligjore bashkëkohore që mirë-përcakton, llojet dhe përgjegjësitë e institucioneve në përballjen me EC:

Kushtetuta e Shqipërisë, në nenet 170, 171, 172, 173, 174, 175 dhe 176, definohen: (a) gjendja e luftës (kërcënohet territori), (b) e jashtëzakonshme (rendi kushtetues), si dhe (c) fatkeqësit natyrore ose teknologjike, në një pjesë, ose në të gjithë territorin e vendit. Gjithashtu në këto Nene, përcaktohen lloji i emergjencës, kohëzgjatja, parimet, “masa e kufizimit të drejtave të njeriut” si dhe balancohen përgjegjësitë e institucioneve kushtetuese, Parlamenti, Presidenti dhe Ekzekutivi. 

Në Ligjin Nr. 8756, dt. 26.3.2001: “EC = situatë kritike urgjente e një natyre të përkohshme, që kërcënom seriozisht jetën dhe sigurinë e shtetasve, gjënë e gjallë, pronën, trashëgiminë kulturore dhe mjedisin, në një masë që kalon mbi mundësinë e organeve vendore”. Mbështetur po në këtë Ligj Qeveria, shpallë gjendjen e EC si dhe legjitimon përdorimin e strukturave, kapaciteteve dhe aseteve.

Ka disa VKM, si: “për ngritjen dhe funksionimin e strukturës kombëtare të planifikimit dhe përballimit të EC”; Organizimin dhe përgjegjësitë e shërbimit të EC”; “tarifat në situata emergjente”; si dhe udhëzimet për: “ngritjen e komisioneve vendore të EC, në bashki dhe në nivel qarku”, etj.

Së treti, Megjithë vullnetin, përpjekjet dhe përmirësimet në 15 vitet e fundit, kemi ende një sistem të brishtë të EC. Po si dhe sa adresohen mësimet e nxjerra nga 2 dekadat e fundit (?): 

Në të 3 elementët e EC (Parashikimi, peshimi dhe ndërtimi skenarëve; modernizimi i kapaciteteve dhe masa të përshkallëzuara) demostrohet “protagonizëm dhe veprimtari tē ç’integruara”.  

Kapacitetet duhet zhvillohen mbi bazën e mësimeve të nxjerra nga EC që kanë ndodhur apo kanë gjasa të përsëriten. Do uroja te jem gabim, por ashtu si ligjet, edhe 7 skenarët e EC (në RSM), nuk konsiderohen si reference për zhvillimin e kapaciteteve nga Institucionet përgjegjëse! 

Zhvillimi i kapaciteteve të EC do duhet të bëhet bazuar ne peshimin e kërcënimeve. Prioriteti i I-rë mbeten shpëtimi i jetëve njerëzore, pastaj shërbimet sociale (ujë, drita, spitale, shkolla), pronave, infrastrukturave, ambientit?, etj. Shpesh, arritjet maten me sasinë e prezencës në zonën e operacionit, në vend të efikasitetit në shërbim të komunitetit. Edhe media i drejton më shumë kamerat te “cili politikan apo zyrtar shkoi, ku dhe çfarë tha”, në vend që të fokusohet te efikasiteti në përballjen me rreziqet nga fatëkeqësitë e natyrës.

Vendosja e EC në vartësi të MM, përveç perceptimit populist, nuk ka rezultuar si zgjidhje por barrë në Buxhetin e MM dhe misionin e FA si dhe në (de) efiçencën e strukturave e EC.   

Po ashtu, “sindroma bollshevike për të gjetur armikun te Qeveria apo te Opozita e radhës” janë bërë të neveritura nga qytetarët. Thënë kjo, askujt nga Qeveria nuk duhet t’i shkojë në mendje se mbështetja u jepet qytetarëve për mëshirë, bamirësi, apo për votë elektorale për mbajtjen e pushtetit! Eshtë po aq neveritëse kur “Opozitarët e borderosë” krekosen në kolltuqet e Kuvendit mbas çdo humbje të radhës, ndërsa urdhërojnë Qeverinë: “ta ndalojë me patjetër dhe pa zero pasoja dalldisjen e natyrës apo të njerëzve të marrosur” !

Së fundmi, modernizini i kapaciteteve operacionale në përballjen me fatkeqësitë natyrore, përfshi zjarret nga dora e njeriut mbetet “ndër Emegjencat e qeverisë Rama 4”. Thënë këtë, nën papërgjegjësinë e Ekspertit të Sigurisë Kombëtare, po e përmbyll edhe me “5 këshilla strategjike”:

  1. Transformimi rrënjësor i sistemit të EC, me qëllim: “përmirësimin e qasjes zyrtare, modernizimin pajisjeve, strukturave dhe rregullave të angazhimit; pra i efikasitetit operacional si dhe i kulturës së bashkëpunimit mes institucioneve shtetërore, me vendet e rajonit, NATO-s dhe BE-se”.
  2. Ngritjen e Inspektoriatit Kombëtar të EC, në vartësi të Kryeministrit (ose Zv) si dhe alokimin e fondeve përkatëse, duke përditësuar doktrinën, paketën ligjore, VKM-të, strukturën, etj.
  3. Vullnet dhe konsensus i pakushtëzuar politik, vizion dhe ekspertizë e spikatur, për të përcaktuar objektivat, mënyrat dhe mjetet (ends, ways & means) për përballimin e EC. Pritritet Nr.1 mbetet jeta e njerëzve dhe infrastrukturat kritike, ndërsa në planet afatmesëm, evitimi në maksimum i butimeve të përsëritjes së tyre, 
  4. Qytetarët nuk duan fjalime, pasi në raste fatëkeqësish presin dhe meritojnë zgjidhje sa më të shpejta. Mësimi kryesor nga përballja me zjarret dhe përmbytjet është ngritja e një sistemi të qëndrueshëm që peshon rreziqet dhe ndërton skenarët, identifikon dhe adreson mangesitë (mësimet) si dhe mat në kohë reale cilësinë e ushtrimit të përgjegjësive zyrtare pra: “kush bën çfarë, kur dhe në bashkëpunim me kë”! 
  5. Një projekti pilot për ngritjen e Sistemit të Mbrojtjes Civile mes RSh dhe Kosovës, me koncept, paketë ligjore, kapacitete dhe strukturë të përbashkët të komandim-kontrollit (C2). Konkretisht, përtej delireve patriotike të pushtetit apo rapsodive të Gjekmarkaj, do të këshilloja; “ngritja e një Qëndre (mbarë) Kombëtare të EC (QKEC); 3 njësive logjistike (force provider) si dhe 9 bazave të mbrojtjes civile, të shpërndara në gjithë territorin e dy vendeve sovrane”. 

Në shtesë, thirrjet për mbledhjen e Këshillit të (pa) Sigurisë Kombëtare, si: “për zjarret ashtu dhe krizën në lindjen e mesme”; kërcënimet e Presidentit të pa-emër ndaj Ajatallahut të Iranit, ashtu si shpallja e qeverisë së Pilinçit; përleshjet heroike të Mulve me Milet apo Gazëve me Zengjinetë në Kuvendin e mbas Shtatorit, mund të shërbejnë për të gajazur miletin, por kanë ZERO vlerë edhe në përballjen me fatëkeqësitë e natyrës. 

* Autori: Gjeneral ® Piro Ahmetaj:

Senior Ekspert për Sigurinë Kombëtare,

Ballkanit si dhe marrëdhëniet me USA/NATO. 

BALZAKU, OSE “GJENIU QË I NGJAN ÇDOKUJT, DHE ATIJ ASKUSH”

by

SHPENDI TOPOLLAJ/

 175 vjetori i vdekjes.

Janë fjalët e vetë atij, për të cilin po marr guximin të shkruaj

   Nuk besoj se ka shqiptar që ka shkuar ndonjëherë në Paris dhe të mos ketë pritur të takojë në ndonjë qosh rruge, park e kafene, një burrë të bëshëm, me tipare të theksuara ezmere, flokë pak të gjatë, krehur me vizë anash, mustaqe e shikim të butë babaxhani, që quhet Honore Balzak (Honore de Balzac). Po ashtu, askujt nuk i besohet se ai është larguar qysh në 18 gusht të vitit 1850 nga ai vend që me penën e tij i dha famë dhe e bëri të njohur anë e kënd rruzullit, duke lënë pas hijen e ndritur të një gjeniu me 92 vepra të jashtëzakonshme dhe mermerin e busteve të tij. Koha kur ai jetoi (lindi në 20 maj të 1799 në Tur (Tours), ishte e ngarkuar me ngjarje që përgjithësisht synonin shndërrimin e shoqërisë franceze të asaj kohe e rënduar disi edhe nga zvetënimi moral, korrupsioni dhe etja për fitime. Revolucioni i vitit 1789 që kishte nisur me pushtimin e Bastijës, shpalljen e Republikës së Parë dhe çuarjen në gijotinë të mbretit, që u pasua me diktaturën jakobine, u zëvendësuan nga pushteti i Napoleon Bonapartit, i cili e hodhi shpejt shikimin përtej Francës. Burbonët e rikthyer pas turpërimit të Bonapartit në 18 qershor të 1815 në betejën e Vaterlos, qëndruan plot pesëmbëdhjetë vjet dhe në 1830, Revolucioni i Korrikut solli mbretërimin konstitucional të Lui Filipit. Balzaku e pati jetën e shkurtër dhe e jetoi Republikën e Dytë vetëm nja dy vjet. Pra ishte një periudhë e ngjeshur me ngjarje dhe me njerëz të lodhur e të zhgënjyer nga pritshmëria e revolucioneve. Për pasojë, kutohet se edhe karakteret e tyre ishin në një krizë të thellë. Gjallërimi dhe përhapja e ideve të majta, dha ndërkohë një farë shprese, gjë që u pasqyrua edhe në art e letërsi me atë që u quajt realizëm dhe që ishte parë te Rilindja me Bokaçion, Rablen, Servantesin, Lope de Vegan e Shekspirin me shokë. Balzaku, pa frikë duhet rreshtuar në krye të atyre shkrimtarëve që ndoqën parimet e realizmit kritik, që duke u marrë me demaskimin e fenomeneve negative, nxitën te lexuesit frymën e protestës kundër të keqes. Në themel të tij, ky realizëm kritik, pati përhapjen e idealeve pozitive si atdhedashuria, nevoja e lirisë dhe çelja e perspektivës për jetë më të mirë. Por trashëgimia letrare e atij vendi ishte mësuar me shije të tjera letrare, si dramat e poezitë, ndaj dalja në skenë e Balzakut si romancier, ishte diçka e re. Megjithatë, për atë popull qe fat, dalja e një talenti të tillë, i cili me veprën e tij madhore edhe e orientoi lexuesin nga ky zhanër, për të mos thënë se romanet e tij priteshin me padurim, sidomos për të vërtetat që mbartnin brenda tyre. Ja pse edhe shkrimtari tjetër francez i atyre viteve, Sharl Bodëler (Charles Boudelaire), e quante vizionar të mrekullueshëm dhe shumë të tjerë, baba të romanit. Babai i tij quhej Fransua Balssa (që më pas ju mbush mendja ta bënte Balzak), dhe kishte shërbyer në ushtri me detyrën e intendentit, kurse e ëma, plot tridhjetë vjet më e re se ai ishte një bishtpërdredhur që i dha Balzakut një vëlla të jashtëligjshëm që quhej Anri. Kishte dhe dy motra, Laurën dhe Lorencën, shumë pak më të vogla se ai. Gjendjen ekonomike se familje e kishin të mirë, pasi i ati që ishte me origjinë nga fshati, bëri prokopi gjatë rrëmujave të revolucionit. Nga mosha tetë vjeçare, djaloshi shkoi për gjashtë vjet në shkollë në Vandome, dhe më pas në kolegj në Tur. Kur më 1814, familjarisht shkuan në Paris, ai kreu studimet e larta në Universitet në degën e Jurisprudencës. Si u diplomua, punoi për ca kohë në një zyrë avokatie, por mendjen e kishte te krijimtaria letrare. U vendos siç ishte zakoni në një dhomë të lagjes Bastija dhe gjeti një botues të quajtur August Le Poitevin. Shkroi një dramë me titullin “Kromuell”, por ajo kaloi pa u vënë re. Në bashkëpunim me mikun botues, nisi krijimet e para si “Trashëgimtari i Birag”, “Famullitari te Ardenët”, “Argou pirati” etj. të cilat i botoi me pseudonime. Nuk ishin kushedi çfarë, megjithatë ai nuk ngurronte të shprehej se do ta pushtonte botën me penë, si Napoleoni me shpatë. Dhe e bëri! Është koha kur njihet dhe tërheq vëmendjen e një gruaje më të madhe në moshë, të quajtur L`or de Bernit e cila nuk ja kurseu asnjëherë përkrahjen. Dhe si për t`ia shpërblyer miqësinë, ndihmën dhe mundet edhe dashurinë, Balzaku një vit para vdekjes së saj botoi librin që ja kushtoi, “Zambaku në luginë” (1835). Gjithmonë në sjelljen dhe stilin e të veshurit, kishte një farë snobizmi, madje thuhet se pasi vdiq, megjithë borxhet që pati, i gjetën në garderobë treqind jelekë. Kjo qe dhe arsyeja përse i shtoi mbiemrit të tij atë dë – në. Po ashtu, nisi të frekuentonte edhe sallonet mondane të kryeqytetit, ku ra në dashuri me markezen de Castri, dhe duke ditur se kjo lloj jete kërkonte para, ju fut, por pa sukses biznesit. Kështu, tentoi aty nga viti 1825 të bëhej vetë tipograf, por nuk ia doli, të vinte në shfrytëzim një minierë argjendi në Sardenjë, por kot, dhe u mor me tregtinë e drurit në Poloni, ku gjithashtu dështoi. Ndofta, ky qe fat i madh për letërsinë, pasi i la kohë që të shkruante nëntëdhjetëedy libra. Kishte dhe një fiksim pas mobilieve antike, ku shpenzonte shuma të mëdha. Kurse për të shkruar, punonte kryesisht natën, deri edhe 10 orë, duke qëndruar në këmbë dhe duke rufitur pa fund filxhanët e kafesë. Kishte parimin “Për të qenë zotëria i dijes, duhet të jesh skllavi i punës”. E tërhiqnin gratë, dhe ato e vlerësonin për mendjen e tij të pazakontë dhe sidomos mendimet e tij rreth tyre dhe martesës, të shprehura te libri i tij “Fiziologjia e martesës”, kryesisht me shkrime të vogla për zbavitje. Por, akoma më shumë tërhoqi vëmendjen e tyre romani “Lëkura e shagrenit”, që e shkroi kur ishte gazetar te “Letra mbi Parisin”, ku ato në filozofinë e tij gjetën nevojën e trajtimit njerëzor të tyre. Për të shprehur konsideratat e tyre, nga të gjitha anët, shkrimtarit i vinin letra mirënjohjeje dhe ky qe rasti kur simpatinë e saj e shprehu në 1832 dhe kontesha polake Eva Hanskaja që nënshkruante “E huaja”. Ajo ishte një grua e martuar që jetonte në Ukrainë dhe që e vazhdoi korrespondencën me Balzakun për tetëmbëdhjetë vjet me radhë, gjersa u bashkuan. Në një dhjetë vjetësh (1830 – 40), krijoi ndër të tjera figurat e tre B – ve të mëdha; Gobsekun, Grandenë dhe Gorionë, respektivisht te romanet e tij “Fajdexhiu Gobsek” (31), “Evgjeni Grande” (33), dhe “Xha Gorio” (34). Punon me vullnet titanik, dhe të çudit fakti se ai lidhte kontrata me botuesit dhe ua dërgonte romanet me fashikuj për gazetat. Duhet të ishe Balzak që ta bëje një gjë të tillë, pasi dihet se proçesi i botimit të një romani, kërkon që ta shohësh e rishohësh, ta shoshitësh e ndreqësh, ta korrigjosh e plotësosh atë. Veç këtyre që përmendëm, romane të rëndësishme të këtij autori fenomenal, janë edhe “Mjeku i fshatit” (33), “Koloneli Shaber” (33), “Iluzione të humbura” (37 – 43), “Shkëlqimi dhe mjerimi i kurtizanave” (39 – 43), “Kushërira Beti’ (46), “Iluzionet e humbura” (37 – 43), “Kushëriri Pons” (47), “Fajdexhiu”, “Fshatarët” etj. Për gjithë këtë veprimtari letrare, pra për botimin e paparë të dy deri tre romaneve në vit, në vitin 1839, Honore Balzaku zgjidhet Kryetar i Shoqërisë së Shkrimtarëve. Tematika realiste e zgjedhur prej tij të trondit si me tematikën që trajton, ashtu edhe me forcën përshkruese të karaktereve që të mbesin të pashlyera në mendje. Kështu, mund të përmendim romanin “Xha Gorio” që mbahet nga kritike si kulmi i talentit të tij që përshkruan si rrallëkush psikologjinë e babait të ngujuar në hotelin “Voker” (Vauquer Maison), dashurinë që ai ka për bijat e tij Delfina e Anastasia, të martuara, njëra me kontin De Resto dhe tjetra me baronin De Nysingen, dhe indiferecën e pabesueshme të tyre, që e kanë për turp të pranojnë në shtëpi babanë jo aristokrat. Vajzat që i rrëmbejnë gjithçka, e lënë të atin të vdesë në mjerim dhe për ta varrosur nuk denjojnë të shkojnë vetë, por çojnë karrocat e tyre. Çfarë ironie e karaktereve njerëzore, çfarë mosmirënjohjeje, çfarë shembulli për të treguar se deri ku të çon lakmia dhe ambicia për emër, lavdi e pasuri. Po sa bukur na e jep ky mjeshtër studentin Rastinjak i cili ka virtyte, por duar – duar edhe ai i afrohet të keqes, se fundja në të tillë kohë jeton, dhe e ka të vështirë të dalë jashtë saj. Dhe si për të mos e flakur tej të mirën, Balzaku ne jep portretin e shokut të tij Bajshonit i cili i ruan deri në fund vlerat njerëzore. Në krijimtarinë e këtij autori madhështor gjejmë qindra e qindra personazhe, mbi dymijëepesëqind të tillë, tipa e karaktere nga më të çuditshmet dhe secili me profilin dhe veçoritë e veta. Ka aty oborrtarë, nëpunës të lartë, pasanikë, varfanjakë, kryeneçë, servilë, dinjitozë, të pakrupullt, të papunë të të gjitha regjimeve nga kaloi Franca e asaj kohe. Besimi për “Liri, Barazi, Vëllazëri”, mesa duket kishte qenë vetëm një dëshirë, një ëndërr, një utopi. Por iluzionet humbën. Humbën, por lanë pas një galeri të pafund personazhesh, të cilët mjeshtri Balzak i përmblodhi te vepra madhore “Komedia njerëzore”, të cilën mund ta quante edhe “Tragjedia njerëzore” apo “Tragjikomedia njerëzore” (La comedie humaine), dhe që ndahet në jetë private, jetë në provincë dhe jetë parisiane. Sidoqoftë, pavarësisht larmisë së temave apo gjendjeve e qëndrimeve të heronjve të saj, në këtë kryevepër, aq sa ndeshim neverinë për vesin e të keqen, aq dhe konstatojmë vlerësimin për virtytin e të mirën. Se fundja, sipas autorit, gjithçka është pasojë e rregullimit jo të drejtë të shoqërisë, ku i fuqishmi, i pasuruari në rrugë të pandershme, i pushtetshmi, shpesh triumfon dhe e nëpërkëmb të varfrin, të dobtin, të ndershmin edhe pse ky i fundit mund të jetë i mençuar a i ditur. Ja pse e gjithë vepra e këtij autori nga më të mëdhenjtë që njerëzimi ka nxjerrë, merr vlera të veçanta edhe në ditët tona, dhe sidomos për ne shqiptarët, për situatat sociale, politike dhe ekonomike që po kalojmë. Ndofta, prandaj dhe ne kur ndodh të shkojmë në Paris, e kërkojmë atë që kishte punuar aq shumë, sa edhe vetë e kishte kuptuar, kur thosh se “Puna e shumtë e ha të zotin”. I raskapitur nga kjo punë titanike, ai vdiq sapo kishte kapërcyer të pesëdhjetat, atë vit kur lindi një tjetër mjeshtër i madh i penës franceze, Gi de Mopasani (Guy de Maupassant), kur nuk kishte shumë që ishte kthyer nga ceremonia e martesës me konteshën polake, që çuditërisht e deshi akoma më shumë se gratë e Francës.*

*Letërkëmbimi i tij me konteshën Evelina Hanska me titullin “Lettre a madame Hanska” u botua në vitin 1968.    

Karma ChatGPT

by

Anila Prifti/

Nuk është rastësi që ChatGPT po vepron si karma. Po vendos në një realitet të ri ata që për shumë kohë sunduan fjalën dhe mendimin si pronë të tyre. Sot, pikërisht ata “mendimtarë” që dikur perçmonin të tjerët si “analfabetë”, janë të tronditur sepse përballë tyre po dalin njerëz që nuk i kishin imagjinuar kurrë si të barabartë në të drejtën për të shkruar.

Në këtë rast, ata do të donin më mirë të mos ekzistonin, sesa të ndanin mendimin me ata që dikur i shpërfillin.

Kishin harruar që fjala ka ekzistuar para tyre. Është gdhendur në dru, në gur, është hedhur në mure qelish, është shkruar me gishta në rërën e detit, në rrugë, kudo…aty ku askush s’e kontrollonte. Sepse shkrimi nuk është privilegj, por formë e qenies.

Tani që teknologjia ka hapur portën e “ferrit”, po shfaqen tri botë:

Mendimtaret arkaike qe shkruanin per salltanetet, te frikesuar sepse nuk po dallohen me mes zerave te shumte;

Ata qe s’kane shkruar kurre, jo se nuk kane dashur, por sepse nuk lejoheshin, ose jane ndjere te frustruar per dijet dhe mjetet e tyre dhe tani po guxojne te flasin, te shprehen, te duken, edhe pse jo te “perkryer”;

Dhe ata qe kane shkruar ne te gjitha kohet, jo per pushtet, as per fame, por sepse shkrimi ishte menyra e tyre per te jetuar.

Këta të fundit nuk janë në garë e as nuk kanë frikë. Sepse kurrë nuk e kane perdorur fjalen per te dominuar, por per te kuptuar boten dhe veten. Pra, disa po zbehen, disa po “shkelqejne” dhe disa thjesht po vazhdojne rrugen e tyre si gjithmone. Karma nuk godet, ajo te vendos aty ku ke kerkuar vete te jesh.

Thone se kush e perdor fjalen per te kapur bretkosa, ne fund zhytet në baltën e moçalishtes që krijoi.

Kryeministri Kurti mori pjesë në hapjen solemne të Seminarit të 43-të Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare

by

Kryeministri në detyrë i Republikës së Kosovës, Albin Kurti, mori pjesë në hapjen solemne të Seminarit të 43-të Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare, që u mbajt në Amfiteatrin e Bibliotekës Universitare të Kosovës – Instituti i Historisë.

Para të pranishmëve të shumtë, akademikë e shkencëtarë, profesorë, drejtues të seminarit, seminaristë e studentë, në fjalën hyrëse, kryeministri potencoi se në kalendarin e jetës kulturore të Kosovës, Seminari është ngjarja kulturore më jetëgjatë, derisa theksoi se ashtu sikur edhe gjatë viteve të kaluara edhe sivjet vjen me kënaqësi në hapjen e edicionit të 43-të të tij.

“Shumë studiues, shkencëtarë dhe akademikë, të cilët vijnë me dijet dhe përvojat e gjuhës së tyre, do të flasin këtu për gjuhën e kulturës shqiptare dhe për kulturën e gjuhës shqipe. I përmbahem gjithnjë asaj thënies në hapje të seminarit këtu e katër vite më parë, kur pata theksuar që: intimiteti i pazgjidhshëm i marrëdhënies mes mendimit dhe gjuhës do të mbetet përherë çështje e njerëzimit, pra edhe e formimit tonë kulturor. Vetë kultura është kjo pazgjidhshmëri e kamotshme dhe e përjetshme”, tha kryeministri Kurti.

Më tej ai tha: Çdo seminar ndërkombëtar për gjuhën, edhe ky seminar i 43-të, ka një rol të madh në llogaritjen më të rëndësishme të bazës që i shërben mendimit deri madje edhe me kushtëzim të tij. Sepse, siç e dimë, te raporti midis mendimit dhe gjuhës, vijnë e ngatërrohen mundësimi dhe kushtëzimi. Në një farë mënyre, studimi gjuhësor përqendrohet në llogaritjen e racionalitetit të mënyrës së mirëfilltë të mendimit. Gjuha nuk është vetëm komunikim i nevojave, por mbi të gjitha komunikim i subjektivitetit, i kujtesës dhe i imagjinatës, dhe i kulturës, pra është komunikimi qenësor. Në kushtet e zhvillimit të shpejtë të inteligjencës artificiale, gjuha është themeli më solid i ruajtjes së inteligjencës dhe imagjinatës njerëzore e natyrore.

Kryeministri Kurti theksoi se Ministria e Arsimit, Shkencës, Teknologjisë dhe Inovacionit ka ndërmarrë hapa të rëndësishëm për forcimin dhe promovimin e gjuhës shqipe në Kosovë e në mërgatë. Siç tha ai, kjo është arritur përmes: bursave vjetore për studentët e Gjuhës e Letërsisë Shqipe në vlerë prej 1000 euro dhe mbështetjes së stafit akademik, si dhe bashkëpunimit me Shqipërinë për përgatitjen e teksteve të unifikuara për nxënësit shqiptarë jashtë vendit. Ai shtoi se gjithashtu, është forcuar tradita e garave dhe Olimpiadës së Gjuhës Shqipe për nxënësit parauniversitarë, duke nxitur drejtshkrimin, leximin dhe mendimin kritik. Për dy vite me radhë, ministria ka mbështetur edhe Seminarin Ndërkombëtar për Gjuhën, Letërsinë dhe Kulturën Shqiptare. Krahas kësaj, ka mbështetur edhe Seminarin Mbarëkombëtar të Diasporës, që lidh institucionet arsimore me komunitetet shqiptare jashtë vendit. Se ne tashmë në diasporë, edhe Kosova edhe Shqipëria i kemi shumë studentë të dalluar, profesorë të shkëlqyeshëm edhe autorë të famshëm, gjithnjë e më të famshëm. Këto nisma krijojnë bazë të qëndrueshme për ruajtjen dhe zhvillimin e gjuhës shqipe, duke e vënë atë në qendër të edukimit dhe identitetit tonë kombëtar.

“Qasja jonë si qeveri është serioze edhe në mbrojtjen e trashëgimisë arkeologjike. Asaj i kemi përcaktuar një përkushtim të veçantë në ruajtjen dhe zbulimin e historisë së popullit tonë. E mua nuk më duket që ka vend me të përshtatshëm të flasim për këtë sesa pikërisht te ky seminar që i dedikohet gjuhës, sepse ne jemi para së gjithash e mbi të gjitha komb i gjuhës, i gjuhës tonë të bukur shqipe. Por, edhe lashtësia jonë është ajo e cila lidhet pikërisht me këtë që është tipari ynë themelor, por në të njëjtën kohë edhe vetë faktori qenësor i lashtësisë sonë”, tha kryeministri Kurti, duke ju uruar punë të mbarë në këtë seminar të bashkëpunimit ndërkombëtar mbi gjuhën, letërsinë dhe kulturën shqiptare.